فصلنامه مطالعات برنامه درسی
پیاپی 7 (زمستان 1386)

لازمه ی رشد فکری، حضور ویژگی هایی نظیر باز بودن دریچه های فکری، گستردگی افق اندیشه، گشودگی فضای اندیشه و انعطاف پذیری است تا بر مبنای این خصوصیات، فرد توانایی بررسی اندیشه های گوناگون را درخود بیابد. برخی اندیشه ها نه تنها با یکدیگر تفاوت دارند، بلکه در تعارض با هم هستند. لذا داشتن ظرفیت تحمل شنیدن و یا آشنا شدن با آن ها ضرورت دارد. اسمیت معتقد است، افراد دارای تفکر و مشرب فلسفی، دارای سه خصوصیت هستند: جامعیت، ژرفا و قابلیت انعطاف. لیپمن با در نظر گرفتن این خصایص تفکر فلسفی، در واقع محورهای اصلی آموختن فلسفه به کودکان را برای خود مشخص ساخته است.
قصه ها ابزار بنیادین "معنا دهی1" و الگوی طبیعی تفکر محسوب می شوند که ما پیش از مدرسه از طریق افسانه ها، داستان های کودکانه و تاریخچه ی خانوادگی خود، آن ها را فرا می گیریم. قصه ها ترکیب قدرتمندی برای سازمان دهی و انتقال اطلاعات و معنا دهی به زندگی دارند. در واقع در جریان یک قصه ممکن است، شخصیت های آن با بحرانی مواجه شوند و در صدد حل آن برآیند. ارائه ی این روش ها به صورت مستقیم به افراد آسان نیست، ولی می توان از طریق قصه گویی به این هدف دست یافت.
در پژوهش حاضر، تاثیر داستان بر افزایش مهارت فلسفه ورزی و پرسش گری دانش آموزان به طور عام و مطالعه ی تاثیر داستان های قرآن بر افزایش مهارت پرسش گری دینی دانش آموزان به طورخاص مورد نظر بوده است. جامعه ی مورد مطالعه شامل دانش آموزان سال اول دوره ی متوسطه ی مدارس دولتی شهر تهران در سال 1386 بود. حجم نمونه طبق اصول علمی و فرمول تعیین حجم نمونه،60 نفر بود که با استفاده از روش نمونه گیری تصادفی ساده انتخاب شدند. برای جمع آوری داده ها از پرسشنامه ی"MQOS " بک و جی ساپ استفاده شد. پژوهش آزمایشی از نوع پیش آزمون- پس آزمون با گروه کنترل است. به منظور تحلیل داده ها از آزمون رویکرد مقایسه ی نمره ی افتراقی- تفاوت نمره ها- در گروه پیش آزمون و پس آزمون با استفاده از آزمون t استودنت برای گروه های مستقل و آزمون فریدمن استفاده شد.
نتایج پژوهش نشان دادند:1. مقایسه ی میانگین نمرات مهارت پرسش گری دانش آموزان با میانگین جامعه مؤید آن است که مهارت پرسش گری و ابعاد آن (تغییر و تردید، پیچیدگی، جهان شمولی، تحول و انگیزش) در دانش آموزان بالاتر از متوسط است.
2. مقایسه ی میانگین نمرات ابعاد مهارت پرسش گری نشان می دهد که بعد انگیزه های وجودی در بالاترین سطح و مهارت جهان شمولی در پایین ترین سطح قرار دارد.
3. آموزش قصه در بالا بردن سطح مهارت پرسش گری و ابعاد (تغییر و تردید، جهان شمولی، پیچیدگی و انگیزه های وجودی مؤثر است، ولی دربعد تحول اندک است و از لحاظ آماری معنی دار نیست.

در مقاله ی حاضر، میزان توانمندی و کفایت برنامه ی آموزش فلسفه به کودکان برای رشد مهارت های اساسی انسانی، شامل مهارت های استدلالی، مهارت های پژوهشی و مهارت های ترجمه ای، بین کودکان و نوجوانان ایرانی بررسی و تحلیل شده است. به این منظور، مفروضات زیربنایی، ساختار و اجزای تشکیل دهنده ی برنامه ی آموزش فلسفه به کودکان که توسط لیپمن و همکارانش پیشنهاد شده است، تحلیل شد. در ادامه ی تحلیل، یافته های چند طرح پژوهشی مرتبط با اجرای این برنامه بین نوجوانان استان فارس مورد بررسی قرار گرفت.
در این پژوهش سه سؤال اساسی مطرح شد و یافته های تحقیق نشان داد که برنامه ی آموزش فلسفه به کودکان:1. از توانایی لازم برای رشد مهارت های استدلالی بین کودکان ایرانی برخوردار است.
2. می تواند از طریق مهارت های پژوهشی، به تقویت منش های اخلاقی دانش آموزان کمک کند.
3. قادر است در کودکان مهارت های ترجمه ای را به صورت منطقی رشد دهد و از این طریق می توان به پرورش ارزش ها و رفتارهای مبتنی برآنها دست یافت.

در دنیا در چند دهه ی اخیر، فلسفیدن و فلسفه ورزی، به عنوان روشی برای پرورش قوه ی فکر، مجددا مورد توجه قرار گرفته است. در ایران نیز حدود یک دهه است که چنین مباحثی مطرح شده است. در همین راستا و در بادی امر، برنامه ای تحت عنوان "آموزش فلسفه به کودکان" در ایالات متحده پدیدار گشت و سپس در سراسر دنیا گسترش یافت. با آن که مدت زیادی از عمر این برنامه نمی گذرد و در همین مدت نیز موفقیت های زیادی کسب کرده، اما در عین حال با چالش های زیادی، به ویژه در حوزه ی نظری، مواجه شده است. در میان چالش های عمده ی نظری، امکان آموزش فلسفه به کودکان با توجه به مفهوم فلسفه، از اولین چالش ها بوده است. درست یا نادرست، فلسفه موضوعی دشوار تلقی شده است که به تعمق در آرای فلاسفه می پردازد و بسیاری از بزرگ سالان تحصیل کرده و تحصیل نکرده، در فهم آن با دشواری مواجه اند، چه رسد به کودکان. از این رو اولین سؤالی که طراحان و حامیان فلسفه برای کودکان با آن مواجه می شوند، این است که: «آیا با چنین تصویری از فلسفه، آموزش فلسفه به کودکان ممکن است؟» این مقاله، ضمن توصیف مختصر این برنامه ی درسی در خلال مرور سوابق بنیان گذار آن _ لیپمن _ ابتدا سوابق چالش مفهومی در این زمینه را مرور کرده است. سپس دو مفهوم فلسفه به عنوان شاخه ای از دانش بشری یا به عنوان یک رشته ی دانشگاهی را در مقابل فلسفه به عنوان فلسفه ورزی و فلسفیدن قرار داده، دلایل و شواهد دو گروه طرف داران و مخالفان این برنامه را بررسی کرده و نشان داده است که با چه مفهومی از فلسفه، آموزش فلسفه به کودکان امکان پذیر است. در پایان مقاله با توجه به این که چنین چالشی در ایران نیز وجود دارد، پیشنهاداتی برای نحوه ی بررسی و برخورد با چنین مسئله ای در ایران ارائه شده است.

هدف پژوهش حاضر، بررسی تاثیر روش اجتماع پژوهشی در برنامه ی آموزش فلسفه به کودکان بر پرورش مهارت های استدلال در دانش آموزان دختر پایه ی سوم یکی از مدارس راهنمایی اهواز بود. نمونه ی این پژوهش شامل 06 دانش آموز دختر بود که به روش نمونه گیری تصادفی از میان دانش آموزان دختر پایه ی سوم راهنمایی انتخاب شدند. ابزار جمع آوری داده ها "آزمون مهارت های استدلال نیوجرسی" (SRTJN) است که توسط مرعشی و نمازکار ترجمه و مورد پایایی سنجی و اعتباریابی قرار گرفت. ضمنا برای بررسی فرضیه ی پژوهش از طرح پیش آزمون- پس آزمون با گروه کنترل استفاده شد. فرضیه آزمایی و تحلیل داده ها نشان دادند که اجرای روش اجتماع پژوهشی در کلاس درس بر پرورش مهارت های استدلال دانش آموزان دختر مؤثر واقع می شود. یافته های پژوهش حاضر مؤید نتایج پژوهش های انجام گرفته شده در داخل و خارج کشور است.

هدف اصلی این مقاله، مطالعه ی تاثیر کلاس های فلسفه برای کودکان و نوجوانان و امتحان پیش بینی های به عمل آمده توسط خود این برنامه در زمینه ی پیشرفت و تقویت مهارت های فکری و عملکرد رفتاری کودکان است. در این تحقیق از شیوه ی پژوهش غیرکمی و کیفی استفاده شده و رفتار و عملکرد کودکان به صورت موردی مطالعه شده است. ابزارها و منابع اصلی شامل مشاهدات ثبت شده توسط مربی و کمک مربی، والدین و معلمان و نیز نظر سنجی از کودکان شرکت کننده و والدین آن ها بود. برای انجام این تحقیق، کلاس هایی به صورت یک کارگاه در 11 جلسه ی پی درپی تشکیل شدند و در این کار بیشتر از روش کلاس داری و حلقه کندوکاو شارپ لیپمن و داستان های ویراسته ی فلیپ کم بهره گرفته شد. نتایج به دست آمده مؤید ارتقا و تقویت بیشتر مهارت های پیش بینی شده ی فکری کودکان بود. کودکان به شدت به این نوع کلاس ها علاقه نشان دادند. مهارت های فوق الذکر، به همراه علاقه ی کودکان در این مقاله به طور مفصل مطرح شده است. مهارت های تقویت شده شامل استدلال، تمییز امور مشابه، داوری و قضاوت درست، تفکر انتقادی، خلاق و مسئولانه بود. اعتماد به نفس و قدرت حل مسئله هم در کودکان به طورقابل توجهی بالا رفته بود.