فصلنامه فقه
پیاپی 54 (زمستان 1386)

یکی از مباحث مجامع علمی اهل سنت و شیعه، این است که آیا اصولا پیامبر اسلام از راه اجتهاد و از طریق به کار گیری رای و نظر و برداشت شخصی خویش حکمی را بیان داشته است یا خیر؟
این موضوع مسلم است که پیامبر(ص) احکام و قوانینی به طور مستقیم از وحی می گرفته و بدون کمترین تغییری آن را به مردم ابلاغ می کرده است، اما بحث بر سر این است که هرگاه حکمی از طریق وحی نبوده، آیا پیامبر(ص) به رای خویش اعتماد می کرده و از طریق تفکر شخصی حکمی را بیان می داشته یا خیر؟
برای یافتن پاسخ باید این بحث در دو مرحله مطرح شود: یکی مرحله ثبوت، یعنی اینکه آیا در اصل این گونه اجتهاد برای رسول خدا در بیان احکام شرعی جایز است و دوم مرحله اثبات است; یعنی اثبات اینکه چنین اجتهادی از سوی پیامبر واقع شده یا نه.
میان علمای مذاهب اسلامی درباره اصل جواز اجتهاد بر اساس رای پیامبر نظریه های گوناگونی وجود دارد که بجاست آنها را به شرح ذیل بیان کنیم

چکیده: پیامبر گرامی اسلام شئون گوناگونی داشت که پاره ای از آنها دینی و برخاسته از وظیفه رسالت او و پاره ای دیگر عادی و غیر مرتبط با وظیفه رسالت او بود. نتیجه این تفکیک در اجتهاد این است که همه گفتارها، رفتارها و تقریرهای پیامبر(ص)، مستند استنباط حکم فقهی که حکمی فرا زمانی و جهان شمول است قرار نگیرد، بلکه تنها اموری در مقام اجتهاد قابل استناد است که برخاسته از وظیفه رسالت آن حضرت باشد. از این رو، فقیه در مقام استنباط به شئون متفاوت پیامبر توجه کرده و طبعا روایات فقهی را از روایات غیر قابل استناد در فقه تفکیک می کند و این، نقش و تاثیری بس عظیم در فقه دارد.
افزون بر این، توجه به پاره ای از شئون پیامبر(ص) نظیر حق تشریع آن حضرت به صورت خاص، و سنجش رابطه آن با تشریعات الهی، به نوعی مرتبه بندی میان این دو تقسیم تشریع انجامیده و نتایج فقهی خاصی را به همراه آورده است.

آنچه امروزه از آن به عنوان ترور نام برده می شود، سابقه ای دو هزار ساله دارد که به نقل تاریخ معتبر از سوی فرقه سیکاری، 1 از یهودیان افراطی قرن اول میلادی، و با انگیزه های مذهبی آغاز شد. تداوم چنین اعمالی در قرون بعد و تا دوران معاصر از جهت انگیزه، روش های اقدام، اهداف و ابزارها، تنوع و پیچیدگی های زیادی داشته است. در تاریخ مکتوب اسلام، در نقل های شیعه و اهل سنت، مواردی به پیامبر اسلام (ص) نسبت داده شده است که شائبه صدق ترور را نزد برخی ایجاد کرده است. اسناد معتبر شیعه و اهل سنت حکایت از آن دارد که علاوه بر نهی و ممنوعیت شرعی ترور با عنوان هایی مانند فتک، ارهاب و اغتیال در سنت نبوی، شخص پیامبر با اقدامات مدنی و عقد پیمان های برادری و همزیستی میان مسلمانان مهاجرین و انصار و طوایف یهود، بخصوص سه طایفه بزرگ بنی قینقاع، بنی قریظه و بنی نضیر، در ایجاد و حفظ امنیت عموم شهروندان اعم از مسلمان و غیرمسلمان اصرار داشت. از سوی دیگر، موارد منقول در خصوص برخی اقدامات در حذف چند تن از سران یهود معارض در زمان پیامبر، علاوه بر ضعف سندی و عدم قابلیت استناد اقدامات به شخص پیامبر، اصولا فاقد صدق عنوان ترور و اعمال تروریستی است و باید در قلمرو اقدامات جنگی و قواعد مربوط به زمان جنگ مورد بررسی قرار گیرد. به قتل رساندن مخالفان در عصر پیامبر، اقدامی کاملا مشروع بوده است، اما پیامبر اسلام با وضع قواعد اخلاقی و نهی شرعی به صورت اکید از شیوع چنین اقداماتی نزد مسلمانان جلوگیری کرد.

(تکلیف) از (کلفت) به معنای مشقت و رنج مشتق شده است و نشان می دهد که تکالیف الهی برای عموم مردم سخت و رنج آور است. شارع مقدس نه تنها با تشویق و پاداش، تحمل آن رنج و مشقت را آسان نموده، بلکه در حالت های خاصی تکلیف را مختصر ساخته یا آن را موقتا برداشته است; مثلا برای راحتی مسافر نماز او را مختصر کرده و روزه او و نیز نماز زن حائض را برداشته است. همین تخفیف برای زن زایمان کننده هم موجود است.
روشن است که مریضی و درد و رنجی که زن پس از زایمان به آن مبتلاست، از سختی و رنج سفر یا حیض بسیار بیشتر است و انسان طبعا به این سوی کشش پیدا می کند که تخفیف برای زایمان کنندگان بیشتر باشد تا شریعت سهله و سمحه در تمامی زوایای زندگی انسان خود را نشان دهد.
با مراجعه به روایات شیعه و سنی و فتواهای آنان معلوم می شود که این مدت تا هفتاد روز نیز گفته شده است، ولی چون تعداد این دسته از روایات یا فتوادهندگان به آن بسیار کم است و از سوی دیگر، تعداد بسیار اندکی از زنان تا آن مدت خون ریزی شدید یا بیماری ناشی از زایمان را دارند، از ذکر آنها صرف نظر می کنیم.
ولی تا حدود هیجده روز، هم بیماری ها و درد و رنج زایمان کننده ادامه دارد و هم تعداد زیادی از زنان به خون ریزی مبتلا هستند و هم روایات و فتواهای متعددی بر جواز ترک نماز تا هجده روز وجود دارد. بنابراین باید این نظر بررسی شود تا در صورت استحکام مبانی آن، زنان بتوانند بدون دغدغه خاطر از حکم شریعت سهله و سمحه بهره مند شوند.

پیشرفت تکنولوژی و صنعت، انتقال و مبادله سریع اطلاعات، کنش و واکنش حوزه های مختلف سیاسی و اقتصادی و فرهنگی، تاثیرپذیری افکار جهانی از دگرگونی ها و تاثیرپذیری آنها بر یکدیگر، ظهور روابط چندگانه و تعامل های پیچیده در ساحت های فراملی و جهانی، تطوریابی نگاه ها و نظریه های حقوقی و فلسفی، پدیدآمدن الگوها و کالاهای فرهنگی مغایر با ارزش های انسانی و غیرقابل دفاع و... تحولات دنیای جدید را تشکیل می دهند. بدیهی است تئوری (توانایی فقه برای مواجهه فعال و مثبت با دنیای جدید) را هنگامی می توان اثبات و اجرا کرد که پرسش های مربوط به فقه که برآمده از این تحولات هستند، شناسایی، بررسی و پاسخ داده شوند. این پرسش ها جایگاه های متفاوتی دارند: پاره ای به مبانی و ریشه هایفقه، پاره ای به فعالیت فقهی و روند شکل گیری آن و پاره ای نیز به مرحله پس از استنباط (عرضه فقه) مربوط می شوند. این پرسش ها در این زمینه ها هستند:

هر چند درباره پدیده (شرق شناسی) دیدگاه های متفاوتی (مثبت و منفی) وجود دارد، اما بدون تردید شرق شناسی، حرکتی پربار در جهت استمرار و پویایی دستاوردهای علمی، فرهنگی، فکری در همه عرصه ها واز جمله موضوع مورد بحث ما یعنی (شرق شناسی و شریعت اسلامی) به شمار می آید. روشن است که هر فعالیت علمی، اگر بر مبانی استوار و راهکارهای مشخص مبتنی باشد، می توان از طریق بررسی اصطلاحات و مطالب نوشته شده درباره آن، به نتایج ملموس دست یافت.
پژوهش حاضر در پی استقرای همه فعالیت ها و پژوهش هایی است که شرق شناسان کشورهای مختلف، طی قرن های متمادی در زمینه شریعت اسلامی(فقه و احکام آن) انجام داده اند. این گونه پژوهش ها نیازمند مطالعه، مراجعه و تحقیقات فراوان است و همین امر بیانگر میزان اهمیت این مطالعات و نیز نقش آن در غنی سازی کتابخانه عربی اسلامی است.
این پژوهش در دو فصل ارائه شده است: فصل اول به معنای لغوی و اصطلاحی شرق شناسی(استشراق)، روند تاریخی آن و مهم ترین نظریه های مطرح درباره پیدایش، تحولات و مراحلی که پدیده شرق شناسی پشت سرگذاشته است، می پردازد.
فصل دوم، مهم ترین و اصلی ترین بخش بحث، یعنی فعالیت های شرق شناسان را در زمینه شریعت اسلامی دربردارد. در این فصل مهم ترین کشورهایی که شرق شناسان از آن جا برخاسته اند و نیز پژوهش های آنان را با توجه به سیر تاریخ آن بررسی و آثار هر یک از آنان را در کنار نامشان ذکر کرده ام. البته ادعا نمی کنم که به همه آثار و پژوهش های موجود در این زمینه دست یافته ام;زیرا این بحث موضوعی گسترده است و شاخه های فراوانی دارد.
برای این که بحث از پشتوانه محکمی برخوردار باشد، بر آن شدم تا فعالیت های یکی از این مستشرقان را به عنوان نمونه ای ملموس، به طور مشروح ارائه دهم و علت انتخاب و نیز جایگاه علمی او را براساس مبانی مشخص علمی و از راه نقد علمی و سازنده تبیین کنم. پس از آن مهم ترین نتایج حاصل از بحث را برشمرده و در پایان منابع بحث را نام برده ام.
گفتنی است در طی مطالعاتم از منابع و آثار بسیاری بهره گرفتم که بارزترین آنها کتاب(الاستشراق) اثر نجیب العقیقی و(منهاج المستشرقین)(مجموعه بحث های گروهی از اساتید و پژوهشگران) است.
در پایان از خداوند متعال می خواهم به ما برای خدمت به شریعت سمحه اسلامی توفیق عنایت فرماید.

پژوهشکده فقه و حقوق، با عرضه نزدیک به هشتاد اثر پژوهشی، جایگاه ویژه ای در میان مراکز پژوهشی یافته است. بسیاری از آثار این مرکز پژوهشی در همایش ها، جشنواره ها و کتاب سال های حوزه و دانشگاه و... مورد تقدیر قرار گرفته و به رتبه های پژوهشی ارزشمندی دست یافته است. این پژوهشکده که وابسته به پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی است، در کتاب سال حوزه (1386) نیز حضور یافت و چهار اثر از تحقیقات انتشار یافته آن، حائز رتبه شد و مورد تقدیر قرار گرفت. مجله فقه کسب این موفقیت را به پژوهشکده فقه و حقوق و صاحبان این آثار تبریک می گوید. با امید به استمرار این گونه تلاش های علمی و پژوهشی، به معرفی اجمالی این آثار می پردازیم. به دلیل آنکه در شماره قبل مجله (53) به معرفی این آثار پرداخته بودیم، برای جلوگیری از تکرار مطالب، در اینجا عناوین جزئی آثار یاد شده را ذکر می کنیم.