فصلنامه علوم حدیث
سال سیزدهم شماره 3 (پیاپی 50، پاییز و زمستان 1387)

در مقابل روایات فراوانی که بر دو گونه محتوم و غیرمحتوم بودن قضای الهی دلالت دارند، روایاتی نیز هست که بر حتمی بودن قضای الهی تاکید دارند.
این نوشتار، با دسته بندی گروه دوم روایات، به دنبال آن است که به تبیین این احادیث بپردازد.

عالم ذر و ماجرای اخذ میثاق از انسان ها از مسائل بحث انگیز است که دیدگاه های مختلفی درباره آن مطرح شده است. در این مقاله، پس از بیان دیدگاه های مختلف و ذکر پاسخ علامه طباطبایی به آنها به دیدگاه خود علامه درباره عالم ذر پرداخته شده و پس از تبیین ایشان، اشکالات وارد بر آن نیز مطرح شده است.

فرضیه نزول دوباره بعضی از آیات و سوره ها که در میان برخی از کتاب های تفسیری و علوم قرآنی آمده هنگامی مطرح شده است که در خصوص آیه ای دو یا چند سبب نزولی که هم زمان نیستند، ذکر شود. در این حال، برخی محققان، به دلیل ناتوانی از ترجیح یکی از روایات و یا پرهیز از هرگونه نقد و ارزیابی آرای گذشتگان، قایل به تکرار نزول شده اند و صحت روایات را پذیرفته اند؛ بدون آن که به نقادی متن آنها از جهت زمان نزول، سیاق آیات و فضای حاکم بر نزول آیات بپردازند. مهم ترین دلیل اعتقاد به تکرار نزول، نبود تحلیل درست از مضامین روایات سبب نزول است. این فرض از هیچ یک از صحابه شنیده نشده و در آثار متقدمان، همچون طبری، مطرح نشده است. تلاوت مجدد آیه در حادثه ای مشابه، نزول دوباره آن آیه نیست. مطابق این فرض، پیامبراکرم متن آیاتی را که قبلا بر او ابلاغ شده بود، فراموش می کرد، یا قدرت تطبیق وقایع با آیات مناسب نداشت.
این مقاله به بررسی این فرضیه پرداخته و از درستی یا نادرستی آن سخن خواهد گفت.

حدیث «خیار خصال النساء...» فضایل اصلی زنان را رذیلت های مردانه دانسته و بدین ترتیب، فضایل اخلاقی را با جنسیت پیوند زده و بر تمایز اخلاقی زن و مرد تاکید کرده است. در این مقاله، پس از طرح مساله، کوشش شده است تا مضمون وکارآمدی این حدیث، در هفت بخش بررسی و تحلیل شود. در بخش نخست، منابع این حدیث و تفاوت های لفظی آن نقل شده است. بخش دوم، دیدگاه مفسران و شارحان نهج البلاغه را درباره این حدیث تجزیه و تحلیل می کند. سومین بخش، بنیادهای علمی و زیست شناختی تمایز میان زن و مرد را بررسی می کند. چهارمین بخش، به تحلیل این حدیث در پرتو تازه ترین یافته ها و مطالعات اخلاقی در حوزه زنان می پردازد. در پنجمین بخش، به تحلیل سندی و محتوایی این حدیث و مقایسه مضمون آن با آموزه های قرآنی پرداخته شده است. ششمین بخش، مدعی آن است که مضمون این حدیث، اعتقادی است کهن، مبنی بر فروتری جنس زن که در قالب حدیث در آمده است. هفتمین بخش، با اشاره به سه اصل روشی درباره این قبیل احادیث، روند تغییر مضمونی و لفظی برخی احادیث را نشان می دهد. سرانجام، نویسنده در پایان مقاله خود نتیجه می گیرد که این حدیث، سندی مقبول، مضمونی مستدل و محتوایی سازگار با دیگر آموزه های قرآنی و آموزه های اخلاقی احادیث ندارد.

شان نزول نویسی از زمان های دور مرسوم بوده و در آن، اسباب نزول آیات قرآن از معصومان و صحابه نقل می شده است که در فهم آیات تاثیر زیادی داشتند. از جمله مطالبی که در کتاب های اسباب النزول و تفاسیر در شان نزول سوره انسان نوشته اند، این است که آیات ابتدایی این سوره، پس از انفاق علی(ع)، فاطمه(ع) و فضه نازل شده است.
اهل سنت و شیعه در اصل مطلب تقریبا اتفاق نظر دارند و تنها برخی ادعا کرده اند که این سوره مکی است تا آن را در مورد اهل بیت ندانند؛ حال آن که وجود اسیر در مکه برای مسلمانان ممکن نبوده است.
اختلاف اساسی در جزئیات داستان انفاق است که برخی روایات، آن را پس از نذر اهل بیت و شفا یافتن حسنین(ع)، در سه شب متوالی می دانند که اهل بیت تمام غذای خود را به مسکین، یتیم و اسیر بخشیدند و خود بدون غذا خوابیدند و تنها با آب افطار کردند و در پاداش آن، مائده آسمانی فرود آمد. این دسته از روایات، سند متصلی ندارند و در دلالت نیز ضعیف اند، ولی آنچه علی بن ابراهیم در تفسیر بیان داشته، امری ممکن، دارای سندی موثق و صحیح بوده و به صورت مرسل نقل شده است. این روایت اشاره به نذر اهل بیت (ع) و روزه و انفاق در یک شب و آن هم از حلوای مخصوصی می کند و گویای بیش از آن نیست. اعتقاد ما بر این است که بیش از این، محصول نقل قصه گویان و روات غالی بوده که خواسته اند با بال و پردادن به داستان، آن را عجیب جلوه دهند و به خیال خود بر فضیلت اهل بیت(ع) بیفزایند.

راویان و محدثان شیعه و اهل سنت، گستره فراوانی از سخنان نبوی(ص) را به نقل از راویان هم مسلک و مورد اعتماد خود در منابع حدیثی گرد آوردند. جواز و امکان نقل روایات اهل سنت از عصر ائمه(ع) مورد سوال راویان شیعه بوده است؛ چنان که این پرسش خود را بر امامان عرضه داشته اند. در پاسخ به این پرسش، وجود روایات صحیح منقول از پیامبر(ص) مورد تایید ائمه معصوم(ع) قرار گرفته است. شیوه اندیشمندان و مفسران شیعی نیز نشان از مراجعه به منابع روایی اهل سنت دارد. مفسران شیعی در حوزه های مختلف مرتبط با آیات قرآن به نقل احادیث اهل سنت پرداخته و در تبیین مفاهیم آیات سود جسته اند. مراجعه به روایات تفسیری اهل سنت کارکردها و فواید متعددی را به دنبال دارد که از آن جمله می توان به اصالت بخشی و افزایش اعتبار و جبران ضعف روایات شیعه، بازیابی روایات ائمه اطهار، تایید دیدگاه های شیعی، نقل مناقب اهل بیت، تبیین جهات معنایی روایات شیعی، فهم بهتر آیات و حل تعارض میان اخبار اشاره کرد.

زیارت عاشورا از دیرباز، یکی از زیارات معروف و مورد توجه عالمان و مردم شیعه بوده و تاثیر بسیاری در جنبه های اعتقادی و نیز آیینی فرهنگ شیعه داشته است. با این حال، برخی از اندیشمندان به سند یا متن این زیارت نقدهایی وارد کرده اند. بنابراین، بررسی اسناد و نسخه های این زیارت کاری مفید و بلکه ضروری به نظر می رسد.
روایت زیارت عاشورا در دو کتاب کامل الزیارات ابن قولویه و مصباح المتهجد شیخ طوسی به چهار طریق آمده است. در این مقاله، با استفاده از منابع رجالی و حدیثی، به بررسی ابهامات موجود در این اسناد و رجال موجود در آنها پرداخته، وجوه ضعف یا صحت این روایت را بیان کرده ایم. همچنین با نگاهی به برخی از نسخه های این زیارت، سعی کرده ایم نگاهی تاریخی به سیر تحول این زیارت بیندازیم.

این مقاله در پی آن است که، از طریق نگاه ابن طاووس، نشان دهد دعاهایی که او ذکر کرده، چه اندازه قابل اعتماد و اطمینان است. از این رو، از دو رویکرد در تبیین جایگاه دعاهای ابن طاووس، با عنوان بررسی سند و متن حدیث که بر اساس معیارهای پذیرفته شده در دانش نقد حدیث انجام می گیرد و استفاده از قراین و مناظری دیگر، چون نگاه و نظر ابن طاووس بهره می گیرد. روشن است که رویکرد دوم، امتیاز نگاه دقیق، ریزبین، تفصیلی و همه جانبه رویکرد نخست را ندارد؛ با این وجود می تواند میزان زیادی اعتماد بخش و اطمینان آفرین باشد. ابن طاووس دو گروه دعاها را ذکر کرده است؛ یک گروه که اکثریت است دعاهایی است که جنبه روایی دارد. این گروه خود دو دسته را تشکیل می دهد: دعاهایی است که با اسناد کامل نقل شده و وی بر درستی سند آنها تاکید نموده است و دسته دیگر، دعاهایی است که سند ندارد یا سند آنها ضعیف است. استناد وی در این روایات، روایات موسوم به تسامح در دلایل سنن است که از سند درست برخوردارند. گروه دوم دعاهایی است که انشای ابن طاووس است. وی این دعاها را، با استناد به روایت صحیح، انشا کرده و موارد آن را که اندک نیز هست مشخص نموده است. از این رو، بر پایه جایگاه والای رجالی، سند شناسی و وارستگی و شایستگی ابن طاووس، گواهی وی می تواند اطمینان بخش باشد.

با ذکر نام هاروت و ماروت در قرآن و به پیروی آن، ورود روایات مختلف از معصومان، صحابه و تابعان در این زمینه مباحث گسترده ای در میان دانشوران فریقین، از آغاز تاکنون، طرح شده است.
خاستگاه این مباحث و اختلاف های دامنه دار در این زمینه، برگرفته از آن دسته از روایاتی است که هاروت و ماروت را دو فرشته معرفی کرده که از سوی فرشتگان برای اثبات گستاخی و مرزشکنی انسان ها در ارتکاب معاصی انتخاب شده و پس از فرود به زمین، در زمانی بس کوتاه، مرتکب گناهان بزرگی شده و به صورت ستاره زهره مسخ شده اند.
گستردگی این روایات پرسش های مهمی را پدید آورده است؛ از جمله آن که چگونه فرشتگان، در حالی که معصوم اند، مرتکب چنین لغزش هایی شده اند؟ در حالی که ستاره زهره از آغاز خلقت وجود داشته است، مسخ فرشته به صورت این ستاره چه معنا دارد؟ در روایات آمده است که منسوخ بیش از سه روز باقی نمی ماند. با این حال، چگونه ستاره زهره که مسخ شده هاروت و ماروت است هنوز باقی مانده است؟ این مقاله به بررسی روایات، دیدگاه های صاحب نظران و فریقین در این زمینه پاسخ نهایی به پرسش های فوق پرداخته است.
در این مقاله، نخست گستره انعکاس روایات هاروت و ماروت در تفاسیر، جوامع حدیثی و... را مورد بررسی قرار داده، آن گاه به بررسی روایات اهل سنت و شیعه در این زمینه پرداخته ایم. پس از بازکاوی ماهیت هاروت و ماروت، سه دیدگاه اساسی رایج در برخورد با این روایات، یعنی موافقت، مخالفت و دیدگاه تاویلی را به تفصیل مورد بررسی قرار داده و با بررسی ادله هر یک از دیدگاه ها و نقد آنها، مجعول بودن روایات متعارف، مورد تایید و تقویت قرارگرفته است.

از آنجا که مهم ترین ویژگی نهج البلاغه بلاغت است، بررسی آیین های سخندانی علوی نیز اهمیت پیدا می کند. همچنین، یکی از شیوه های مهم ابن ابی الحدید در شرح این کتاب بزرگ منهج بلاغی است. نگارنده در این مقاله سعی دارد نیم نگاهی به برخی از این آیین ها و الگوهای ادبی بلاغی نهج البلاغه از زبان شرح ابن ابی الحدید بیاندازد.

محور دین، انسان و سعادت اوست و سعادت انسان در گرو سلامتش است. دوران شیرخوارگی دوران بسیار مهم در زندگی هر انسانی است. کودکی که در دوران اولیه زندگی خود تغذیه مناسب داشته باشد، به رشد جسمانی کامل دست یافته، در آینده فردی تندرست و شاداب خواهد بود. اجرای کامل و دقیق احکام الهی در زندگی، سلامت جسم و جان انسان را به همراه دارد. در این تحقیق، روایات مربوط به دوران شیردهی مورد بررسی قرار گرفته است. توصیه های آن، پس از تطبیق با علوم تجربی، به چهار بخش تقسیم می شود. بخش اول، توصیه هایی است که با یافته های علوم تجربی مطابق است؛ مانند اهمیتی که شیر مادر دارد. بخش دوم، توصیه هایی است که احادیث برای شروع و تداوم شیردهی دارند و کاربردی تر و موفق تر از اقدامات علوم بهداشتی و پزشکی است. بخش سوم، آن دسته از روایاتی است که درباره اهمیت و انتخاب دایه است. بخش چهارم نیز مربوط به مدت زمان شیردهی است که به نظر می رسد با اهداف علوم تجربی مغایرت دارد. یکی از اهداف سازمان جهانی بهداشت تداوم شیردهی تا شش ماه است. این مدت با کمترین مدت زمان توصیه شده توسط احادیث که 21 ماه بوده متفاوت است. در این نوشتار، سعی شده است که این نکات مورد بررسی و تحلیل قرار گیرد.

شیخ بهایی، از زمره فقی هان چیره دست و محدثان باریک بینی است که فقاهت و درایت، در آثار وی موج می زند. بازگویی ظرایف معنایی و دقایق مفهومی روایات، تخصص علمی اوست. او در این مسیر دشوار و توان سوز، از بایسته های عمومی فهم متن و ضوابط خاص آن بهره جسته است. شیخ بهایی در فقه الحدیث، نظام منطقی و سبک خاص در گردآوری، فهم متن، فهم مقصود و ارائه گزاره های شرعی دارد. این نظام منطقی، حاوی دقت ها و نوآوری های ویژه در تحلیل احادیث است. در این مقاله سعی شده است، روش فقه الحدیثی شیخ بر پایه کتاب مشرق الشمسین و اکسیر السعادتین تبیین گردد.

استاد بهبودی یکی از دانشمندان عصر حاضر در عرصه علوم قرآن، تاریخ اسلام و حدیث است. ترجمه کتب اربعه حدیثی شیعه، شرح و انتخاب روایات صحیح آن، در قالب گزیده کتب اربعه یا صحاح کتب اربعه، از آثار مهم وی به شمار می رود. این مقاله برای شناخت روش او در انتخاب روایات صحیح، به مطالعه دیدگاه های وی، از رهگذر آثار دیگرش از جمله علل الحدیث، معرفه الحدیث و مقالات پراکنده او در مجلات مختلف می پردازد. تلاش بر این بوده که این دیدگاه ها در دسته بندی های جدا گانه ترتیب یافته و برای هر یک مثال هایی ارائه شود که موشکافی های او را در نقد و انتخاب روایات برتابد. از مهم ترین روش های وی در نقد و اصلاح روایات، مقابله و مقایسه آن است. وی توجه ویژه ای به علل حدیث و معاریض حدیث نیز داشته است.

نهج البلاغه که مجموعه ای است از خطبه ها، نامه ها و سخنان قصار امیرالمومنین علی(ع) یکی از مهم ترین کتب ادب عربی و سمبل فصاحت و بلاغت در آن زبان شمرده می شود. این کتاب، از دیر باز، مورد توجه عالمان و ادیبان مسلمان واقع شده و سهم فراوانی از پژوهش های خاورشناسان غربی را نیز به خود اختصاص داده است. شناخت پژوهش های غربیان درباره آن را می توان عاملی مهم در شناسایی جریان شیعه پژوهی و مطالعات عرب شناسان غربی دانست. بررسی مراحل، علل و دستاوردهای پژوهش های خاورشناسان و نیز ورود محققان مسلمان مقیم غرب به این عرصه، از مسایل مهم مطرح شده در این مقاله است.

علی بن محمد نوفلی از مورخان شیعی و از اصحاب امام هادی بوده است. در این نوشتار، پس از معرفی خاندان نوفلی به معرفی کتاب الاخبار او پرداخته و احادیث نقل شده از طریق نوفلی را در منابع مختلف حدیث شیعی نقل نموده است.

ابواللیث سمرقندی از عالمان مسلمان در قرن چهارم هجری، تفسیر بحرالعلوم را نگاشته است. توجه به ادبیات و لغت، بویژه بهره گیری از روایات، اخبار و اقوال در تفسیر آیات، مهم ترین بخش کتاب او را تشکیل می دهد. رگه هایی از تفسیر به درایت (تفسیر عقلی) را نیز می توان مشاهده کرد، بخصوص در مواضعی که گرایش های مذهبی، فقهی وکلامی مفسر، به چگونگی تفسیر آیات رنگ خود را زده است. در این تفسیر، مهم ترین مباحث علوم قرآنی نیز مغفول نمانده است، لکن این گونه مباحث، تحت عناوین خاص خود نیامده، بلکه ضمن تفسیر آیات در بحرالعلوم مطرح شده است.

یکی از مباحث مورد توجه محدثان، پرداختن به احادیث ضعیف و جعلی است. این نوشتار، ضمن معرفی یکی از آثار نوشته شده در این موضوع توسط دانشمندان اهل سنت، وامداری آن را از دیگر کتاب مورد بررسی قرار داده و سپس به تحلیل این گونه نوشته ها پرداخته است.

این پژوهش با روش تحلیل استنادی، مقالات منتشر شده در فصلنامه علوم حدیث را مورد بررسی قرار داده است. از 190 مقاله بررسی شده شامل 181 مقاله تالیفی و 9مقاله ترجمه ای، 12367 استناد استخراج و تحلیل شده است. میانگین استنادها برای هر مقاله 5/9 استناد بوده و بالاترین میزان استناد، به کتابها (به میزان 92 درصد) تعلق دارد و7/82 درصد از استنادها به زبان عربی بوده است. همچنین، علم حدیث بیشترین ارتباط موضوعی، به ترتیب، با موضوعات فقه، سرگذشتنامه، علم الرجال، تفاسیر و علوم قرآنی دارد. مواردی دیگر مانند پر استنادترین عناوین، نویسندگان، محققان، تلخیص کننده ها، مترجمان در دو بخش زنان و مردان بررسی شده است میزان مشارکت نویسندگان و مترجمان، و فعال ترین نویسندگان و مترجمان نیز بررسی شده است.