فصلنامه پژوهش های فقه و حقوق اسلامی
سال سوم شماره 2 (پیاپی 7، بهار 1386)

دانش فلسفه به اصطلاح مشهور حکما (درک غایات) منظور ما نیست بلکه فلسفه زبان یا سازمان ارتباطی مفاهیم(کلی و جزئی) بالغات در اشکال منطقی آن، که در علم اصول کاربری های متعدد دارد، مورد بحث است با اشراف به فلسفه تحلیلی حلقه وین و نقد آن.

اسلام جنبه های متغیر در زندگی انسان و به تبع آن و جود احکامی موسع و قابل تغییر را پذیرفته است. و این به معنای پذیرش احتمال تغییر در برخی احکام است.
گاهی به نظر می رسد میان یک حکم شرعی با وضعیت زندگی تعارض وجود دارد، لذا برای از بین بردن این تعارض یا باید در خود حکم تصرف کنیم، یا حکم دیگری را جای گزین حکم قبلی کنیم.البته این جابجایی و تغییر باید با اذن شارع باشد، به خاطر همین خود شارع در برخی از احکام انعطاف نشان داده و امکان این تغییر را پذیرفته است، و دلیل آن هم این است که احکام فقهی و بخش شریعت دین در شرایط مختلف و در طول زمان، امکان استمرار و دوام را داشته باشد، لذا وظیفه علم فقه و فقیه این است که به دور از سختی و غلظت و با توجه به مزاج شریعت آن انعطافهای معین شده را کشف کند و در مورد ضروری به کار گیرد.
در این نوشتار سعی بر آن است که به بعضی از آن موارد ضروری وانعطافهای موجود در شریعت در تغییر حکم اشاره شود، البته بحث گسترده تر و یافتن همه موارد و مصادیق و عواملی که در تغییر حکم نقش دارند، نیاز به تفحص و تثبت وسیع تری دارد، و در این خلاصه به عواملی همچون: تغییر موضوع، تحول در مصادیق موضوع، تحول و دگرگونی در اسم و عنوان موضوع،تغییر در قید موضوع، تغییر ملاک و مناط حکم، تغییر عادات و تغییر حکم به واسطه تردید در موضوع و ذکر مصادیقی از آن و... اشاره خواهد شد.

نوشتار حاضر به بررسی دیدگاه علمای اهل سنت در مورد صحابه پیامبر (ص) می پردازد و پس از ارائه ادله چهارگانه کتاب، سنت، اجماع و عقل از نگاه آنها در مورد عدالت همه صحابه، با شیوه کاملا علمی و با استفاده از لیست منابع یاد شده، به نقد این دیدگاه می پردازد. سپس علت ارائه چنین دیدگاه و توجی هاتی را ازطرف آنها ناچاری آنها در توجیه رفتارهای ناشایست برخی از صحابه می داند.

یکی از قواعد فقهی، اشتراک احکام می باشد که یکی از فروعات آن، اشتراک احکام بین عالم جاهل می باشد، نظریه مشهور این است که احکام مشترک بین عالم و جاهل است و تقیید حکم به علم به حکم ممتنع و مستلزم محذورات عقلی از قبیل دور، تصویب و... می باشد اما نظریه دیگر این است که اختصاص حکم به عالم امکان دارد و طرقی برای آن بیان نموده تا اولا محذورات اشتراک لازم نیاید و ثانیا حکم به عالم اختصاص یابد.
از بررسی نظریه ها و دلایل هر یک، نتیجه گرفته می شود که احکام و قوانین مشترک بین عالم و جاهل است مگر اینکه اختصاص حکم به عالم ثابت شود.

این مسئله از ضروریات تاریخی اسلام مطرح شده که عمر به تحریم متعه- النساء و متعه الحج پرداخته است. مشرکان در دوران جاهلیت مناسک حج را انجام می دادند. آنان به خاطر وجود بتهایی که در خانه کعبه نصب کرده بودند و در واقع خانه کعبه را خانه بتان می دانستند، به این مناسک و اعمال دست می زدند. مشرکان عمره را در ماه های حج از زشت ترین اعمال در زمین می دانستند و عنوان می کردند: آنگاه که ماه صفر به پایان رسید عمره برای عمره گذاران حلال می گردد. حضرت نبی (ص) فرمود که من در وادی عقیق بودم که جبرئیل امین به سوی من آمد و فرمود: عمره در حج داخل شده است تا روز قیامت. ابن ابی الحدید تحریم را از مسایل اجتهادی شخص عمر تلقی می کند. روزی حضرت علی (ع) به عمر فرمود آیا تو از متعه الحج نهی کردی؟ عمر عنوان نمود نه؛ ولیکن من اراده کردم که مردم بیشتر خانه خدا را زیارت کنند. پس حضرت علی (ع) در پاسخ عنوان کرد: کسی که حج را به افراد بیاورد امر نیکویی انجام داده است ولیکن کسی که حج تمتع بجا آورد پس به کتاب خدا و سنت پیامبر اخذ نموده است.

این پژوهش بخشی دیگرازمسائل فقهی است که در رابطه با مسح سر در وضو از دیدگاه فقهای مذاهب پنجگانه اسلامی که مورد اختلاف است به رشته تحریر درآمد. در این مقاله ضمن تحلیل و مداقه در نظرات فقهاء در مسح سر آن نظرات مورد نقد و بررسی قرار گرفت. همچنین در این پژوهش اهتمام بر این بود که مطالب از منابع دست اول و نزدیکتر به زمان زندگی پایه گذاران مذاهب فقهی استفاده شود. در پایان متذکر میگردد که این بحث در پنج محور که هر محوری مشتمل بر یک فصل است خاتمه یافت.

واژه صعید در باب تیمم مورد اختلاف لغت شناسان و فقها و مفسرین قرار گرفته است و اختلاف فقهاء در باب تیمم از این واژه سرچشمه می گیرد. چنانکه صاحب جواهرالکلام در جلد پنجم می گوید: إن منشا الاختلاف فی التیمم بالحجر و نحوه الاختلاف فی معنی الصعید.... او منشا اختلاف را در جایز بودن تیم بر سنگ و مانند آن را اختلاف در معنای صعید بیان می کند. این مقاله به شش بخش تقسیم می شود که در بخش نخست معنای لغوی و اصطلاحی تیمم و در بخش دوم معنای لغوی واژه صعید و در بخش سوم واژه صعید از نظر مفسرین و در بخش چهارم واژه صعید از نظر فقهای شیعه و در بخش پنجم واژه صعید از نظر فقهای اهل سنت و در بخش ششم واژه صعید در شعر شعرای عرب ذکر شده است.
این مقاله سعی دارد تا معنای لغوی لفظ صعید را در باب تیمم با مراجعه به کتب لغت شناسان و اقوال فقها و مفسرین تبیین نماید.

از آنجائیکه اقتصاد و بازرگانی یکی از مسائل بسیار مهم و اساسی در زندگی بشر می باشد،و هر روزه جامعه انسانی با آن سر و کار دارد و همه مردم با آن مواجهه هستند؛ لذا بر همه مردم لازم است به این کار اساسی توجه کنند تا در معاملات به حرام نیفتند. در این مقاله سعی شده است پیرامون انواع معاملات حرام از قبیل اعیان نجس، نجاست ذاتی و نجاست عرضی،جواز بیع روغن نجس، حیوان مرده، خون و بول حیوانات بحث و گفتگو گردد.امید است مورد توجه قرار گیرد.

معایش وحیات مادی جامعه نیز،یکی ازمقاصدی است که مورداهتمام شارع مقدس است. سود جویان وفرصت طلبان درهرعصرونظامی،درانتظار فرصت وبه دست- آوردن موقعیت به منظور تامین اهداف نامشروع خود می باشند.
آنها با انبار نمودن وذ خیره سازی ما یحتاج مردم به انتظارمی نشینند تا یک شوک اقتصادی به بازار وارد سازند ودر پی آن اجنا س را با ثمن مضاعف وارد گردونه اقتصادی نما یند. محقق دراین مقاله تلا ش نموده که میان روایات واحادیث نبوی وائمه معصومین علیهم السلام بررسی تطبیقی نموده ودیدگاه فقهای اسلامی رامورد بحث وکنگاش قراردهد وازآنجا تعریف احتکارواحکام آن رااستحصال نما ید.

همانطور که می دانید میل و رکون به ظالمین و اعانت و کمک به آنها از گناهان کبیره و مستوجب آتش عذاب الهی است اما لازم است زوایای مسئله کاملا روشن شود که آیا تمام اقسام اعانت به ظلم حرام است یا نه در بعضی موارد حرام و در بعضی موارد جایز است. قبل از اینکه مشغول به تتبع در منابع مورد استفاده برای تحریر این مقاله شوم بر این تصور بودم که مقام فقهی امام راحل (ره) همپایه دیگران و شاید کمتر از بعضی فقهاء باشد اگر چه بر این باور بودم که امام عزیز راحلمان از نظر شجاعت، تقوی و عرفان بی نظیر یا کم نظیر بوده است اما بعد از تحقیق مزبور پی بردم که امام (ره) در فقه نیز بی نظیر یا کم نظیر بوده اند. زیرا اگر مثلا مطالب مصباح الفقاهه مرحوم خوئی را با یکبار خواندن فهمیدم اما مباحث اما راحل (ره) را پیرامون این موضوع چندین بار خواندم تا آنها را درک کردم و اکنون متوجه شده ام که آن بزرگوار در فقه نیز استثنائی بوده اند. سعی کردم که ترجمه و توضیحاتم سلیس و روان باشد اگر چه در بعضی موارد عبارات آنچنان طولانی و مشکل بود که به سختی می شد ترجمه کرد. کتاب منیه الطالب را پیدا نکردم و در حاشیه مرحوم آخوند نیز پیرامون این موضوع مطلبی نبود.

آنچه مسلم است، پیامبر (ص) به عنوان منشاء و مروج اصلی اسلام در طول مدت رسالت جهانی خویش بر آن شد تا انسانها را به گونه ای راهنمایی کند، که در هر عصر و زمانی بتوانند از آن راهنمایی ها بهترین استفاده را برده و بتوانند زندگی سعادتمندی داشته باشند. ایشان در انتقال آیات الهی از فرشته ی وحی به مسلمانان، امین و با عصمت بودند و در مواردی که نیاز به رجوع به عقل فردی و جمعی داشتند، مانند همه ی انسانها به تفکر و مشورت می پرداختند؛ هر آنچه را بهترین نظر می اندیشیدند به عنوان سرلوحه ی کارخود و امتشان قرار داده و بدان عمل می نمودند. دستورالعلهای دقیق پیامبر (ص) در بحث حدود و بکارگیری آنها در رسیدگی به این گونه جرائم است که متاسفانه امروزه بعضی از آنها به بوته ی فراموشی سپرده شده اند.

اهمیت اقرار در امور کیفری و حتی در امور مدنی به حدی است که علمای حقوق آن را ملکه دلایل می نامند. اهمیت آن به حدی است که همیشه در دعاوی بعنوان مهمترین دلیل به آن استناد می شود. اهمیت وجود دلیل برای احراز ارتکاب جرم برای محکومیت تا آنجاست که حضرت علی (ع) می فرماید: اگر هزاران گناهکار بی کیفر بماند بهتر است از آنکه یک نفر بی گناه بر خلاف حق به کیفر برسد. اصولا در امور اجرایی اقرار متهم بدون اینکه در باب صحت و اعتبار آن تحقیقاتی به عمل آمده باشد و قراینی در تایید آن موجود باشد موضوعیت نداشته و ممکن است از طریق علم و استنباط دادگاه در تشخیص تقصیر متهم واقع شود و نه آنکه به طور کلی در مقام حکم به ارتکاب فقط دلایل و شواهد اقناع کننده مناط اعتبار خواهد بود. در امور اجرایی اقرار متهم موضوعیت نداشته و فقط امکان دارد طریق علم و استنباط دادگاه در تشخیص توجه اتهام به متهم باشد بنابراین چنانچه متهم منتسبه اقرار نمایدو اقرار او صریح و منجز باشد و جای شبهه ای هیچ گونه شک و شبهه ای برای دادگاه باقی نگذارد تا حاکم با ضم دلایل دیگر بتواند نسبت به محکومیت او رای دهد. بنابراین اقرار معلق کوچکترین ارزشی نداشته و حتی طریقیت هم نمی تواند داشته باشد.