فصلنامه اخلاق در علوم و فناوری
پیاپی 1 (پاییز و زمستان 1385)

مهندس فردی است که از دانش مربوط به تخصص خود کاملا برخوردار است، این دانش را به روز نگه می دارد، با ابتکار و خلاقیت می تواند مسائل مربوط به سلامت و بهداشت، درمان، آموزش، کشاورزی، مسکن، حمل و نقل، صنعت و غیره آن ها، را حل کند و در نهایت آسایش و رفاه بیشتری را برای مردم فراهم آورد. مهندسان همچنین می توانند جنگ افزارهای فراوانی را خلق کنند تا استفاده کنندگان از آنها بتوانند در زمان کوتاهتری انسانهای بیشتری را از بین ببرند و یا بیمار سازند. همراه با هر دو نوع فعالیت یادشده، فعالیتهای مهندسی همراه با تخریب و آلوده سازی محیط زیست و اتلاف منابع طبیعی بوده است.
در حالی که مهندسان می توانند همچنان از قدرت خلاقیت و ابتکار خود بهره ببرند، مسائل مختلف را حل کنند و رفاه و آسایش بیشتری را برای خود و مردم فراهم سازند، ولی برخورداری از اخلاق مهندسی است که باعث می شود مهندسان، خود، ناظر فعالیتهای خویش و در نهایت حافظ منافع جامعه انسانی و سلامت محیط زیست باشند. برخورداری از ارزشهای انسانی و اخلاق مهندسی می تواند برای مهندسان و جامعه آرامش خاطر، رضایت باطن و در نهایت شادی ناشی از سعادت واقعی بیافریند که بهترین حالت زندگی انسان در روی زمین و هدف نهایی خلقت اوست.
مهندس برخوردار از اخلاق مهندسی، رسالت خود را در «ارائه مؤثرترین خدمت بی ریا به کسانی که بیشترین نیاز را دارند» می داند و در جهت تحقق این رسالت گام برمی دارد.

ارتقای مداوم کیفیت علم، دانشگاه و آموزش عالی، مستلزم توسعه درونزای فرهنگ ارزشیابی است که به نوبه خود نیازمند روحیات و رفتارهای خودارزیابی و خودتنظیمی و التزام درونی به کیفیت در میان یاران و ذی نفعان آموزش عالی است. هدف مقاله حاضر کمک به شناخت بیشتر جایگاه اخلاق دانشگاهی و حرفه ای علمی در توسعه فرهنگ ارزشیابی، در دانشگاه ها و مراکز علمی است. مقاله همچنین می کوشد که شناخت بیشتری نسبت به چگونگی و سازوکارهای توسعه اخلاقیات حرفه ای علمی فراهم بیاورد. برای این کار روش تحقیق «نظریه برخاسته از داده ها» به کار گرفته شده است. بازی ارزشیابی آموزش عالی ناشی از یک رشته موجبات علی است که اخلاق حرفه ای علمی به عنوان یکی از مهمترین سائقهای رفتاری، از جمله این موجبات علی به شمار می آید. این در حالی است که اخلاق علمی، وضعیت بحث انگیزی در ایران دارد که خود ناشی از مسئله آمیز بودن زمینه های موجود فرهنگ دانشگاهی و فرهنگ اجتماع علمی در کشور است. البته این امر، به نوبه خود، انعکاسی از ضعفها و نارسایی های عمومیتر در اخلاق اجتماعی است که آن هم تحت تاثیر عوامل زمینه ای، محیطی، ساختاری و تاریخی شکل می گیرد. بنابراین وضعیت مسئله انگیز اخلاق علمی ما، با رویکردهای اراده گرایانه و خطا انگارانه، قابل توضیح نیست بلکه باید اولا منطق محیطی، زمینه ای و ساختاری فهمیده شود و ثانیا بسترهای تعاملی برای دست به کار شدن خود دانشگاه ها و انجمنهای علمی و تخصصی و نهادهای حرفه ای فراهم گردد چرا که توسعه اخلاق حرفه ای، نه با پند و اندرزها و نه با فرهنگ سازی های بیرونی (به ویژه از نوع دولتی آن)، بلکه از طریق کنشهای ارتباطی خود یاران و ذی نفعان اجتماع علمی و دانشگاهی، و به صورت شیوع و انتشار درونزا، میسر می شود. مقاله، همچنین پیشنهادهایی برای اجماع بر سر منشور اخلاق حرفه ای علمی عرضه کرده است.

توجه به موضوع سرمایه اجتماعی (Social Capital) در سالهای اخیر در محافل و بروشورهای علمی و دانشگاهی جهان روند رو به گسترش سریعی داشته و اخیرا به طور جدی در ایران نیز مطرح شده است. همانند سایر حوزه های اقتصاد، توجه به نقش مهم سرمایه اجتماعی، در اقتصاد سلامت ضروری می نماید. به نظر می رسد که رشد و کارکرد بهینه بخش سلامت در جامعه، علاوه بر نیاز به سرمایه مادی (پول، امکانات و تجهیزات) و سرمایه انسانی (نیروهای متخصص و توانمند)، نیازمند به سرمایه اجتماعی است. در این مقاله، سعی کرده ایم در پرتو مطالب و مدارک به دست آمده از طریق جست وجوی کتابخانه ای و اینترنتی، تحلیلی از نقش اخلاق پزشکی در شکل گیری و انباشت سرمایه اجتماعی، با نگاهی ویژه به مسائل ایران ارائه کنیم. نقش اخلاق پزشکی در شکل گیری سرمایه اجتماعی را از دو دیدگاه بررسی کرده ایم: (1) نقش اخلاق پزشکی در شکل گیری سرمایه اجتماعی در روابط درون حرفه ای؛ (2) نقش اخلاق پزشکی در شکل گیری سرمایه اجتماعی در روابط اعضای حرفه با جامعه.

رشد مقوله اخلاق و تاثیر آن بر نظامهای تصمیم گیری در سازمانها از اهمیت فزاینده ای برخوردار است. شناخت الگوها و مکاتب اخلاقی و سپس اجرایی نمودن آن در فضای عملیاتی کمک می کند که جامعه جهانی به سوی تصمیم گیری اخلاقی پیش رود. وارد کردن مؤلفه اخلاق در مسئله تصمیم گیری با کاستی هایی همانند فقدان دستگاه مناسب به منظور قیاس میان تابع مطلوبیت گزاره های اخلاقی با سایر مطلوبیتهای محسوس همانند سود و یا درآمد، فقدان راهکار مناسب در شرایط تعارض بین گزاره های اخلاقی با منافع و اهداف سازمان و همچنین عدم شفافیت جایگاه متغیرهای اخلاقی در نظام تصمیم گیری روبه روست. این کاستی ها باعث آن شده است که فضای مباحث اخلاقی بیشتر سمت و سوی نظری و انتزاعی به خود بگیرد و کمتر در فضای عملیاتی سازمان، امکان اجرایی کردن آن به وجود آید.
یکی از حوزه های تصمیم گیری در سازمانها، تصمیم گیری در حوزه علوم و فناوری است؛ حوزه ای که در حد خود گسترده است و از تصمیم گیری برای خرید و انتقال فناوری صنعتی و تخصیص بهینه منابع مختلف تحقیق و توسعه در یک سازمان تا به کار بستن شیوه های درمانی برای بیماران یک بیمارستان را در بر می گیرد.
این مقاله ضمن معرفی دستگاه اخلاقی راس به عنوان یک مکتب سازوار در حوزه اخلاق تلاش می کند که در ابتدا امکان بهره مندی از گزاره های اخلاقی را در نمونه های رایج تصمیم گیری چند معیاره پدید آورد و در نتیجه فضای بهره گیری از آنها را در تصمیم گیری های سازمانی فراهم سازد. در ادامه تلاش شده تا با ارائه مفهوم ارزش مورد انتظار اخلاقی، مجموعه کنشهای انسانی در حوزه تصمیم گیری در قالب گردآوری ارزشهای مورد انتظار ناشی از اجرای وظایف هفتگانه راس و مشتقات آن متجلی شود و سایر اهداف همانند افزایش سود، درآمد و یا کاهش ضرر در قالب یک وظیفه اخلاقی بازخوانی شود. در این صورت، علاوه بر پیش بینی و تبیین رفتار تصمیم گیران، امکان ارائه نمونه های اجرایی برای تصمیم گیری بر مبنای ارزش مورد انتظار اخلاقی فراهم می شود.

مشاوره ژنتیک ارتباطی بین مشاور با بیمار و یا خانواده اوست که سعی در کاهش خطر وقوع اختلال ژنتیکی در فرد یا افراد خانواده او دارد. هدف مشاوره ژنتیک، تشخیص بیماری، توضیح مراحل بیماری به مشاوره شونده و بیان عوارض احتمالی آن و تعیین احتمال بروز مجدد در خانواده و نحوه پیشگیری از تکرار آن از طریق سقط انتخابی جنین است. به دلیل رشد سریع علم ژنتیک در پزشکی، این امر مسلم است که پزشکان عمومی به عنوان خط مقدم خدمات پزشکی باید برای ارایه خدمات اولیه ژنتیک بالانی آماده باشند. با توجه به اهمیت و حساسیت این موضوع،هدف این مطالعه ارزیابی آگاهی و نگرش دانشجویان پزشکی در مورد جنبه های اخلاقی مشاوره ژنتیک و هم چنان سقط جنین انتخابی قبل و بعد از گذراندن واحد ژنتیک است.
200 دانشجوی پزشکی که نیمی از آنها واحد ژنتیک را گذرانده بودند (گروه A) و بقیه هنوز این واحد را نگرفته بودند (گروه B) بعد از طی آموزشهای لازم پرسشنامه مخصوص این مطالعه را تکمیل کرده اند. پاسخ به هر سوال شامل گزینه های صحیح و غلط بود که دانشجویان باید همه گزینه های صحیح را انتخاب می کردند. همه جوابهای داده شده، از طریق تست آماری کای اسکوار مورد ارزیابی قرار گرفت. این مطالعه نشان داد آگاهی و نگرش افراد شرکت کننده در مورد موضوع مطرح شده قبل از گذراندن واحد ژنتیک درحد بسیار پایانی بوده است و حتی بعد از گذراندن این واحد معلومات آنها افزایش قابل توجهی نداشته است. اکثریت این دانشجویان سقط جنین غیرطبیعی را مناسب ترین راه حل دانسته اند در حالی که بدون هیچ گونه رحم و شفقتی این تصمیم گیری انجام شده است.
ژنتیک پزشکی به طور سریع در حال پیشرفت است و در آینده نه چندان دورامید است بسیاری از اختلالات ژنتیکی قابل پیش گیری باشند. بنابراین آموزش کافی در جهت بالا بردن آگاهی و نگرش کارکنان بهداشتی به ویژه پزشکان در مورد این موضوع از اهمیت ویژه ای برخوردار است.

هر پزشک با تجربه و کاردان برای توفیق در طبابت خود همواره به خاطر دارد که در میان سامانه ای پیچیده و متعامل از عوامل هماره متغیری از جمله خرده فرهنگهای بیماران، نگرشها و ارزشهای اخلاقی و اجتماعی آنان و نیز شرایط ویژه بیماری و حتی در مواردی الزام به تداخلات پزشکی به ظاهر متناقض قرار دارد و درک صحیح روابط متقابل این عوامل از جمله پیش شرطهای ظهور هنجارهای رفتاری مناسب و به مطلوبیت رسیدن رابطه میان پزشک و بیمار است.
از این رو ترسیم چارچوبی ظریف و کاملا متناسب با دغدغه های اخلاقی هر گروه از خرده فرهنگها و کشف بهترین الگوی تعامل و تعریف هنجارهای رفتاری با تک تک بیماران عنصر اصلی و محوری فرایندهای مرتبط با رفتارهای پزشکی است که به برقراری تعادل مناسب در وزن دهی و جایگذاری دقیق عوامل فوق می انجامد. بدین ترتیب نقاط بحرانی در تحلیل مفاهیم محوری چنین تعاملی به یک تعبیر، محدوده معیار بخشی به رفتارهای پزشکی در هر مورد را معلوم می سازد و تفسیر مبانی ارزشی عمیق و علل دست یازیدن به هر عنصر رفتاری در این میان امکان تشخیص کامل عوامل مؤثر و سپس تناسب بخشی آنها با شرایط بیمار و متعاقبا اقدام بایسته و مطلوب پزشکی را فراهم می سازد.
بدیهی است همه این عناصر را می توان همانند تصویری متشکل از خرده تصویرها پنداشت که به گونه ای پویا با یکدیگر در کنش اند. در این میان سه عنصر اصلی دیدگاه های طبیب، دغدغه های بیمار و نظارت نظام بهداشت و درمان اجتماعی، تعیین کننده میزان درک متقابل و همکاری و همیاری پزشک و بیمارند و گزینه های پیش رو به تناسب آموزه های بیمار، ارزشهای فرهنگی و اخلاقی وی و نیز توانایی های ذهنی اوست. مجموعه همه اینها در عمل، هنجارشناسی رفتاری در اخلاق پزشکی را شکل می دهند.

هدف جداسازی عناصر ژنتیکی، بهینه سازی تصمیم گیری آگاهانه فرد درمورد وضعیت ژنتیکی خویش است. بنابراین قبل از موافقت فرد به انجام جداسازی ژنتیکی اخذ رضایتنامه آگاهانه ضروری است. یکی از موضوعات اخلاقی مهم در متن رضایتنامه، تاکید بر رازداری اطلاعات ژنتیکی و دیگری حفظ حریم خصوصی بیمار است. دو هدف اساسی برای رضایتنامه عبارت اند از: اطمینان از درک کامل موضوع؛ اطمینان از این که تصمیم گیری بیمار درباره پذیرش یا رد مداخله، داوطلبانه است.
ازآنجا که درصورت مثبت بودن نتایج آزمونها، فرد با انتخاب سختی در زمینه های مختلف ازجمله ازدواج، فرزنددارشدن و سقط جنین روبه روست، غربالگری ژنتیکی به عنوان یک موضوع بهداشت عمومی و اخلاق پزشکی هنوز هم مورد بحث است.

هورمون رشد یکی از هورمونهای طبیعی است که اختلال در تولید آن به ویژه در اوایل رشد و دوران کودکی منجر به نارسایی هایی در رشد اندامهای بدن مانند کوتاهی قد می شود. این هورمون نه تنها می تواند نقایص رشد را برطرف کند بلکه فواید دیگری نیز برای این هورمون مانند افزایش قطر عضلات، کاهش چین و چروک و غیره نیز ذکر گردیده است. تولید این هورمون به صورت تجاری و به عنوان دارو از قدیم الایام در دستور کار محققان بوده است. هورمون رشد طبیعی اگرچه خاصیت اولیه خود را حفظ نموده است و به نظر می رسد که کاربرد موثرتری داشته باشد ولی تولید آن با مشکلاتی رو به رو بوده است که می توان به آلودگی آن به پریون و یا دیگر مواد اشاره نمود. با توجه به گسترش روش های مهندسی ژنتیک امکان تولید آن به روش کلونینگ در باکتری فراهم شده و هورمون رشد نوترکیب با این روش تولید گردیده است. در این مقاله به مسائل اخلاقی به ویژه دو جنبه مهم استفاده از هورمون رشد نوترکیب پرداخته شده است. یکی ساخت میکروارگانیزم تغییر یافته از طریق مهندسی ژنتیک که خود این میکروارگانیزم ممکن است خطراتی را از قبیل آزاد سازی و انتقال ژن در پی داشته است. کاربرد دیگر هورمون رشد نوترکیب در درمان به ویژه درمان نقص جسمی یا ذهنی در کودکان است. در این مقاله مسائلی از قبیل تولید آنتی بیوتیک در بدن، غلظت مناسب این هورمون برای درمان تقص، مفهوم کوتاه قدی درکودکان و شرایط صحت استفاده از این دارو مورد بررسی قرار گرفته است.