نشریه مطالعات هنر اسلامی
پیاپی 8 (تابستان 1387)

ادبیات غنی ایران در طول تاریخ، سرشار از مضامین حماسی، اسطوره های دینی و آئینی بوده، بزرگترین و برجستهترین این آثار، حماسه شاهنامه فردوسی است که در دوره های مختلف، دستمایه بسیاری از شاعران و ادیبان ایران قرار گرفت، تا با الهام از شیوه و سبک شاهنامه، منظومه هایی حماسی با مضامین ملی و مذهبی به ثبت برسانند. از جمله این منظومه ها، حماسه های دینی، مذهبی و شیعی است که با ورود آئین اسلام به ایران و علاقه بسیار مردم این سرزمین به پیامبر(ص) و ائمه(ع) و ارتباط معنوی آنها با اهل بیت، رونق یافت و در دوره های مختلف، در به تصویر کشیدن شجاعت، دلاوری و مظلومیت اهل بیت(ع) مورد توجه شاعران قرار گرفت. نمونه های بسیاری با نام «حمله حیدری» در سده های هفدهم- نوزدهم/ یازدهم- سیزدهم سروده شده و مبنا و اساسی برای پردهخوانان و نقالان مجالس مذهبی بوده است. یکی از برجستهترین نمونه ها «حمله حیدری» نوشته ملابمانعلی راجی کرمانی است، که در دوره قاجاریه سروده شده و متاثر از شاهنامه فردوسی طوسی است. داستانهای این منظومه شامل سیره پیامبر(ص)، زندگی و رشادتهای امیرالمؤمنین(ع) و واقعه کربلا است.
اهداف این مقاله شامل، 1- شناسایی جایگاه و مرتبه امیر مؤمنان علی(ع) در منظومه حمله حیدری.
2- شناخت شباهتها و تفاوتهای نگاره های نسخه های مصور حمله حیدری قاجاری از نظر شیوه و محتوا.
برای رسیدن به اهداف فوق سئوالاتی مطرح شده است،1- حماسه حمله حیدری دارای چه مضامین داستانی است؟
2- حضرت علی (ع) چه مرتبه و جایگاهی در نسخه خطی حمله حیدری دارند؟

هنر طراحی ایرانی بخشی از هنرهای تجسمی است که اشکال بر مبنای خطوط و حالات مختلف آن، به وسیله قلم مو و مرکب بر روی کاغذ و یا یک سطح به وجود میآید. خط در هنر طراحی، نقشی مشابه با رنگ در نقاشی ایفا میکند. این جایگزینی، شخصیتی قائم به ذات به هنر طراحی میدهد. گر چه به طور عام، هنر طراحی ایرانی زیر مجموعهی هنر نقاشی محسوب می شود ولی در این مقاله «هنر طراحی» به مثابه پدیدهای مجزا و کاری هنری با محتوی و هدفدار، که آن را از دیگر هنرهای بصری جدا میکند، مورد بررسی قرار میگیرد.
هنرمندان طراح در طراحی یک موضوع، برای خط، به عنوان عنصر اصلی، ارزشی خاص قائل بودهاند. آنها در آثار خویش با استفاده از عنصر خط، سادگی را بر طبیعت گرایی ترجیح دادهاند. هنرمند در پی آن است که دریابد کدامین خط بیشترین امکان انتقال مفهوم را دارا است و چگونه میتوان زیبایی های پنهان و درونی را با سادهترین و مناسب ترین خطوط طرح کرد.
در این راستا، مقاله حاضر به هنر طراحی و موضوعات مورد استفاده طراحان، در بیان مفاهیم نمادین می پردازد.
این مقاله سعی می کند به چند پرسش اساسی در این حوزه بپردازد:الف) آیا الگو و سنت خاصی در ترسیم موضوعات آثار طراحی ایرانی رعایت شده است؟ ب) آیا ساختار سیاسی، اجتمایی و مذهبی تاثیراتی در پیدایش و شکل گیری این آثار داشته است؟
د) آیا طراحی ها در برگیرنده مضامین نمادین هستند؟
البته در این میان با سئوال های فرعی نیز مواجه می شویم که به نوعی زیر مجموعه سئوالات اصلی محسوب می شوند که در متن به آنها اشاره می شود.
روش تحقیق: شیوهی تحقیق در این مقاله به روش تاریخی - تصویری - تطبیقی و تحلیل محتوایی است. ابزار و شیوه های گردآوری اطلاعات کتابخانه ای، میدانی و گردآوری نمونهی هایی از آثار هنر طراحی موزه ها و مجموعه های خصوصی است.

قرآن به عنوان اصلی ترین دست مایه هنراسلامی است. از بخش های مهم این هنر، نگارگری اسلامی است. داستان های قرآن کریم یکی از برجسته ترین عناوین مضمون قرآنی است. به همین دلیل شناخت این داستان ها، چگونگی بیان آن ها و نحوه روایتگری این قصه ها درخور توجه است. در کتاب قصص الانبیا شرح بیشتری درخصوص جزییات این گونه داستان ها نقل شده است که دارای جاذبه و فضای دلنشینی برای خواننده است. در نسخه های مصور قصص الانبیا جایگاه هنرمندان نگارگر قابل تامل است، چرا که به خوبی ضمن شناخت دقیق مفاهیم داستان به خیال پردازی و روایتگری تصویری داستان پرداخته است. در این مقاله با بررسی چند نمونه از نگاره های موجود سعی شده است ضمن مطالعه تطبیقی محتوی داستانهای برگرفته از کتب تفسیر و مضامین قصه های قرآنی به بررسی نگاره ها با تاکید بر ویژگی زیباشناسی آنان پرداخته شود. از این میان نقش محیط های فرهنگی و اجتماع فرهیختگان در گسترش و غنی نمودن علوم قرآنی و تعامل آنان با هنرمندان تصویرگر کاملا محسوس است. این همسویی موجب شده تا آثار نگاره ها بسیار نزدیک به داستان قرآنی و درعین حال با روح بلندپروازی هنرمندان توام شده و دنیای زیبایی را از هماهنگی محتوی و قالب نگاره پدید آورد.
سوالات اساسی در این مطالعه شامل:1)هنرمند نگارگر تا چه میزان به مضامین داستان حضرت آدم (ع) احاطه داشته است؟
2)چگونه این مفاهیم در قالب عناصر بصری و تجسمی به تصویر کشیده شده است؟
1) شناخت نوع ارتباط مضامین داستانی حضرت آدم(ع) با زیباشناسی نگاره ای مرتبط قرآنی.
2) مطالعه عناصر بصری و زیباشناسی نگاره های داستانی حضرت آدم (ع) در نسخ خطی مصور دوران صفویه.
روش تحقیق در این مقاله تاریخی، تحلیلی و توسعی و با مطالعه نمونه هایی تصویری و نیز منابع تفاسیر قرآنی حضرت آدم(ع) بررسی وتحلیل شده است.

سیدنورالدین نعمت الله کرمانی، معروف به شاه نعمت الله ولی از صوفیان، شاعران محبوب و بزرگ سده چهاردهم و پانزدهم/ هشتم و نهم، مؤسس طریقه «نعمه اللهیه» است. این عارف بزرگ در زمان حیاتش مورد توجه شاهان تیموری بود.
پس از گذشت شش سده از وفات این عارف بزرگ، وی همچنان مورد توجه شیعیان و حکمرانان وقت ایران بود، تا جاییکه در مجموعه بنای آرامگاهی او، تداوم معماری ایران تا دوره قاجاریه چشمگیر است. بیشترین توسعه این مجموعه، به دلیل ارادت شاهعباس اول صفوی، محمدشاه و ناصرالدینشاه قاجار مربوط به دوران صفویه و قاجاریه است. از آنجایی که تیموریان و صفویان برای تداوم حکمرانی و تسلط خود، به نفوذ و تاثیر صوفیان و شخصیتهای مذهبی نیاز داشتند، به عارفان قدرتمند و با نفوذ جامعه بها میدادند. با بررسی این مجموعه، علاوه بر کسب اطلاعاتی در خصوص تاریخ ایران و دیدگاه مذهبی حاکمان وقت، شخصیت مذهبی سیدنعمت الله ولی و خصوصیات مقبره و تزیینات کتیبهای آن نیز مورد توجه قرار میگیرد. سئوالاتی که این مقاله در پی پاسخ دادن به آنهاست عبارتست از:1- شاخصه های افکار و اندیشه سید نعمت الله ولی دارای چه ویژگی هایی است؟
2- مضامین تزیینات کتیبهای بقعه شاهنعمت الله ولی دارای چه مفاهیمی است؟
اهدافی که در این مقاله مورد نظر است:1- شناسایی ساختار و ویژگی معماری تیموری؛2- بررسی زندگی و احوال عارف بزرگ، سیدنعمت الله ولی؛3- مطالعه ساختار بقعه و مضامین کتیبه های مذهبی و ادبی آن؛روش تحقیق در این مقاله به شیوه تاریخی، توصیفی و تحلیلی با استناد به منابع کتابخانه ای و تحقیق میدانی از بقعه است.

اصفهان، یکی از شهرهای تاریخی ایران در دوران اسلام به دلیل موقعیت ویژهاش بهخصوص در زمان حکومت صفویان، رونق خاصی در معماری یافت. این شهر که از سوی شاهعباس به پایتختی برگزیده شد؛ از مساجد، کاخها، پلها، خیابانها و باغهای زیادی بهره مند شد؛ و توسعه آن در زمان شاهعباس دوم همچنان ادامه یافت.
با ظهور شاهعباس اول عصر زرین معماری صفوی آغاز شد. این معماری گرچه درخشانترین عصر معماری ایران نبوده، عصر اعتلای معماری ایران است. در معماری صفویه برخلاف دوره های اولیه معماری، رنگ و تزیین نقش بسیار مهمی دارد و بناهای بسیاری از این دوره بهجای مانده، که اگرچه به لحاظ اصول معماری درخور توجه نیستند؛ از لحاظ تزیین و شکل ظاهری بسیار زیبا و بیبدیلند. ازاینرو، بناهای اصفهان در این دوره منبع مهمی برای بررسی عنصر تزیین در معماری اسلامی ایران بهشمار میرود. کاخهای زیبایی مانند کاخ عالیقاپو، هشتبهشت و چهلستون و مساجد مشهور و مهمی همچون امام، شیخ لطفالله، شکوه تزیینات معماری دوره صفوی را نشان میدهند.
ارامنه، یکی از آن گروه هایی است که از سوی شاهعباس اول صفوی به اصفهان مهاجرت داده شده اند. آنها برای فراهم آوردن زندگی مادی و معنوی خود در پایتخت صفویان نیاز به مبانی فرهنگی خاص خود داشتند. در این راستا، احتیاج به مراکز عبادی، آنها را بر آن داشت، تا با کسب اجازه از دربار صفوی نسبت به ساخت کلیسا اقدام نمایند. از کلیساهای دوره صفوی در اصفهان میتوان به کلیسای وانک، بیت اللحم، سنت ماریا، سنت پیتر و... اشاره کرد. هنرمندان در تزیین این کلیساها، متاثر از سبک معماری صفویه بودند و حتی از آرایه های هنر معماری اسلامی در آراستن کلیسا نیز بهره مند شده اند. در این مقاله تاثیرپذیری این آرایه ها از تزیینات معماری دوره صفوی مطالعه میشود. ازاینرو، هدفهای اساسی مقاله به شرح ذیل است.
1-شناخت ویژگی های معماری کلیساهای ارامنه اصفهان و معماری اسلامی دوره صفوی2-بررسی میزان و نوع تاثیرپذیری تزیینات کلیساهای ارامنه اصفهان از معماری دوره صفویدر این مقاله سعی شده، به سئوالات زیر پاسخ داده شود:1-تزیینات معماری کلیساهای ارامنه اصفهان چگونه از معماری اسلامی دوران صفویه تاثیر پذیرفته است؟
2- نحوه بهکارگیری عناصر تزیینی معماری دوره صفوی، در چه مکانهایی از کلیسا مشاهده میشود؟
گردآوری مطالب این مقاله، با استفاده از داده های تاریخی، اسناد، عکسها و تصاویر موجود و تنظیم و تدوین مقاله به روش توصیفی، تحلیلی و مقایسهای صورت گرفته است.

هنر پارچهبافی با توجه به نیاز اولیه انسان نسبت به پوشاک؛ پیشینه ای طولانی دارد و در دوران های مختلف تحولات بسیاری را پذیرفته است، به ویژه در دوران صفوی، که با حمایت های شاهان صفوی پیشرفت زیادی بدست آورده به طوری که بسیاری از تاریخنگاران و سیاحان، دوران صفوی را درخشانترین عصر طلایی هنر ایران نامیده اند.
در این پژوهش با بررسی به هنر پارچه بافی ایران عهد صفوی، تاثیرگذاری و یا تاثیر پذیری آن با یکی ازتمدن های هم عصرش یعنی تمدن عثمانی، به صورت تطبیقی بررسی شود.
محور اصلی این پژوهش؛ طرح ها و نقش های بافته شده، در پارچه های صفوی و عثمانی است، بر همین مبنا، ابتدا، ویژگی ها و شیوه های پارچه بافی صفوی و عثمانی را بررسی کرده، با دسته بندی طرحها و نقوش بافته شده، آن ها را به سه گروه: نقوش گیاهی، نقوش خطی یا خطنگاره ها و نقوش انسانی و حیوانی تقسیم می کنیم. سپس نمونه های بدست آمده، از پارچه های هر دوره را به صورت تطبیقی بررسی میکنیم.
اهدافی که در این تحقیق مورد نظر است عبارت است از:بررسی نقش مایه ها و طرحهای بافته شده، پارچه های صفوی و عثمانی؛ بررسی تاثیر متقابل پارچه های صفوی و عثمانی، و توصیف، تحلیل و تطبیق نقوش هر دو سئوالاتی که این پژوهش، در پی پاسخ آن است:1- چه نوع طرحها و نقوشی در پارچه های صفوی و عثمانی کاربرد داشته اند؟
2- آیا طراحی و نقوش پارچه های صفوی و عثمانی از یکدیگر تاثیر پذیرفتهاند؟

خط و نقش، تعاملی با معنا و پویا در هنر، به ویژه هنر اسلامی دارد. قدرت بیان قوی تر خط نگاره ها در تعامل و همراهی با نقوش، یکی از عوامل مهم گسترش و رونق استفاده از ترکیب نقش و خط در هنر به ویژه هنر قالیبافی است.
رمزگرایی در طرحها و نقوش انتزاعی و ساده شده از طبیعت، به همراه رنگآمیزی زنده و متنوع آنها در هنری به نام قالیبافی، گستره بزرگی از مفاهیم و مضامین مختلف، برگرفته از آداب و رسوم، عقاید فرهنگی، هنری و مذهبی را جهت انتقال به مخاطب ایجاد نموده است.
هنر قالیبافی با پیشینه چندین هزار ساله، تجسمی پویا از اندیشه ها، فرهنگها و آرمانهای مردم این سرزمین است، که در گذر از تاریخ پر فراز و نشیب، طرحها و نقشهایی برگرفته از طبیعت زنده و زیبا با بار فرهنگی و معنوی، توانسته ارتباطی عمیق با افکار و اندیشه های پیرامون خود برقرار کند.
این مقاله بر آن است تا با توجه به قدرت انتقال مفاهیم از طریق نقوش و خوشنویسی، همراهی و تناسب ارتباطی آن ها را در هنر قالیبافی سده های نوزدهم-بیستم/ سیزدهم-چهاردهم مورد بررسی قرار دهد. جهت رسیدن به اهداف مورد نظر سئوالاتی مطرح است:1- نوع و مضامین خطوط و نقوش به کار رفته در قالی های قاجار کدامند؟
2- تعامل خط و نقش در قالی های قاجار تا چه حد در انتقال مفاهیم و مضامین موثر بوده است؟