فصلنامه فلسفه دین
سال دوم شماره 1 (پیاپی 4، بهار 1385)

این نوشتار،نخست مسلمانی شیخ الرئیس را از مسلمات دانسته،سپس به بررسی عقیده مذهبی اوپرداخته است.از آن جا که خاندانش اسماعیلی بوده اند، برخی او را شیعه اسماعیلی دانسته اند؛ولی اظهارات مستقیم و غیر مستقیم او به ویژه در مسائل اعتقادی و اندیشه های سیاسی ثابت می کند که او شیعه اثنا عشری بوده است.

این مقال بر آن است تا نظریه «اصالت وجود» را که یکی از اصول مهم فلسفه ملاصدرا است بررسی وبه سابقه این نظریه در فلسفه اشراق اشاره کند. مؤلف بر خلاف نظر مشهور، عقیده دارد که شیخ اشراق نه تنها به اصالت ماهیت اعتقادی ندارد، بلکه از مدافعان سرسخت اصالت وجود می باشد. دلیلی که ملاصدرا وپیروان او بر اصالت وجود ذکر کرده اند عینا در بیانات شیخ اشراق وجود دارد. هم چنین مؤلف از راه رابطه علی ومعلولی انوار در نزد شیخ اشراق ثابت می کند که به نظر او علت به معلول خود وجود اعطا می کند نه ماهیت. واین خود، دلیلی است بر اصالت وتشکیک وجود. سپس مؤلف به معنای اعتباری بودن وجود در نزد شیخ اشراق اشاره می کند ونتیجه می گیرد که معنای اعتباری، به معنای معقول ثانی فلسفی است که این عقیده مورد قبول ملاصدرا نیز می باشد.

در این مقاله درصددیم بحث درباره وحدت هستی و تشکیک در آن را در شکلی نو که تلفیقی از مکاتب اشراقی و عرفانی و متعالیه است، به تصویر درآوریم و روح توحید ناب اسلامی را آشکار ساخته، راه سیر و رسیدن به مقام فنا در هستی را که همان محو شدن دروحدت و اتحاد است مبین سازیم و شان رفیع حکمای اشراقی و متعالیه و سهم عظیم محی الدین عربی و عرفا اسلامی را در تحقق این امر روشن سازیم.

این مقاله با این سؤال که اسم اعظم چیست؟ آغاز شده است. آراء و نظریات درباره اسم اعظم، مختلف است که عمدتا بر دو قسم تقسیم می شود: الف قول شایع این است که اسم اعظم، اسمی است لفظی از اسماء خدا. ب عده ای قائلند اسماء لفظی، اسماء اسماء هستند و عمده خود اسمایند، و پیامبر اسلام (ص)، اعظم اسماء الهی است. این، قول محققان است مانند امام خمینی، علامه طباطبائی، علامه حسن زاده آملی و.... هریک از اسماء الهی، مربوط است به وصول به حقیقت آن اسماء، و این امر فقط با تهذیب نفس به دست می آید. احادیثی از اصول کافی، التوحید و مصباح الشریعه موردتوجه قرار گرفته، هم چنین دعاها مانند دعای سمات نیز مورد نظر بوده است؛ و مختار مؤلف این مقاله، قول محققین است. اشعاری هم از مولوی و حافظ در این مقاله آمده است.

بحث از «علیت»ازمهم ترین مباحثی است که زیربنای بسیاری از دیگر مباحث فلسفه اسلامی را تشکیل می دهد، تا آنجا که انکار آن در حقیقت نفی همه علوم اسلامی است. از سوی دیگر پذیرفتن اصل علیت هم، اختلافات و کشمکش ها را در ابعاد و زوایای این قانون در پی داشته است، اما به ندرت موجب انکار اصل علیت شده است. یکی از کسانی که در مغرب زمین اصل علیت را به چالش کشیده و در صدد انکار آن برآمده است«دیوید هیوم» است. در این نوشتار پس از اشاره به برخی مباحث مهم فلسفی در باب علیت، با استدلال ها و نقطه نظرات این فیلسوف آشنا شده، سپس آنها را مورد بررسی قرار داده ایم.

مقاله ای که پیش رو دارید مساله مهم فلسفی و اخلاقی رضا به قضا و قدر الهی را مورد بحث قرار داده است. در ابتدا حقیقت آن را از دیدگاه فلاسفه تعریف کرده و به فضیلت و اهمیت آن از دیدگاه آیات قران و روایات پرداخته و در بحث دیگر امکان تحقق رضای الهی در انسان را بررسی کرده و در ضمن استدلال بر آن، اشکال منکران را پاسخ داده است و با ارائه نمونه هایی ، بی پایه بودن ادعای آنهارا اثبات کرده است و راه دستیابی به رضا به قضا و قدر الهی را توضیح داده است و در بحث کوتاه دیگری به آثار و فوائد آن اشاره کرده و رفع افسردگی و آرامش روانی و سلامت زندگی را از آثار آن دانسته است. و در بحث پایانی توضیح داده شده که مقام بلند رضا به قضاء الهی با هیچ کدام از دستورات دعا ونیایش، امر به معروف و نهی از منکر و تلاش و کار در زندگی منافات ندارد، بلکه خود می تواند مشوقی برای همه آنها قرار گیرد.

این مقاله بر آن است تا سیر تحول مسئله کلیات را با تاکید بر نظریه مثل از دیدگاه راسل، مورد بررسی قرار دهد. همچنین سعی شده است که این مسئله در آثار متقدم و متاخر او نیز مورد ملاحظه قرار گیرد که آیا تغییری در نگرش وی به وجود آمده است یا نه؟ در مسئله کلیات چند نظر وجود دارد: 1. کلیات، نام و اسامی بیش نیست 2. کلیات، وجود واقعی دارند، نظیر مثل افلاطونی. 3. کلیات در ضمن افراد وجود دارند ولی وجود مستقل ندارند. انتقادات راسل به نومینالیست ها نشانگر، عدم تمایل او به دیدگاه نومینالیستی است و در آثار اولیه او به یک پیرو افلاطون بیشتر شباهت دارد و در مرحله بعد او به دیدگاه پوزیتیویستی، هیوم نزدیک می شود. مسئله کلیات را بی معنا می داند و در مرحله سوم و در آخرین کتاب هایش به دیدگاه نخست خود نزدیک می شود و معتقد است که تجربه گرایی محض دیگر قابل اتکا نیست و هوادار نظریه کلیات است. البته دیدگاه نهایی او با دیدگاه افلاطون فرق دارد و از لحاظ منطقی، اسمای عام و یا حداقل کلماتی که دال بر نسبت و روابطند را می پذیرد.

هستی و وجود، از جمله واژه هایی است که مابعدالطبیعه در صدد کشف و تبیین آن بوده است. در تاریخ متافیزیک (همه فلاسفه مدعی بوده اند)که موضوع فلسفه»وجود«است (یاوجود به ماهو موجود) یعنی همان هستی و معتقد بودند که بحث هایشان بر آن متمرکز بوده است. اما در میان آنها دو اندیشمند مشهور اهتمام بیشتری به مسئله «هستی»داده اند و بر این اعتقاد بوده اند که فلاسفه بیشترین توجه را به موجود نمودند نه به وجود، و نسبت به وجود غفلت داشته اند. صدرالمتالهین و مارتین هایدگر، دومتفکری هستند که درباره «هستی»دیدگاهی نو و ابتکاری ارائه داده اند. و ما در این پژوهش سعی نموده ایم مختصری از تفکرات دو اندیشمند درباره وجود را بررسی و ارائه نمائیم.

دراین نوشته براساس مسئله «تمیز» یا «تحدید» که از مباحث مهم در فلسفه علم به شمار می رود، تلاش به عمل آمده تا موضوع«مکان» به عنوان موضوع اصلی ومحوری دانش جغرافیا معرفی وتعیین گردد. سپس با ارائه آرا ونظرات تنی چنداز فلاسفه ودانشمندان دراین خصوص، نهایتا براساس دیدگاه ما مکان به عنوان یکی از عوارض ذاتی اشیا ومعادل ابعاد هندسی اجسام مادی درنظر گرفته شده است که اولا: مفهومی کاملا عینی ومحسوس تلقی شده وثانیا: شناخت مکان وابسته به شناخت اشیا (جواهر) درنظر گرفته شده است که این باعث می گردد تا مکان قابل تحویل به اشیای مادی شده وبراین اساس، علم جغرافیا که این علم مکان است، در ردیف علوم طبیعی وتجربی قرار بگیرد واز آن جا که همه مکان ها تابع ومشمول قوانین و اصول ثابت وجهان شمولی می باشند، لذا علم جغرافیا علمی قانونمند محسوب خواهد شد.