فصلنامه قبسات
پیاپی 25 (زمستان 1381)

این مقال بر آن است تا افق روشنی از بحث درباره زبان دینی را عرضه کند؛ از این رو، ابتدا به خاستگاه این بحث که گزاره های کلامی و الاهیاتی هستند، اشاره شده است؛ یعنی گزاره هایی که موضوع آن ها خدا و محمول آن ها یکی از صفات الاهی است. از آن جا که خدا، موجودی ماورای طبیعی به شمار می رود کاملا از اشیای محسوس متمایز است و زبانی که ما با آن سروکار داریم، زبانی است که از محدودیت و امکان برخوردار است؛ بنابراین، این پرسش مطرح می شود که چگونه می توانیم درباره خدا با همین زبان متعارف سخن بگوییم. برای حل این مشکل راه حل های گوناگونی مطرح شده است که عبارتند از: 1. نظریه تمثیلی؛ 2. نظریه اشتراک معنوی؛ 3. نظریه معناداری گزاره های دینی که شامل دو اصل تاییدپذیری و ابطال پذیری تجربی اند. پس از طرح چنین نظریه ای درباره معناداری گزاره های دینی، عده ای از فلاسفه چنان تحت تاثیر مشکلات مربوط به تحقیق پذیری قرار گرفتند که گزاره های دینی را غیرواقع نما تلقی کرده، به سوی تفسیرهای غیرشناختاری از زبان دینی گرایش یافتند که عبارتند از: 1. نظریه ابراز احساسات؛ 2. نظریه نمادین بودن؛ 3. تفاسیر شعائری و آیینی؛ 4. نظریه اسطوره ای دانستن زبان دینی. در ادامه، این نظریات نقد و بررسی، و در پایان، دیدگاه قرآن در باب زبان دینی مطرح شده است.

بحث از معناداری و اثبات پذیری گزاره های دینی، از جمله مسائلی است که در حوزه مباحث کلام جدید و فلسفه دین، اهمیت و اولویت خاصی دارد. در این مقاله می کوشیم تا با بررسی اجمالی برخی نظریات مطرح شده در این خصوص، به مبنای معناداری و اثبات پذیری گزاره های دینی توجه کنیم. با توجه به گستردگی این بحث و ارتباط آن با مباحث گوناگون در حوزه معرفت شناسی، فلسفه علم و فلسفه ذهن، صرفا به ذکر آرا و اقوال و تحلیل کلی آن ها در این زمینه بسنده شده است.
در این جهت دیدگاه های مطرح در مقاله در دو محور دیدگاه های پوزیتویستی (معیاری زبان علم) و دیدگاه های تحلیل کارکردی گزاره ها، ارائه، و ویژگی های اصلی نظریات پیشگفته، خلاصه شده است. نگارنده با تاکید بر این که تمام نظریات مطرح شده، به رغم تنو ع و تعدد، رویکرد پوزیتویستی را دنبال می کند، با اشاره به مساله معرفت و تحلیل اجزای معرفت، مقولات و گزاره های دینی را به طور کامل، معنادار و اثبات پذیر می داند، و شواهد و براهینی بر این مطلب اقامه می کند. در مقاله، به ضرورت و لزوم تفکیک بین دو مقوله معناداری و اثبات پذیری که اهمیت خاصی دارد نیز اشاره شده است.

مقاله ذیل، درصدد ارائه تبیینی مختصر از پاره ای رویکردهای غیرشناختاری در فهم زبان دین، به ویژه زبان قرآن است. نظریات غیرشناختاری در دین، گزاره های دینی را غیرواقع نما و بدون پشتوانه واقعی می دانند. آن ها اغلب به دین ابزارانگارانه می نگرند و به واقعیت داشتن یا نداشتن مدالیل گزاره های دینی کاری ندارند. شناخت و بررسی رویکردی غیرشناختاری به زبان دین، اهمیت ویژه ای دارد؛ به این دلیل که از طرفی به میانتهی بودن گزاره های دینی می انجامد و از طرف دیگر، طیف گسترده ای از دیدگاه های امروزین حاکم در حوزه زبان دین را دربرمی گیرد. در این مقاله، ابتدا مقصود از غیرشناختاری در دین تبیین؛ سپس پاره ای از نظریات عمده دین شناسان غربی مانند جرج سانتایانا، ریچارد ام. هیر، ریچارد بریثویث، و فیلیپس، در این زمینه ارائه خواهد شد.
بحث پایانی به بررسی مختصر این دیدگاه ها و امکان تطبیق آن ها بر زبان قرآن اختصاص خواهد یافت. در این بخش، ادله درون دینی و برون دینی بر واقع نمایی گزاره های قرآنی ارائه خواهد شد

این مقاله، کوششی برای ارتباط میان تعابیر و تفاسیر متفاوتی است که در اثر نهضت های معاصر ساختارگرایی و پساساختارگرایی با دانش نشانه شناسی و هرمنوتیک درباره مقوله زبان شناسی پدید آمده تا توجه دقیق تری بر مساله زبان و تفسیر معنا، در جهت تاکید بر دیالکتیکی از فرضیات و انتظارات مثبت و منفی، به عمل آید. همچنین سعی شده که سنت های جدید زبان شناسانه و تحلیل انتقادی حرکت های پیشتازانه گوناگونی را که در تاریخ تفسیر ادبی ارائه شده، بازنماید؛ کوششی که بر بخش گسترده ای از این نوشته، جنبه کلامی می دهد.

فهم احکام الاهی از قرآن و سنت به صورت شریعت اسلامی، یکی از حساس ترین موضوعات تاریخ اسلام از آغاز تاکنون بوده، و هیچ امری نتوانسته است از اهمیت آن بکاهد. با فاصله افتادن بین زمان شارع و زمان مخاطبان، حجیت ظواهر یا اعتبار فهم فقهی کتاب و احادیث نیز به موضوع مهم و اساسی دیگری تبدیل شد. شناخت ظواهر و حجیت ظهور، بر پیش فرض هایی مبتنی است که اگر در هر یک از آن ها خدشه وارد شود، حجیت ظهور تزلزل می یابد و به دنبال آن، مقبولیت فهم فقهی و روش استنباط فقی هان و اصولیان از کتاب و سنت نیز دستخوش تردید خواهد شد. هرمنوتیک مدرن، در برخی از این پیش فرض های مسلم دانشمندان فقه، اصول و کلام خدشه کرده است.
یکی از این پیش فرض های اساسی، به کیفیت زبان دین در حوزه تشریع و تقنین مربوط است. اگر فقی هان پس از قبول حجیت ظواهر، به دنبال کشف ظهورات کلمات شارع برآمده و مباحث بسیار گسترده و دقیق معناشناسی و گاهی هرمنوتیک را در دانش اصول فقه برای روشمند کردن فهم ظواهر، مطرح، و تاکنون مورد اجتهاد و نظریه پردازی قرار داده اند، بر این مبتنی بوده که زبان دین برای بیان احکام شرعی و قوانین مورد نیاز زندگی بشر همان زبان عرفی و عقلایی عموم مردم است که از یک سلسله قواعد و قوانین مشترک بین تمام زبان ها پیروی می کند. در این مقاله، به تبیین و اثبات این پیش فرض پرداخته شده است.

مقاله حاضر، تبیین و گزارشی درباره مسائلی است که در زبان دین بر اساس حکمت متعالیه در عصر جدید مطرح شده و مد عایش این است که این مسائل، در میان متفکران اسلامی به شکلی مطرح بوده و پاسخ هایی به آن داده شده که از میان آن ها راه حل ملاصدرا که بر اساس مبانی حکمت متعالیه داده شده، مقبول تر به نظر می رسد و این نوشتار نیز بر همین اساس بر دیدگاه ملاصدرا ناظر است و در حقیقت، گزارشی از راه حل مشکلات زبان دین از دیدگاه او و حکمت متعالیه است.

مقاله ذیل به تبیین دیدگاه علامه طباطبایی در تفسیر زبان دین (قرآن) می پردازد. نویسنده پیش از بررسی زوایای گوناگون نظریه علامه، به دیدگاه های مختلف در تفسیر زبان دین اشاره کرده است که عبارتند از:1. غیرشناختاری؛ 2. زبان عرفی؛ 3. زبان تمثیلی؛ 4. زبان نمادین؛ 5. زبان اسطوره ای؛ 6. زبان اخلاقی؛ 7. زبان تاویل و رمز؛ 8. پرستش و تمجید؛ 9. زبان خاص؛ 10. زبان تلفیقی؛ 11. چند ساحتی.
علامه، نظریه خود را به صورت شفاف و مبسوط تبیین نکرده است تا از دیگر آرا تفکیک شود. نویسنده با فحص در آثار گوناگون وی، نظریه اش را «زبان عرفی خاص» استنباط می کند که تفسیر و شناخت آن بر اساس پارامترهای عرفی انجام می گیرد؛ اما زبان قرآن، با زبان عرفی تفاوت هایی دارد که مهم ترین آن دینی و نزول آن از عالم بسیط و مجرد است.
در عین حال، علامه کاربرد انواع مختلف زبان مانند تمثیلی و اسطوره ای را در بعض آیات می پذیرد و در بعض آیات، تفسیر اسطوره ای و تمثیلی را که از سوی بعض معاصران اهل تسنن و تشیع طرح می شود برنمی تابد که در متن مقاله بدان اشاره خواهد شد.

این مقال بر آن است که زبان دینی را از دیدگاه ملاصدرا مورد بحث و بررسی قرار دهد. ملاصدرا اعتقاد دارد که زبان قرآن، زبان رمز و اشاره است. اما رمز و اشاره ای که با ظاهر قرآن، منافات ندارد. آنچه از ظاهر عبارات قرآن کریم فهمیده می شود، تمام معانی حقایق قرآن نیست بلکه این ظاهر، نماد برای حقایقی است که آن ها را جز به زبان نمادین نمی توان بیان کرد. علت نمادین بودن حکمات قرآن ببه سبب این ویژگی است که آنها از عالم جبروت و ملکوت به عالم ناسوت نازل شده اند. این نزول وجودی قرآن، توام با حفظ همه حقایق والا و عظیم آن، جز به طریق نمادین بودن زبان قرآن امکانپذیر نیست. مولف در ادامه نمادین بودن زبان قرآن را از لحاظ وجود شناختی، معرفت شناختی و در آخر نظریه اشتراک معنوی در عین تشکیکی بودن زبان دینی را مورد بحث قرار می دهد.

مقاله حاضر بر آن است تا در حوزه معناشناختی صفات خداوند که از مهم ترین موضوعات معاصر در عرصه زبان دین به شمار می رود، به دو مساله مهم، یکی مقیاس شناخت صفات خدا و دیگری تحلیل ماهیت صفات خدا از دیدگاه دو فیلسوف برجسته (یکی از قرون وسطا یعنی موسی ابن میمون و دیگری از قرن معاصر یعنی علامه طباطبایی) بپردازد. در این نوشتار کوشش شده است با تحلیل آرای این دو اندیشه ور و در ضمن مقایسه بین آن ها مشخص می شود که مبانی حکمت متعالیه که حاصل تلاش فیلسوفان مسلمان و برگرفته از آموزه های دینی اسلام است، معقول تر و موجه تر به این مهم پاسخ داده است.

ویلیام آلستون اعتقاد دارد: پرسش اصلی بحث «سخن گفتن از خدا» این است که «آیا ما می توانیم از طریق زبان طبیعی به طور حقیقی، معنادار و صادق درباره خداوند و اوصاف و افعال او سخن بگوییم».
آن چه سبب دشواری این شیوه خاص سخن گفتن شده است، از یک سو به محدودیت های زبان طبیعی و قالب ها و مدل های آن و از سوی دیگر، به نحوه وجود منحصر به فرد خداوند و تعالی و به کلی دیگر بودن او مربوط می شود.
زبان عادی و رایج ما متناسب با همین عالم امکانی و جسمانی و محدود است. مفاهیم رایج در این زبان در خور این عالم و متناسب با آن هستند. چگونه می توان از طریق همین مفاهیم و مدل ها درباره امری متعالی سخن گفت که با این عالم و حوادث رایج در آن هیچ شباهتی ندارد؟
مفاهیم امکانی، جسمانی و محدود چگونه می توانند از موجود و واجب الوجود به بسیط، مجرد، نامتناهی حکایت کنند؟ آلستون در پاسخ به این پرسش معتقد است: ما می توانیم با استفاده از همین زبان عادی و مفاهیم رایج در آن، زبان دیگری بسازیم که هم قابل اطلاق بر خداوند و هم قابل اطلاق بر انسان باشد.
او معتقد است که برای رسیدن به این مطلوب باید ویژگی های امکانی، جسمانی و زمانی و مکانی این مفاهیم را کنار نهاده، هسته اصلی معنا را که امری مشترک بین خدا و انسان است، به خدا نسبت دهیم از دیدگاه آلستون، ما ممکن است بتوانیم مفاهیمی از قبیل عشق، علم و قدرت را پالایش کنیم؛ یعنی آن ها را از تمام ویژگی های مخلوقانه ای که متناسب با زمانمندی، جسمانیت و غیره است، بپراییم و هسته ای از معنا را باقی نگه داریم که قابل اطلاق بر خداوند باشد. چنین واژه های پیراسته ای را می توان به نحو حقیقی بر خداوند اطلاق کرد و با استفاده از آن ها می توان گزاره های صادقی درباره خدا سامان داد.
آلستون در راه رسیدن به این مطلوب، به نظریه «کارکردگرایی» متوسل می شود. در نظر وی، کلید اصلی داشتن زبان حقیقی مشترک میان خالق و مخلوقات در این نکته نهفته است که ما بتوانیم مفهوم واحد و مشترکی را از اوصاف خدا و انسان به دست آوریم. او مد عی است که به رغم تفاوت آشکاری که میان خدا و انسان وجود دارد می توان به این مفاهیم مشترک دست یافت و خاستگاه انتزاع این مفاهیم مشترک کارکرد و عمل مشترک این اوصاف، در خدا و انسان است. واقعیت علم خدا و علم انسان فی حد ذاته مفهوم مشترکی با هم ندارند و ما می توانیم با توجه به کارکرد مشترک و واحد علم در خدا و انسان، به مفهوم کارکردی واحد و مشترکی دست یابیم که هم قابل اطلاق بر خداوند و هم قابل اطلاق بر انسان باشد.

نظریه جان آستین که در تحول چرخشی فلسفه قرن بیستم به رویکردهای زبانی، نقش آفرین بوده است، جایگاه ویژه ای در فهم زبان دین دارد. دیدگاه وی به نظریه کنش گفتاری معروف است. مقاله حاضر، دو بخش را در بر دارد.
بخش اول به تبیین دیدگاه وی اختصاص دارد. در این جهت، ابتدا به نکته آغازین و مورد اتکای او که تقسیم جمله ها به دو نوع حاکوی و کنشی است، اشاره؛ سپس تردید تدریجی وی در این تفکیک و طرح جامع تر او مطرح می شود. در این طرح، او پاسخ به دو پرسش مرتبط به هم را پی می گیرد. آیا جمله های حاکوی هم می توانند کنش های گفتاری تلقی شوند و در نتیجه، صرف نظر از صدق و کذبشان، معیار جمله های کنشی درباره آن ها صادق باشد و از طرف دیگر، آیا عناصر حقیقی در جمله های کنشی می تواند مهم باشد؟ در پاسخ به این دو پرسش، از ابعاد سه گانه جمله ها عدم امکان تفکیک دقیق میان جمله های حاکوی و کنشی، و شرایط کنش گفتاری مطلوب بحث خواهد شد.
در بخش دوم، نگارنده در مقام ارائه تحلیلی از گزاره های دینی در متون اسلامی بر اساس دیدگاه آستین برمی آید. در این زمینه، مباحثی چون کنش های گفتاری گزاره های دینی، چند بعدی بودن گزاره های اخباری در دین، اهمیت ویژه بعد احساسی در گزاره های دینی، اشتباهات برخی از دین شناسان غربی در غفلت از بعد اخباری گزاره های دینی، و سرانجام واقع نمایی گزاره های اخباری و انشایی دینی با تکیه بر دیدگاه آستین مطرح می شود.

بررسی های زبان شناسی، از نخستین روز پیدایش به پدیده لهجه و اشتباهات گفتاری نزد توده های مردم و متخصصان پرداخته و از آن ها برای بررسی جنبه های مثبت و منفی این پدیده ها بهره برده است. به همین گونه، بررسی های زبان شناسی در عربی، به روشن ساختن تفاوت ها میان واژه های مفرد و ترکیب ها پرداخته تا از اشتباه و آمیزش دلالت های آن ها جلوگیری کند تا جایی که لهجه ها و زبان های گوناگون را مطالعه می کند و فصیح را از غیرفصیح بازمی شناسد، و نیز لهجه های فصیح را با لهجه های عامیانه مقایسه می کند و ابزار شناخت در همه این ها، اندازه آمیزش با غیرعرب ها بوده، و همه این کارها برای خدمت به قرآن کریم و حدیث شریف انجام گرفته است.
زبان شناسی نو پدیده لهجه و اشتباهات گفتاری نزد زبان آموزان را به صورت تحلیلی (analytical) بررسی می کند، و بهره های فراوانی از این تحلیل می برد تا جایی که علم نوی جدا شده از زبان شناسی مقایسه ای (Comparative linguistics) به نام زبان شناسی تفاوت ها (Contrastive linguistics) پدید آورده که در درجه نخست به فراگیری و آموزش زبان ها از راه بررسی اشتباهات زبان آموزان و تحلیل علمی آن ها با توجه به علل این اشتباهات و تعداد و چگونگی آن ها می پردازد تا در پرتو آن ها برنامه های آموزشی و مواد درسی ویژه ای پدید آورد، و به همین گونه، دانش ترجمه و نظریات و روش های آن را تکامل بخشد که یکی از آن ها همان نظریه توحیدی ما است Unithetical linguistics)) که در کتاب علم اللغه التوحیدی از آن سخن گفته، و در پرتو چند مقاله دیگر از جمله همین مقاله مختصر، آن ها را متبلور ساخته ایم.

این مقال بر آن است تا ترجمه یکی از کتاب های مهم در حوزه فلسفه اخلاق، یعنی نظریه اخلاقی کانت را نقد و بررسی کند.
این کتاب را بروس اونی. استاد دانشگاه ماسوچوست به انگلیسی نگاشته است که دو تن از مترجمان یعنی آقایان علیرضا آل بویه، و مصطفی ملکیان آن را از انگلیسی به فارسی ترجمه کرده اند. ناقد ترجمه این کتاب، چند صفحه از متن انگلیسی را به اجمال بررسی، و خطاهای فاحشی را در آن مشاهده کرده است. امید است که این نقد، تذکاری برای دقت هر چه بیش تر مترجمان و اصلاح چاپ های بعدی این کتاب باشد.