مجله مطالعات و پژوهش های دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه اصفهان
پیاپی 52 (بهار 1387)

ارتباطات فرهنگی و ادبی دو کشور ایران و روسیه سبب شده است تا آثار نویسندگان ایرانی، مانند: سعدی، حافظ، مولوی و خیام بر نویسندگان روسی تاثیر چشمگیری بگذارد. از میان نویسندگان روسی ایوان بونین بنا به اظهار خودش بشدت تحت تاثیر سعدی است. این دو نویسنده از بسیاری جهات همانند یکدیگرند. مهمترین شباهتهای آن دو این است که برای شناخت جهان بسیار سفر کرده اند. هر دو در آثار خود زراندوزی را سخت نکوهش می کنند و از نظر آن دو هدف اصلی زندگی در این دنیا کسب کمالات اخلاقی و بر گرفتن توشه برای جهان آخرت است. ایوان بونین، آخرین نویسنده کلاسیک ادبیات روسیه در آثارش بارها از تاثیر پذیری خود از سعدی سخن می گوید. او زیبایی کلام خود را وامدار سخنان همچون مروارید سعدی می داند که بر کلام او تاثیر گذاشته است. بونین چه در نظم و چه در نثر با بهره گیری از سخنان شیخ سعدی گفته های خود را مستند می کند. علاقه به سفر که از ویژگی های بارز بونین به شمار می آید، از نظر نویسنده باعث شده تا او روح خود را قم زنی کند و به دیدگاه های جدید فلسفی دست یابد.

روایت گناه آغازین آدم و حوا، پاره ای از پی رنگ اسطوره ای «تازش اهریمن بر هستی» و نمایانگر سرمنشاء و چگونگی پدید آمدن «رنج و مرگ» در سرنوشت انسانی است. تاویل پذیری داستان آفرینش انسان، بویژه نافرمانی و گناه آغازین موجب می شود که از دیدگاه فلسفی و مکاشفه ای، داستانی بارها از زبان عارفان و بزرگان ادیان، بازآفرینی شود. در پژوهش حاضر، کوشیده ایم با بررسی آرا و عقاید دینی و عرفانی در موضوع مورد بحث و تاویل نمادهای روایت، مجموعه ای فراگیر از جهان بینی ها و رویکردهای هستی شناسانه و شهودی، به دست دهیم. در نتیجه باید گفت که این مجموعه فرهنگ بشری به ظاهر گونه گون، تنها تحول صوری به خود دیده است، همه روایتها، در زوایای پنهان ناخودآگاه جمعی بشر، با ساخت همسان کهن الگویی ذهن، با یکدیگر پیوند خورده اند. وجوه تمایز، در شیوه روایت برگرفته از نگاه غایت شناختی به انسان، نهفته است، که جنبه و حیانی یا کارکرد زمینی شان را تعیین می کند.

گرشاسب به عنوان چهره ای اساطیری، حماسی و مذهبی از سرزمین سیستان در متون کهن پارسی، از جمله گرشاسب نامه اسدی طوسی، وجهه قابل توجهی دارد. در این مقاله سعی می شود تصویر این قهرمان با توجه به متون مختلف اساطیری و حماسی تجزیه و تحلیل گردد و بدین وسیله مقوله هایی همچون: بخت و اقبال، آفرینش، خداشناسی، دین، افسانه ها و نبرد قهرمانان در گرشاسب نامه اسدی بررسی شود. به این مناسبت، گرشاسب اساطیری و گرشاسب قهرمان حماسه اسدی طوسی از زاویه تفکرات، رفتار، جهان بینی و... مقایسه می شوند. در این روش مبنا، مقابله درون مایه های اساطیری و حماسی است که با توصیف آماری بین اسطوره و حماسه از یک طرف و قریحه شاعری از طرف دیگر، انجام پذیرفته، مشترکات فراوان آنها استخراج می گردد. در این جستار، نگارنده بر آن است تا با بررسی مضامین نشان دهد که دلاوری های گرشاسب در سخن شاعر تا چه میزان در تجسم احساس آدمیان نقش داشته است.

مقاله حاضر به بررسی نخستین نمایشنامه های اقتباسی از هزار و یکشب در آغاز شکل گیری نمایشنامه نویسی ایران اختصاص دارد. از آنجا که هزار و یکشب در زمره افسانه شمرده شده است؛ ابتدا افسانه را تعریف کرده و سپس به علت پدید آمدن افسانه در تمدنهای انسانی پرداخته و آنگاه جایگاه آن را در فرهنگ و هنر و ایران و سایر ملل بررسی کرده ایم. در ادامه، هزار و یکشب به طور اجمالی معرفی شده و مقاله نگاهی کوتاه به تاثیر این اثر در هنر و ادب جهان انداخته است.
به دنبال یافتن اولین نمایشنامه نویسان ایرانی که از هزار و یکشب اقتباس کرده اند، لازم بود تاریخ شکل گیری ادبیات معاصر و نمایشنامه نویسی را بررسی کنیم. از این رو، به اوضاع و احوال سیاسی و اجتماعی دوران قاجار و طلیعه های نوآوری هنری که از همان دوران شکل گرفت و نمایشنامه نویسی به شکل امروزی آن در ایران آغاز شد نگاهی افکنده ایم. در پایان، نمایشنامه «حرم خلیفه هارون الرشید» از رضا کمال و «سفر هشتم سند باد» از پرویز ناتل خانلری به عنوان اولین آثار اقتباسی از هزار و یکشب بررسی شده اند.

ابوعبدالله محمد بن عبدالملک نیشابوری، معروف به امیرمعزی نیشابوری، معروفترین شاعر عصر سلاجقه و از فصحای نامبردار نظم فارسی است. مشهورترین قصیده او، قصیده ای است با مطلع «ای ساربان منزل مکن جز در دیار یار من» که این قصیده از همان آغاز در اکثر تذکره ها و کتب شرح احوال و آثار بدیعی ذکر گردیده است. در شهرت این قصیده همین بس که مصراعی از این قصیده را حافظ اقتباس کرده و تقریبا به عین کلمات با تغییر وزن در ضمن غزلی آورده است. متاسفانه، با وجود شهرت این قصیده، در تمامی نسخ چاپی دیوان این شاعر، از جمله چاپ استاد عباس اقبال آشتیانی و نسخه چاپی ناصر هیری که ظاهرا از روی همان نسخه استنساخ شده و نیز نسخه در دسترس علامه قزوینی، این قصیده همچنان به صورت مبهم و مشکوک با تحریفات و تصحیفات مضبوط گردیده است؛ تا حدی که علامه قزوینی نیز به عدم دستیابی به تصحیح کامل این قصیده و نیز نقاط ابهام و تشکیک آن اشاره کرده است. با توجه به این که قدیمترین نسخه دیوان امیر معزی، نسخه مکتوب به سال 14-713 محفوظ در کتابخانه ایندیا آفیس لندن است و مصححان دیوان معزی از این نسخه استفاده نکرده اند، نگارنده در این مقاله کوشیده است با مقابله و مقایسه نسخه یاد شده با نسخ چاپی، صورت صحیح قصیده مزبور را در اختیار علاقه مندان قرار دهد.

علاوه بر دیدگاه های عارفانه سنایی، که در حدیقه و آثار دیگر وی مشهود است، دیدگاه کلامی او نیز حائز اهمیت است. یکی از این موضوعات مهم، موضوع عرش و لامکان بودن خداوند است. متکلمان دیدگاه های مختلفی را در این باره مطرح کرده اند و عرفای اسلامی نیز در بحث و تفسیر آیه «الرحمن علی العرش استوی» به تاویل روی آورده اند و عرش را قلب و دل دانسته اند، اما سنایی، عارف بزرگ قرن ششم دیدگاهی متفاوت با عارفان دارد. وی استوای بر عرش را به معنای استیلا می داند، نه جای نشستن خدا، و معتقد است که خداوند چون خود آفریننده مکان است، در مکان نمی گنجد و تجسم و تشبیه در او راه ندارد.

در مقاله حاضر کوشش شده است رنگ جامه صوفیان و نمادهای آن، بر اساس شواهد مندرج در متون به محک عقلانیت و اشارات اهل شریعت و طریقت سنجیده شود. برای این منظور، بناچار ابتدا فهرست رنگهای جامه درویشان و رموز آنها بازنموده شده است. این رنگها، شامل ازرق، الوان، بور، پیروزه، تراب رنگ، خاکی، رنگین، زنگاری، سبز، سرخ، سفید، سیاه، شتری، عسلی، عودی، فوطه، کبود، کحلی، مرقع، ملمع، ملون و نیلگون یا نیلی است که در نه دسته اصلی طبقه بندی می شود. مقاله با ذکر معیارهای انتخاب رنگ خرقه ادامه و با نقد رنگ گرایی صوفیه؛ یعنی موضوع غایی این نگارش، پایان می یابد.
طی این مطالعه، امهات متون نظم و نثر فارسی و پاره ای از متون نثر عربی تا قرن هشتم هجری بررسی و شواهد مربوط از میان آنها استخراج و دسته بندی گردیده است. پژوهش حاضر می تواند گامی کوتاه در بازنگری ناقدانه بخشی از میراث تصوف تلقی گردد.

در سالهای اخیر مقوله آموزش زبان شاهد دگرگونی های مهمی در عرصه های نظری و عملی بوده است که در نتیجه این دگرگونی ها، مهارتهای ارتباطی و کاربردی زبان بیش از پیش مورد توجه قرار گرفته اند. نمونه بارز این تحولات، رویکرد فعلیت محور به امر زبان آموزی است که در چهارچوب آن ابعاد مختلف رفتار زبانی فراگیران مورد توجه قرار می گیرد. از جمله این ابعاد می توان به تاثیر ماهیت فعلیت زبانی و گفتار زبان آموزان اشاره نمود. هدف عمده این مقاله بررسی تاثیر متغیر های جنسیت فراگیر، جنسیت معلم و موضوع گفتار بر کنش گفتاری فراگیران زبان انگلیسی است. جمعیت آماری مطالعه، شامل 20 مرد و 20 زن فراگیر زبان بوده است که تنوع پذیری گفتار آنان از لحاظ روانی کلام، پیچیدگی و درستی دستوری گفتار آنان در ارتباط با جنسیت معلم، جنسیت خود فراگیر و موضوع گفتار بررسی شده است. نتایج حاصل از تجزیه و تحلیل داده ها نشان دهنده تفاوتهای معنادار آماری در موارد زیر است: الف) هریک از متغیرهای جنسیت معلم و نوع موضوع بر روان بودن کلام تاثیرگذار است؛ ب) نوع موضوع در پیچیدگی گفتار زبان آموزان مؤثر است و ج) هر یک از متغیرهای جنسیت معلم و جنسیت فراگیر به طور جداگانه، هر دو عامل اخیر در ارتباط با یکدیگر و هر سه متغیر جنسیت معلم، جنسیت فراگیر و نوع موضوع بر درستی گفتاری زبان آموزان تاثیر دارد. نتایج تحقیق و کاربرد آن در امر فراگیری و آموزش زبان انگلیسی مورد بحث و بررسی قرارگرفته است.

این تحقیق بر آن است تا در افزایش سطح آگاهی علمی در حیطه نوپای فراگیری زبان سوم سهمی ایفا نماید. در این راستا مقاله حاضر، فراگیری دو خصیصه نحوی ساختارهای پرسشی زبان انگلیسی را در چهارچوب نظریه دستوری جهانی بررسی نموده است. شرکت کنندگان در این تحقیق شامل 144 نفر زبان آموز فارسی و عربی-فارسی هستند که بعد از تعیین سطح بندی زبان انگلیسی، به شش گروه تقسیم شدند و در دو آزمون ترجمه شفاهی و توضیح کتبی تصاویر شرکت جستند.
براساس نتایج به دست آمده از تحلیل داده ها تفاوت معناداری بین عملکرد زبانی زبان آموزان یک زبانه و دوزبانه انگلیسی مشاهده نگردید، اما عملکرد زبانی گروه ها در سطوح بالای بسندگی تفاوت معناداری را با عملکرد زبانی گروه ها در سطوح پایین بسندگی نشان می دهد. تفسیر نتایج از دیدگاه دو نظریه رایج نحوی در فراگیری زبان غیرمادری، حاکی از آن است که پارامترهای زبان دوم نیز می تواند همچون زبان اول در شکل گیری دانش نحوی زبان سوم مؤثر باشد.