نشریه پژوهش ادبیات معاصر جهان
پیاپی 25 (پاییز 1384)

یکی از عناصر اصلی در ساختار هر اثر ادبی، فضای آن است که توسط نظریه پردازان بسیاری مورد بررسی قرار گرفته است. بر اساس تعاریف ارائه شده، در متون ادبی، فضای نامحدود خارج از متن، به نمونه ای محدود تبدیل شده که درون اثر گنجانده می شود و تمامی ماجراها در آن اتفاق می افتد. عنصر فضا به عنوان یکی از جزءهای اصلی داستان، تعابیر فرهنگی خاصی را به ارمغان می آورد و خواننده را در رسیدن به بطن هر اثر ادبی کمک می کند. برای نیل به این هدف، نمایشنامهء خانه برناردا آلبا، معروفترین اثر فدریکوگارسیا لورکا، انتخاب شده تا با تجزیه و تحلیل فضای آن، بتوان پیام اصلی مورد نظر نویسنده را کشف کرد. از طرفی، فضای داستان با شخصیت های آن ارتباط و پیوندی ناگسستنی و دو جانبه دارد، به طوری که از طریق رفتار شخصیت ها می توان به درک فضا رسید و به واسطهء ویژگی های مکانی می توان خصوصیات شخصیت ها را تفسیر کرد.

تا چند دههء پیش، پرداختن به شبه ادبیات کاری دشوار و خارج از عرف بود، چون که از منظر ادبیات کلان و شناخته شده، جایی در دانشگاه نداشت و در نتیجه جزو دروس دانشگاهی محسوب نمی شد. اما از سال 1969، که در خصوص عنوان، انواع ادبی و وضعیت آن نشست هایی در فرانسه برگزار شد، بسیاری از مشکلات مرتفع شد و در دانشگاه ها تدریس و تحقیق دربارهء آن ها با جدیت آغاز شد و محققان آثار چندی را ارائه کردند که از خلال آن اهمیت واقعی این پدیدهء اجتماعی جذاب شناسانده شد. ظاهرا بیشترین سهم را متخصصان ادبیات قرن نوزدهم داشته اند، چون که شبه ادبیات به عناوین گوناگون و با روش های انتشاراتی متفاوت، دستاوردهای متنوعی را در این قرن ارائه کرده بود. بحث بر سر شبه ادبیات و عواملی که به تکوین آن کمک کردند و انواع ادبی آن، که اکنون بیش از بیش با جامعهء ما ملموس است، دو زمینهء مستقل و در عین حال مرتبطی اند که در مقاله حاضر بحث و بررسی می شوند، تا جایگاه و اهمیت واقعی آن ها در تاریخ ادبیات سنجیده شوند.

فریدریش دورنمات برای نشان دادن وضعیت دردناک انسان در جهان مدرن و پرهرج ومرج امروزی، کمدی را توصیه می کند، البته از نوعی کمدی که تلخ و گزنده باشد. دورنمات برای نیل به چنین هدفی کمدی- تراژدی را به عنوان مناسب ترین راهکار ارایه می دهد. مظور وی از کمدی- تراژدی این است، که موضوع نمایشنامه کمیک باشد، در حالی که شخصیت های آن سرنوشتی غم بار و تراژیک یابند. دورنمات با کمک گروتسک، تماشاگر را به تعقل عمیق در باب سرنوشت خویش وا می دارد. گروتسک ارایه شده در نمایشنامه فیزیکدان ها موقعیت شخصیت اصلی نمایشنامه، موبیوس است، که برای رسیدن به اهداف خود برای خدمت به جامعه بشری و ایفای تعهد انسانی خود، شیوه ای متناقض در پیش گرفته و از راهکارهایی که برخلاف عرف انسانی و اخلاقی در جوامع بشری است، ابایی ندارد و در عین حال با اقدامی فردی، سرنوشت تراژیک خود را رقم می زند. آنچه از دیدگاه دورنمات بر سرنوشت انسان امروزی در نظام های صنعتی سایه افکنده است، و نباید آن را نادیده گرفت، عنصر تصمادف است، که غیر قابل پیش بینی و اجتناب ناپذیر بوده و گریزی از آن متصور نیست و همین تصادف محض است، که در وضعیت شخصیت اصلی نمایشنامه بدترین حالت ممکن را ایجاد کرده است.

چهارصد سال پیش، یعنی در سال 1604 میلادی، میگوئل دو سروانتس اسپانیایی این امکان را یافت تا اولین بخش کتاب جاودانهء خود دن کیشوت را به چاپ برساند. اثری که بعدها عنوان نخستین رمان ادبیات داستانی جهان را به خود اختصاص داد. در سال 1351 شمسی نیز ایرج پزشکزاد نویسندهء ایرانی کتاب جنجالی خود دایی جان ناپلئون را منتشر کرد، کتابی که با استقبال گستردهء قشر کتابخوان مواجه شد و با ساخته شدن مجموعهء تلویزیونی از این کتاب، اشتهار آن فراگیر شد، نوع ادبی هر دو کتاب هزل است، هزلی که استادانه از هجو دوری می جوید و همین نقطهء قوت این دو اثر محسوب می گردد. اما آنچه حائز اهمیت به نظر می رسد و موضوع این مقاله را هم می شود، قرابت این دو اثر است. دو قهرمان «مسئله دار» این دو رمان- یعنی دن کیشوت و دایی جان ناپلئون- دچار ایده الیسمی انتزاعی و در پی احیای گذشته ای اند که روند تاریخی- اجتماعی محیط، دیگر اجازهء این احیا را نمی دهد. بنابراین برای این دو گریزی نیست و هر دو محکوم به غروب در نا امیدی اند.

در این نظم گاهشمارانه، راوی داستان که بوف کور نام دارد با نقاشی تکراری روی جلد قلمدان زندگی می کند و در خانه ای که خلوتگاه یا پناهگاه زمستانی اوست، نقاشی می کند و اغلب لحظات زندگی را در خلسه می گذراند و به عشقی وسواسی و جنون آمیز، به همسری که به دست خود کشته، دل مشغول است. لکاته برای بوف کور هیچ نشانی از عواطف عالی انسانی ندارد، در حالی که مادر وی زنی است بسیار مهربان و دلسوز که برای بوف کور مادری کرده است این دو زن یا «دو نیمه زن» جانشین مادر اصلی او یعنی بوگام داسی اند. رابطه بوف کور با مادر و پدر به دو مرحله تقسیم شده است: مرحلهء نخستین رابطهء او با مادر «زیست شناختی» است (مادر زاینده) و پدری «دو تکه» که به شکل دو برادر دوقلو است، برای او مادر ابژهء نخستین است، و ابژه های دومین نیز شامل پدر و جانشینان پدر و مادرند که آن ها نیز همه دو نیمه شده اند. ننجون- دایه، مادری مهربان است و لکاته دختر اوست. این دو زن در درون خانهء بوف کور به سر می برند و در بیرون دو مرد را می بیند: پیرمرد خنزر پنزری است و دیگری مرد قصاب که در انتها، بوف کور احساس می کند که آمیخته ای از این دو مرد شده است. این طرح دوتایی که در این مقاله به آن پرداخته می شود، در تمامی سرگذشت گسترده است، بوف کور بر اساس دوگانگی (ثنویت) و جفت و همزاد بنا شده است که پایه ای ترین دوگانگی آن، تقابل زندگی و مرگ و خیر و شر یا اثیری و رجاله است.

دستورهای سنتی به ساختار جمله عنایت زیادی داشته اند و همچنان بر این باورند که مجموعهء سازه های یک جمله و معانی مترتب بر واژه ها نه تنها جمله ای را به صورت دستوری و نادستوری عرضه می دارند، بلکه معنایی و نامعنایی آن را مشخص می کنند. به عبارت دیگر، جمله را مجموعه ای از سازه ها می دانند که با حفظ تقدم و تاخر افادهء معنی هم می کند. در این جستار بر آنیم تا نشان دهیم جمله، حتی در ساده ترین نوع خود، دارای تموج تفسیری است. پس توصیف ما از ساختار جمله و یا بند باید فراتر از حد به اصطلاح توصیف معنایی باشد و مقوله های صورت منطقی آن نیز باید لحاظ گردند.

مهارت های زبانی که در ادبیات آموزش زبان از آن ها با عناوین مهارت های اصلی، پایه و کلاسیک نام برده می شود، غالبا در قالب چهار مهارت شنیدن، صحبت کردن، خواندن و نوشتن دسته بندی شده اند به تازگی مهارت های دیگری از قبیل درک بصری، شایستگی (بین) فرهنگی، تفکر انتقادی، مهارت ترجمه و دوزبانه بودن با عنوان مهارت پنجم در آموزش زبان مطرح شده اند. طرح این مهارت ها با توجه به خاستگاه نظری و کاربردی آن ها، خود حاکی از عدم جامعیت مهارت های کلاسیک در زبان آموزی است. افزودن مهارت پنجم الزاما به معنای جایگزینی مهارت های زبانی نیست، بلکه توجه دادن به بعدی ضروری و مهم در راستای تسلط کامل به یک زبان است. در نوشتهء حاضر ضمن بررسی ترمینولوژی مهارت پنجم از دیدگاه های مختلف، بعد فرهنگی این مهارت و همچنین اهمیت و ضرورت آن در آموزش زبان مورد مداقه قرار می گیرد.

علم ترجمه شناسی امروزه بیشتر به عنواد یک واقعیت زنده، فعال و بسیار کارآمد در جهت انتقال و تبادل عقاید و نظرات در نظر گرفته می شود. تحقیقات انجام شده در زمینهء زبان شناسی کاربردی و نقش آن در ترجمه و تربیت مترجم باعث گردیده تا تحقیقات نظری و کاربردی ترجمه حوزهء مستقلی را در مطالعات به خود اختصاص دهد. هدف از مقالهء حاضر ارائهء دیدگاه های کلی و عملی در زمینهء ترجمه است که و سعی خواهد شد تا سه دیدگاه مطرح در دنیای ترجمه، یعنی ترجمه پذیر بودن، ترجمه ناپذیر بودن و نسبی بودن ترجمه را با توجه به نظریات زبان شناسان و ترجمه شناسان مورد بررسی و تجزیه و تحلیل قرار داد. با توجه به این که دیدگاه های فوق دارای بعد فلسفی نیز می باشندبنابراین در این مقاله فقط سعی شده به مسائل زبانی و مشکلات ترجمه از زبانی به زبان دیگر بدون در نظرگرفتن ابعاد فلسفی آن پرداخته شود و ابعاد زبان شناسی موضوع مورد بررسی قرار گیرند.

مقایسهء زبان ها یا زیرنظام های آن ها فرایندی است که حاصل آن می تواند هم به افزایش آگاهی ما دربارهء ساخت زبان ها، شباهت ها وتفاوت های آن ها منجر شود و هم در تحقق اهداف کاربردی در فعالیت های مربوط به حوزهء زبان، به ویژه در ترجمه و آموزش زبان مؤثر واقع شود. وقتی صحبت از مقایسهء دو چیزمی شود، بیشتر پی بردن به شباهت های آن ها مطمح نظر است، اما در مقابله بیشتر پیدا کردن تفاوت هامد نظر است. فرض بنیادی در تجزیه و تحلیل مقابله ای زبان ها آن است که وقوع برخی خطاهای زبانی نظام مند از سوی فراگیران زبان خارجی، نتیجهء دخالت الگوهای زبان مادری یا زبان اول آن هادر فرایند یادگیری است. مقالهء حاضر به مقابلهء یکی از زیرنظام های دو زبان فارسی وژ اپنی، یعنی ساخت صوتی آن ها می پردازد. فارسی و ژاپنی، به خانواده های زبانی متفاوتی تعلق دارند، اما شباهت های زیادی در فهرست صوتی آن ها مشاهده می شود. هر چند که در این میان تفاوت هایی هم وجود دارد.

یکی از مسائل پیچیدهء زبان روسی برای فارسی زبان ها وجود جملات تک عضوی است. جملات تک عضوی یکی از انواع جملات ساده است که در آن فقط یک عضو اصلی نهاد یا گزاره وجود دارد. در ساختار نحوی زبان روس وجود فقط یک عنصر به عنوان عضو اصلی، پدیده ای معمول و رایج بوده، با این حال جمله چه به لحاظ ساختار و چه به لحاظ معنا کامل و غنی است. دلیل وجود این ساختارها در این است که گوینده با در نظر گرفتن بافت جمله و مقصود خود از خبر، ضرورتی در استفاده از کلمه ای که به طور صریح بیان کنندهء فاعلی باشد، نمی بیند. این گونه جملات با توجه به شکل و معنا، به انواع مختلفی تقسیم می شوند. در این مقاله سعی شده است یکی از انواع آن ها در مقایسه با ساختارهای دو عضوی مورد بحث قرار گیرد.

گروه کلمه و یا ساخت جمله، تحت تاثیر ارتباط نحوی کلمات با یکدیگرند. کلمات، وقتی در کنار یکدیگر قرار می گیرند، از لحاظ نحوی بر یکدیگر تاثیر می گذارند. در این تاثیر و رابطه درون نحوی است که می توان به سه نوع رابطه همسانی، وابستگی و دو طرفه اشاره کرد. رابطه همسانی آن است، که نقش اعضای تشکیل دهندهء جمله یا گروه کلمه، به لحاظ نحوی با یکدیگر برابر باشند. بر خلاف رابطهء همسانی، در رابطهء وابستگی نقش اعضا از یکدیگر متمایز است و حداقل یک عضو هسته و عضو یا اعضای دیگر، وابسته واقع می شوند. رابطه دو طرفه، بین نهاد و گزاره اتفاق می افتد. هر یک از روابط نحوی فوق به کمک ابزار نحوی خاصی بیان می شوند، که از آن جمله می توان به نقش نمای کسره و حروف اضافه، ترتیب قرارگیری کلمات، آهنگ و نقش نمای «را» در زبان فارسی، حروف اضافه، حروف ربط، ترتیب قرارگیری کلمات، آهنگ و پایانهء صرفی در زبان روسی اشاره کرد.

مطالعه فرایند تنشی گفتمان ادبی، مبتنی بر بررسی تعامل بین گستره ها و فشاره های گفتمانی است. پایگاه اندیشه ای چنین مطالعه ای را باید در نظریه های زبانی مربوط به حوزهء آواشناسی جست: تکیه برهای ز بانی از دو ویژگی مهم پیروی می کنند یا این که از فشار و شدت برخوردارند که اوج آن ها را در پی دارند و یا این که بدون فشار و ضعیف اندکه افت آن ها را سبب می شوند. اما در گفتمان ادبی، به دلیل فرایندی بودن عملیات زبانی این اوج و افت خود را در طول گفتمان نشان می دهند. از تعامل بین فشاره ها و گستره های گفتمانی چهار طرح وارهء فرایندی شکل می گیرد که عبارتند از الف) طرح وارهء فرایندی افت فشارهء عاطفی و اوج گستره شناختی ب) طرح وارهء فرایندی اوج فشارهء عاطفی و افت گستره شناختی ج) طرح وارهء فرایندی اوج هم زمان فشاره ها و گستره ها د) طرح وارهء فرایندی افت هم زمان فشاره ها و گستره ها. مطالعهء این فرایندها از یک سو نشان خواهد داد که گفتمان ادبی جریانی سیال است که هیچ گاه نمی توان آن را پایان یافته یا تثبیت شده دانست، و از سوی دیگر مشخص خواهد کرد که چگونه دو گونهء شناختی و عاطفی در تعامل با یکدیگر سبب تولید معنا می شوند.