فصلنامه تحقیقات مرتع و بیابان ایران
سال نهم شماره 1 (پیاپی 9، سال 1381)

شرایط اقلیمی خشک کشور ایجاب می نماید تا از گیاهان مقاوم به خشکی برای احیای مراتع تخریب شده استفاده شود. آتریپلکس گونه ای است که در سطح وسیعی از مناطق خشک مورد کشت و کار قرار گرفته است و به عنوان یک منبع علوفه ای در اواخر فصل رشد و گاهی اوقات در اواسط فصل رشد مورد چرای دامها واقع می شود ولی براساس بررسی های انجام شده، تاثیر این گیاه در شرایط اقلیمی در تامین نیاز غذایی دامهای چراکننده مشخص نیست. به همین منظور در این تحقیق تغییرات وزن دامهای مختلف میش، بره، بز و بزغاله در دو مرحله چرایی بهاره و پاییزه در 80 راس دام در مرتع آب باریک بجستان با ترکیب گیاهی غالب آتریپلکس و درمنه مورد بررسی قرار گرفته است. نتایج بدست آمده بیانگر آن است که در چرای بهاره، مرتع بیشتر در حد جیره نگهداری، نیاز غذایی دامها را تامین نموده است ولی چرای پاییزه نیاز دامها را در حد جیره نگهداری فراهم نموده و گاهی اوقات در اواخر این دوره چرا، کاهش وزن در دامها مشاهده شده است. به طور کلی این مراتع از نظر تامین حداقل احتیاجات نگهداری دامها اهمیت دارند و برای رشد و تولید دامهای داشتی، تغذیه تکمیلی توصیه می شود.

روند رو به افزایش جمعیت بشر و نیاز روز افزون این خیل عظیم به منابع پروتئینی به ویژه پروتئین حیوانی اتخاذ استراتژی های مناسب برای تولید بیشتر اجتناب ناپذیرنموده است. اگرچه می توان جهت افزایش تولید یکی از دو روش افزایش تعداد واحد دامی و یا افزایش تولید به ازای هر واحد دامی را انتخاب نمود، ولی روش افزایش تعداد واحد دامی به دلایل محدود بودن منابع خوراکی و مراتع و نیز بالا بودن ظرفیت چرا در مراتع در حال حاضر، عقلانی نمی باشد. بنابراین بهترین روش برای افزایش تولید، استفاده بهینه از توانهای بالقوه موجود دام و مرتع می باشد و یکی از عوامل مؤثر بر بالفعل شدن این توانهای بالقوه، مدیریت آب شرب دامها در مراتع می باشد. آب شرب کافی علاوه بر اینکه سبب حداکثر استفاده دام از مرتع می گردد می تواند بر عملکرد دامها نیز تاثیر بگذارد. بدین منظور برای بررسی اثرات تعداد دفعات آب دادن گوسفندان داشتی بر عملکرد وزنی آنها، آزمایشی در قالب طرح بلوکهای کامل تصادفی با سه تیمار، سه بلوک وزنی و چهار مشاهده در هر بلوک در مورد سه گله گوسفند داشتی انجام گرفت. سه تیمار آزمایشی به ترتیب شامل تیماریک (دو بار آب دادن به گوسفندان در روز)، تیمار دو (یک بار آب دادن در روز) و تیمار سه (آب دادن گوسفندان به صورت یک روز در میان) بودند. در ابتدای آزمایش گوسفندان با وزن به نسبت یکسان از سه گله انتخاب و بر اساس وزن اولیه در داخل بلوکها قرار گرفتند. میانگین وزن اولیه گوسفندان انتخابی 4/5±2/41 کیلوگرم بود. بعد گوسفندان مورد نظر شماره گذاری شده و هر گله به یک تیمار آزمایشی اختصاص یافت و به مدت 30 روز تحت مطالعه قرار گرفتند. در این مدت کلیه شرایط مرتع، مسائل بهداشتی و... برای همه تیمارهای آزمایش یکسان در نظر گرفته شدند. بعد از اتمام دوره آزمایشی گوسفندان مورد نظر دوباره وزن کشی شدند و تغییرات وزن زنده و افزایش وزن روزانه آنها مورد تجزیه و تحلیل آماری قرار گرفت. نتایج تجزیه آماری نشان دادند که میانگینهای وزن زنده و افزایش وزن روزانه در میان تیمارهای مختلف در سطح 5% معنی دار می باشد. بیشترین افزایش وزن روزانه مربوط به تیمار یک (72 گرم) و کمترین آن مربوط به تیمار سه (11 گرم) بود. همچنین میان بلوکهای آزمایش هم اختلاف معنی دار وجود داشت (5%>p). بدین ترتیب گوسفندان با وزن کمتر، بیشتر تحت تاثیر عوارض ناشی از کمبود آب مصرفی قرار گرفتند و در مجموع نتایج بیان کننده تاثیر زیاد تامین آب شرب کافی بر عملکرد گوسفندان در مرتع بود و نشان داد که قرار دادن آب به دفعات بیشتر در اختیار دامها، به خصوص دامهای جوان می تواند سبب افزایش تولید حیوان گردد.

شرایط کویری، تابستان زودرس را در مراتع بهمراه دارد. در این گونه مناطق علوفه مراتع در بهار رویش داشته و در اوایل تابستان، گرمی هوا و عدم رطوبت کافی رشد آنها را کند یا متوقف می نماید و بدین صورت دامهای موجود در این مراتع با کمبود علوفه سبز مواجه شده و تنها دانه جو است که به عنوان مکمل غذایی در اختیار حیوانها قرار می گیرد. به طوری کلی در سالهایی که خشکی هوا به علت عدم بارندگی بالا می باشد، از اوایل فصل بهار نیز علوفه سبزی در اختیار دام نبوده وعدم رغبت دام به مصرف علوفه خشکی خشبی، و مصرف زیاد دانه جو، کمبود الیاف را در جیره آنها به دنبال دارد. لذا تامین علوفه سبز حتی اگرچه به مقدار کم امکان پذیر باشد وضع تغذیه دامها را بهبود خواهد بخشید، بنابراین اگر بتوان بخشی از دانه جو مصرفی را در گرمخانه کشت نمود و به صورت فصل در اختیار دام قرار داد، در این صورت می توان از الیاف خام مناسب این علوفه نیز بهره جست. با استفاده ار ده قفس متابولیک ضرایب هضم ظاهری جوسبز شده، مصرف شده به صورت جیره دو انداره گیری گردید. خوراک پایه مورد استفاده از یونجه خشک در نظر گرفته شود. ضرایب هضمی ماده خشک جیره های یک و دو به ترتیب 2/1±6/71 و 2/1±4/68 درصد و در مورد پروتئین خام 3/1±0/80 و 2/1±2/70 درصد و در ارتباط با الیاف خام 4/3±2/62 و 4/3±2/58 درصد و در زمینه چربی 4/5±2/26 درصد بود. اختلاف معنی داری از لحاظ مقادیر ضرایب هضمی پروتئین و چربی بین دو جیره مصرفی مشاهده شد (1%>p) به نحوی که در دامهایی که جو سبز مصرف کرده بودند ضرایب هضمی پروتئین و چربی بالاتر بود.

عملکرد نشخوار کنندگان در مرتع تابعی از احتیاجات آنها به مواد مغذی مختلف و میزان فراهمی این مواد در علوفه قابل برداشت است. از این رو مطالعات کمی به منظور پی بردن به مقدار و تغییرات مواد مغذی در گیاهان مرتعی برای تدوین مدلهای پیش بینی عملکرد دامها در مراتع از اهمیت کاربردی ویژه ای برخوردار است. میزان آگاهی ها از نیازهای دامها در طی سه دهه گذشته به نحو مؤثری افزایش یافته و به طور مشخص منجر به تهیه جدولهای ارزشمند استانداردهای تغذیه ای شده است. اما به رغم این موفقیتهای قابل توجه، به نظر می رسد که درک ما در بخش تامین این نیازهای دامها هنوز در سطح مطلوب نمی باشد و به ویژه در سه حوزه اساسی نیاز به مطالعات گسترده ای می باشد. 1- ایجاد روش دقیق اندازه گیری مقدار علوفه ای که حیوان از مرتع به دست می آورد. 2- تعیین ترکیبهای گونه های گیاهان به ویژه در مراتع مخلوط (گندمیان – بقولات) وجود دارند و با عملکرد حیوان همبستگی مثبت دارند. 3- اندازه گیری مقدار مواد مغذی که در حقیقت برای جذب، در دسترس حیوانهای چرا کننده قرار می گیرد. از آنجایی که اندازه گیری مقدار مواد مغذی مصرف شده به وسیله دامها در مراتع دشوار است، روش های غیرمستقیم استفاده از نشانگرها مورد توجه و کاربرد قرار گرفته اند. هدف این مقاله مطالعه تحلیلی بر روی چگونگی استفاده از آلکانهای واکسی گیاهان در اندازه گیری مواد مغذی مصرفی و حرکت مواد در دستگاه گوارشی است. آلکانهایی که در سطح گیاهان مرتعی وجود دارند دارای طول زنجیره متفاوت می باشند (C25 – C35) و نتایج رضایت بخشی در مطالعات مرتعی نشان داده اند واین امکان را قوت بخشیده اند که در آینده از آلکانهای حاصل از کوتیکول گیاهان به عنوان نشانگر برای تخمین میزان خوراکی مصرفی دامها به طور وسیع تر استفاده شود و از بین ترکیبهای مختلف آلکانها C32 – C33 در تخمین مصرف خوراک نتایج بهتری نشان داده اند، بنابراین چنین به نظر می رسد که آلکانهای موجود در واکس پوششی گیاهان می تواند به عنوان نشانگر جهت تعیین مصرف خوراک و قابلیت هضم موا مغذی در دامهایی که بر روی مرتع چرا می کنند مورد استفاده قرار گیرند

از نظر اقتصادی تولید علوفه مهمترین و با ارزشترین فرآورده مرتعی به شمار می رود. مراتع ایران با وجود آسیبهای فراوانی که در دهه های اخیر بر آن وارد شده نقش ارزنده ای در اقتصاد و امر اشتغال در کشور دارند. اگر متوسط آمارهای ارائه شده به وسیله سازمان های مختلف را مورد نظر قرار داده و سطح مراتع ایران را 90 میلیون هکتار و علوفه مجاز قابل برداشت از آنها را 10 میلیون تن در نظر بگیریم و اگر این مقدارعلوفه به محصولات دامی تبدیل به محصولات دامی تبدیل و به بازار عرضه گردد، ضمن اینکه ارزش آن چندین برابر می گردد، زمینه اشتغال را نیز برای چند صد هزار نفر در اشکال مختلف بوجود می آورد لذا بایستی با اجرای برنامه های مناسب از علوفه مرتعی به نحو احسن بهره برداری نمود. برای بکارگیری یک مدل مناسب جهت جیره نویسی در مراتع لازم است موارد زیر برای مرتع بررسی گردد: 1- نیاز حیوان به انرژی، پروتئین، مواد معدنی، ویتامینها و... 2- تیپ بندی مراتع جهت تعیین غالبیت گونه ها 3- ارزش غذایی گونه های مرتعی با روش های تجزیه شیمیایی (مواد آلی و معدنی)، تعیین قابلیت هضم، تعیین تجزیه پذیری و غیره 4- تعیین ارزش رجحانی گونه ها در مراتع و در گونه های دامی مختلف با استفاده از کافه تریا، فرکانس، زمان سنجی وکائولای در مری 5- ضریب مجاز برداشت 6- تعیین میزان مصرف دامها در نژادها و سن های مختلف در مرتع با استفاده از روش های تعداد و اندازه لقمه ها، وزن اولیه و ثانویه و کائولای گذاری 7- تعادل جیره با نیاز دام. با توجه به موارد فوق مقدار مواد مغذی را در هکتار محاسبه می نماییم و با نیاز دام به تعدل می رسانیم. در صورت کمبود مواد مغذی درهکتار می توان با کاهش تعداد دام یا اضافه نمودن مکمل، نیاز حیوان را برطرف نمود

دامداری سنتی ریشه در پرورش دام در مرتع دارد به خصوص پرورش گوسفند و بز که به شدت وابسته به مرتع می باشند و هنوز در ایران به شکل صنعتی در نیامده است. از این رو باید دامدار به نحو احسن مراتع را مورد بهره برداری قرار داده و از تخریب آن جلوگیری کند. تخریب مراتع تنها در از بین بردن پوشش گیاهی نیست بلکه در صورتیکه دامدار تولید مناسبی نداشته باشد و یا به عبارت دیگر بازدهی اقتصادی خوبی نداشته باشد در واقع به سرمایه ملی کشور آسیب وارد کرده است. از این رو باید دامدار با مدیریت صحیح دام در مرتع نه تنها سبب حفظ مرتع می شود بلکه به تولید مناسب و اقتصادی دست می یابد. دامداران همواره با مشکلات و معضلات متعددی در شرایط مرتع مواجه می باشند. از جمله این مشکلات بیماری های دامی است که سبب تلفات و خسارات سنگین می شوند. از میان بیماری های دامی، بیماری های باکتریایی از اهمیت ویژه ای برخوردار می باشند که نه تنها سبب تلفات و وارد آمدن خسارت به دامدار می شود بلکه موجب به خطر افتادن سلامت وبهداشت عمومی جامعه شده و از طرفی آلودگی همیشگی مراتع را به دنبال دارد. از مهمترین بیماری های باکتریایی می توان به بیماری های شاربن، آنتروتوکسمی، بیماری قانقاریای عفونی کبد و گندیدگی سم اشاره کرد. چرای بیش از اندازه دام در مرتع، عدم انجام واکسیناسیون و یا عدم برنامه ریزی صحیح واکسیناسیون بر علیه بیماری های دامی، چرا در مناطقی که احتمال ابتلا به بیماری ها بیشتر است استفاده از آبشخورهای طبیعی بدون اعمال مدیریت بهداشتی و عدم آگاهی در چگونگی برخورد با شرایط جوی نامتعارف مانند بارندگی ناگهانی و ایجاد سیل از جمله عوامل مساعد کننده ابتلا به بیماری های باکتریایی می باشند. بنابراین لازم است که دامدار در شرایط مرتع به نکات فوق توجه نموده و با اعمال مدیریت صحیح چرا درمرتع، برنامه ریزی اصولی و زمانبندی شده واکسیناسیون بر علیه بیماری های دامی، پرهیز از چرای دام در مناطقی که وقوع بیماری های دامی بیشتر است و استفاده از داروهای دامی و پیشگیری از ابتلاء دام به این بیماری ها و ایجاد تلفات سنگین جلوگیری کند.

امروزه بیشتر گوسفندان ایران با چرای آزاد از مرتع نیازهای خود را تا حدی بدست می آورند و این برای دامدار از نظر اقتصادی به صرفه می باشد، ولی باید به این نکته توجه داشت که مرتع مورد استفاده ممکن است آثار سوئی داشته باشد و سبب بیماری شود. هدف از طرح این مقاله ارائه راهکارهای مدیریتی (بهداشتی و تغذیه ای) برای هرچه کمتر شدن بیماری در مراتع می باشد. بیماری های مرتعی به شکلهای مختلفی ممکن است بروز کند. عواملی مانند موجودات ذره بینی، انگلها، مصرف بیش از حد عناصرمعدنی، کمبود عناصر معدنی و تغذیه با علفهای سمی در بروز بیماری ها نقش مهمی را ایفا می کنند. به منظور مقابله با این موانع باید مرتع از نظر وضعیت پوشش گیاهی منطقه، نوع گیاهان مرتعی، موقعیت جغرافیایی و توپوگرافی منطقه، آب تامینی و میزان آلودگی آن و همچنین به دام از نظر سن گله، وضعیت ظاهری، موقعیت گله، وضعیت دامها و گله های همسایه و مجاور مورد بررسی قرارگیرد. تا با ارائه یک برنامه صحیح بتوان دامها را سالم نگه داشت و مرتع و پوشش گیاهی آن را حفظ نمود. برای این کار می توان گله را در برابر عوامل بیماریزا طبق برنامه مشخص بهداشتی واکسینه کرد و در مواقعی که احتمال بروز بیماری انگلی وجود دارد از داروی ضد انگل استفاده کرد. بعد از اینکه گله از چرا برگشت لازم است مکمل معدنی دراختیار آنها قرار داد تا کمبود احتمالی موارد مغذی مورد نیاز تامین شود. اگر مرتع در حاشیه شهر و مناطق صنعتی یا در منطقه ای که پساب کارخانه های صنعتی در آنجا ریخته می شوند قرار گرفته باشد بهتر است که از چرای دام در آن منطقه جلوگیری شود و اگر مرتعی از نظر پوشش گیاه فقیر باشد، احتمال وجود گونه های سمی بیشتری شود. البته این گونه ها ممکن است بیماری را به صورت مسمومیت و اختلال در دستگاه گوارش و یا ایجاد حساسیت نوری بروز دهند و لازم است که دام در این مراتع چرا نکند.

این تحقیق به منظور بررسی تاثیر دو وضعیت مدیریت دام در عرصه های قرق شده و قرق نشده در مناطق ییلاقی شهرستان فریدونشهر و داران که قطب های مرتعی و دامپروری استان اصفهان می باشند صورت پذیرفت. به این منظور جمع آوری داده ها و اطلاعات خاک و نمونه برداری از خاک مراتع منطقه از 88 قرق مطالعاتی – تحقیقاتی محصور شده که بیش از 15 سال از عمر آنها می گذشت استفاده گردید. این قرقها با کمک سازمان عشایری جهاد سازندگی استان و دانشگاه صنعتی اصفهان احداث گردیده اند که عملیاتی در غالب طرحهای مرتعداری و بررسی پوشش گیاهی و شناسایی توان تولید و زیستگاه اصلی گیاهان مرتعی صورت پذیرفته است. نتایج تحقیق نشان دادند که میزان فرسایش در پلاتهای قرق شده کمترین مقدار و در پلاتهای قرق نشده که تحت چرای مفرط دام قرار داشت بیشترین مقدار فرسایش را داشت. به دلیل تشدید عوامل فرسایش خاک توسط دام (چرای مفرط) و انسان (مدیریت بهره برداری از مراتع) این میزان تا دو برابر افزایش یافته است. فرسایش سطحی خاک با استفاده از روش رادیوایزوتوپ سزیم 137 اندازه گیری شد. همچنین به منظور تعیین عوامل محیطی از قبیل وزن مخصوص ظاهری خاک، درصد رس، سیلت،شن، مواد آلی، شیب، تاج پوشش، لاشبرگ، خاک لخت و درصد سنگ وسنگریزه در میدان فرسایش خاک نقش هر کدام از عوامل فوق مورد بررسی قرار گرفت و آثار هر کدام به وسیله مدل آماری رگرسیون چند متغیره با نرم افزار Statgraph مطالعه گردید. نتایج تجزیه واریانس مدل بیشترین همبستگی را بین عوامل وزن مخصوص ظاهری خاک، درصد سیلت، شن و خاک لخت با فرسایش سطحی نشان داد (97%=R2) حداقل فرسایش خاک 8/9 تن در هکتار در سال (پلات قرق 48) و حداکثر تا 32 تن در هکتار در سال (پلات قرق نشده 71) برآورد شده است. در تمامی پلاتهای تحقیقاتی که تحت چرای مفرط دام بوده اند میزان فرسایش تقریبا دو برابر قرقها که چرا در آنها انجام نشده است می باشد.

به منظور بررسی رابطه بین الگوهای زمانی و مکانی حرکت گله در مرتع (movement flack) و شرایط مرتع (Range condition) جهت بدست آوردن یک الگوی مناسب برای تعداد چرا کننده در زمان مناسب، به منظور معرفی یک الگوی مناسب برای مدیریت دام در حفاظت خاک و پوشش گیاهی، طرحی در 120 کیلومتری شمال شرقی تهران در حوزه نمرود فیروز کوه انجام گرفت. نقش سه عنصر منابع طبیعی، یعنی آب، خاک و پوشش گیاهی در چرخه محیط زیست سبب به وجود آمدن شرایط مناسب برای مرتع می شود و اگر اختلالی در هر یک از این عناصر اتفاق افتد، اثرات نا مطلوب خود را درهر یک از عوامل ذکر شده نشان خواهد داد. در نتیجه حفظ، احیاء و بهره برداری از عرصه های منابع طبیعی تنها با شناخت دقیق استعداد ها ومشکلات موجود در آنها میسر خواهد بود. جهت تهیه نقشه های حرکت گله در مرتع، پوشش گیاهی، خاک، شرایط مرتع، ظرفیت مرتع، TMU، و نقشه روستاها، از فناوری GIS و RS استفاده گردید. در تهیه نقشه های فوق پس از پردازش تصویر TM مربوط به سالهای 1998 و تفسیر عکسهای هوایی منطقه، با مشاهدات صحرایی مطابقت داده شد. جهت تهیه نقشه های حرکت دام در مرتع، Land use map تعداد و نوع دام، زمان شروع و خاتمه چرای دام، اقدام به مصاحبه با مردم بومی گردید، سپس داده های بدست آمده در یک جدول گردآوری شد. به منظور تهیه نقشه خاک 17 پروفیل خاک تشریح شد و نمونه های هر لایه برای تجزیه به آزمایشگاه فرستاده شد. داده های فوق در محیط GIS پردازش گردید و پس از بدست آوردن کلیه اطلاعات برای هر یک از واحدهای TUM، اطلاعات بدست آمده در محیط SPSS مورد پردازش آماری قرار گرفت. نتایج بدست آمده نشان می دهد که یک رابطه معنی دار بین شرایط زمانی و مکانی حرکت دام در مرتع با شرایط مرتع وجود دارد. رابطه بین خصوصیات خاک با شرایط مرتع یک رابطه معنی داری بدست نیامد، و روایط کلی نشان می دهد که بین عوامل ذکر شده در فوق، رابطه معنی داری بین زمان شروع و خاتمه چرا با روند تخریب مرتع و در نتیجه مدیریت دام در مرتع وجود دارد.

منطقه مورد تحقیق بخشی از حوزه آبخیز سد شهید رئیسعلی دلواری واقع در شمال غرب شهرستان دشتستان از استان بوشهر محسوب می شود که به مدت پنج سال و به مساحت 379 هکتار، به وسیله مدیریت آبخیزداری سازمان جهاد سازندگی بوشهر، تحت تیمار قرق بوده است. هدف از تحقیق حاضر، بررسی اثرات کمی و کیفی تیمار قرق بر کاهش فرسایش و رسوب، هدر رفت آب وپوشش گیاهی بوده است. ابتدا کلیه مطالعات پایه شامل فیزیو گرافی، زمین شناسی و ژئومورفولوژی، خاکشناسی و ارزیابی اراضی، هواشناسی و اقلیم، هیدرولوژی، پوشش گیاهی، فرسایش و رسوب و همچنین وضعیت اقتصادی و اجتماعی، همراه با تهیه نقشه های مورد نیاز به منظور مقایسه اثرات کمی و کیفی اثرات تیمار قرق، عرصه ای به مساحت 300 هکتار در مجاور دو عرصه قرق، به عنوان شاهد انتخاب گردید و در هر دو عرصه انتخاب شده، از طریق روی هم گذاری نقشه های زمین شناسی و خاک، طبقات ارتفاعی، شیب، جهات جغرافیایی، به تعیین واحدهای همگن اقدام گردید. پس از تعیین نقشه واحدهای همگن، با در نظر گرفتن مساحت هر یک ازآنها، به ترتیب، تعداد 30 و 3 پلات بزرگ (10×10متر) در عرصه های قرق و شاهد انتخاب و در داخل آنها اقدام به نمونه برداری پارامترهای گیاهی شامل: تعداد گونه، پوشش گیاهی، تراکم، لاشبرگ و بقایای گیاهی، خاک لخت، فراوانی گونه ها از نظر کلاس خوشخوراکی، تولید بیوماس، تولید علوفه قابل بهره برداری، وضعیت گرایش، با استفاده از کوادرات 1×1متر به صورت تصادفی اقدام گردید. به علاوه در هر پلات درعرصه های قرق و شاهد، مؤلفه های رواناب سطحی و فرسایش و رسوب اندازه گیری و محاسبات مربوطه انجام شد. برای نتیجه گیری و دستیابی به نتایج مورد نظر، افزون بر تحلی های تطبیقی به تجزیه و تحلیلهای آماری داده ها، شامل آزمون t استودنت با استفاده از نرم افزار SPSS و بررسی تغییرات از طریق روابط رگرسیونی اقدام گردید. نتایج حاصل از این تحقیق نشان دادند که در اثر اعمال تیمار قرق در طول مدت پنج سال، تغییرات ایجاد شده در مؤلفه های پوشش گیاهی در سطح 5 و 1 درصد در مقایسه با عرصه شاهد دارای اختلاف معنی دار می باشند وآزمون همبستگی میان تغییرات مؤلفه های پوشش گیاهی با رواناب و رسوب نشانگر این بود که در سطح 99 درصد اختلاف معنی دار بین عرصه قرق با عرصه شاهد وجود داشت (به ترتیب 97/0=R و 61/0=R)، به طوریکه با افزایش عمق رواناب درعرصه شاهد مقدار تولید رسوب در مقایسه با عرصه قرق در سطح 99 درصد معنی دار بود و ضریب همبستگی معادل 733/0 می باشد (73/0=R). همچنین نتایج حاصل از این تحقیق، نشانگر آثار مثبت کیفی وکمی تیمار قرق در افزایش مؤلفه های تراکم پوشش گیاهی، درصد گیاهان خوشخوراک، علوفه قابل برداشت، ظرفیت چراو کاهش روانابهای سطحی و تولید رسوب بود. به طوری که به رغم برخی از پی آمدهای منفی گریز ناپذیر اجتماعی و اقتصادی ناشی از اعمال تیمار قرق مراتع، می توان این تیمار را به دلیل نیاز به سرمایه گذاری ناچیز در مقایسه با سایر تیمارهای احیاء و آبخیزهای کشور و اثرات بارز و مثبت کیفی وکمی آن در استقرار و افزایش تولیدات گیاهی از یکسو و کاهش روانابهای سطحی و تولید رسوب از سوی دیگر به عنوان یکی از تیمارهای کارآمد در مدیریت آبخیزها معرفی نمود.

حفظ عناصر غذایی موجود در خاک و انتقال آنها بین اجزای مختلف اکوسیستمهای مرتعی، به ویژه در مراتع طبیعی بدون کاربرد کودهای معدنی، برای افزایش تولید علوفه و همچنین بهبود کیفیت آن ضروری می باشد. اعمال مدیریت صحیح در مرتع می تواند نقش مهمی بر پویایی و ذخائر عناصر غذایی و در نتیجه بر کیفیت و باروری خاک ایفا نماید. هدف از این تحقیق مطالعه اثر قرق 15 ساله بر ذخائر عناصر غذایی خاک و پویایی مواد آلی خاک در مراتع مشجر سبز کوه بود. این مراتع در منطقه سبز کوه استان چهار محال و بختیاری (زاگرس مرکزی) که از سال 1346 محصور و قرق شده است واقع می باشد. نمونه های خاک از عمق صفر تا 15 سانتیمتری از دو ناحیه به نسبت هموار واقع در منطقه تحت قرق (با مساحت حدود 400 هکتار) و نیز منطقه تحت چرا در مجاور آن تهیه و میزان کربن آلی، پتاسیم و فسفر قابل جذب و PH در 264 نمونه از خاک سطحی اندازه گیری شد. نتایج نشان می دهد که 1- تغییرات مکانی پارامترهای اندازه گیری شده به طور محسوس بالاست، 2- ذخائر غذایی اندازه گیری شده در منطقه قرق بیشتر از ذخائر عناصر در منطقه چرای مفرط می باشد. 3- مدیریت قرق سبب افزایش تنوع و ترکیب پوشش گیاهی و همچنین میزان بیوماس تولید شده است. 4- قرق مرتع در مدت 15 سال اثری در جهت افزایش میزان مواد آلی خاک سطحی نداشت. به طور خلاصه نتایج بدست آمده نشان می دهند که مدیریت قرق سبب افزایش کیفیت خاک می گردد و می تواند پسخور (Feedback) مثبتی بر پایداری تولید در مراتع منطقه سبز کوه داشته باشد. به نظر می رسد که وجود چنین واکنش متقابل بین خاک و تولید بیوماس در دراز مدت موجب افزایش تنوع زیستی گیاهی (تنوع پوشش مرتعی و درختی) و موجودات ریز خاک شود.

رشد روزافزون جمعیت ونیاز انسان به تامین غذا، بشر را به استفاده بی رویه و غیر اصولی ازمنابع طبیعی واداشته و آهنگ فشار بر روی آنرا شدت بخشبده است. دخالت انسان در اکوسیستمهای طبیعی و تغییر کاربردی عرصه های وسیعی از منابع جنگلی ومرتعی شمال کشور سبب گردیده اند تا از وسعت این منابع روز به روز کاسته شده و بر وسعت مراتع مشجر و زمینهای زراعی (دیمزارها) افزوده گردد. این اراضی نیز پس از مدتی به دلیل بهره وری سنتی که بدون توجه به اصول حفاظت خاک صورت می گبرد، فرسایش یافته و زمینه را برای تولید رسوب و ورود آن به شبکه های هیدروگرافی مهیا می نمایند که این امر اثرات مخرب زیست محیطی فراوانی را نیز به دنبال دارد. مقاله حاضر با مطالعه موردی در حوضه آبخیز کوشک شهرستان رودبار واقع در جنوب استان گیلان به نقش شیوه های بهره برداری از اراضی در ایجاد فرسایش خاک و تولید رسوب می پردازد. نتایج حاصل از کاربرد روش تجربی برآورد رسوب PSIACمؤید آن است که مراتع مخروبه ودیمزارهای کم بازده به ترتیب با تولید رسوب سالانه 59/6 و 71/5 تن در هکتار بیشترین نقش را در هدر رفت خاک حوضه بر عهده دارند.

استان هرمزگان با داشتن بیش از 6 میلیون هکتار مراتع خوب، متوسط و ضعیف که بیش از سه میلیون واحد دامی تعلیف می کنند در شرایط خاص اقلیمی قرار گرفته است، به طوری که هر ساله وقوع دو حادثه سیل و خشکسالی با شدتهای متفاوت در مناطق مختلف شاهد هستیم. وقوع سیل و خشکسالی به صورت مستقیم و غیرمستقیم اثرات منفی زیادی بر مراتع و منابع غذایی و آب دامها دارند. از جمله این موارد می توان به کاهش تولید مراتع و فقر پوششش نباتی، کاهش منابع آبی و در نتیجه کاهش وزن لاشه اشاره نمود. از طرفی منابع مهم آب استان (آبهای سطحی) یا به علت شیب زیاد اراضی از دسترس خارج شده و روانه دریا می شوند (بیش از 4/5 میلیارد متر مکعب در سال) و یا به علت پیوستن به جریانهای آب شور حاصل از گنبدهای نمکی غیر قابل استفاده می شوند (بیش از 3 میلیارد متر مکعب در سال). اجرای طرحهای مختلف آبخیز داری و به طور کلی مدیریت حوضه های آبخیز استان می تواند راهگشای مشکلات ناشی از سیل و خشکسالی و کاهش خسارات این دو بلیه طبیعی بر منافع طبیعی و دام باشد. در این راستا در استان فعالیتهای زیادی به وسیله بخشهای مختلف اجرایی در حال انجام است. به طوری که می توان گفت با اجرای حدود 120 طرح اجرایی بیش از 76 میلیون متر مکعب در سال رواناب شیرین که از دسترس خارج می شده کنترل شده است و در نتیجه آن 4300 هکتار زمین کشاورزی احیاء شده و بیش از یک میلیون هکتار مراتع فقیر از منابع آب خوبی برخوردار شده است و به جرات می توان گفت که 500 هزار واحد دامی در طی سه سال خشکسالی مشکل کمبود آب نداشتند. این طرحها که با هدف کنترل رواناب سطحی و ذخیره یا تغذیه آن به آبهای زیرزمینی و استفاده در خشکسالی ها می باشد بایستی به صورت گسترده و با آگاهی و مشارکت مردم در تمام استان اجرا شود. باشد که بررسی و ارزیابی طرحهای اجرا شده سبب شود که اجرای این طرحها به وسیله مردم و مسئولان با جدیت و مشارکت بیشتری به صورت گسترده صورت پذیرد تا بتوان ازآب و خاک، این دو نعمت غنی در این استان محروم استفاده بهینه نمود.

جهت بررسی کیفیت آب استحصالی از نظر مواد معلق در مراتع قرق شده با شیبهای مختلف، ابتدا اراضی مرتعی که شیبهای 9، 15، 20 و 25 درصد داشتند قرق شدند. در این اراضی قرق در هر شیب، کرتها یا پلاتهایی به ابعاد 8/1×22 متر با سه تکرار احداث شده اند. جهت استحصال آب ناشی از بارندگی (رواناب) کرتهای مذکور با ورقهای گالوانیزه به ارتفاع 30 سامتیمتر محصور شده اند که 15 سانتیمتر از ورقها در زمین فرو رفته اند. رواناب هر کرت به وسیله ظرف مدرجی که در انتهای کرت قرار داشته جمع آوری شده است. از رواناب حاصل نمونه ای همگن جهت تعیین مواد معلق به آزمایشگاه ارسال گردیده است. این طرح پنج سال به طول انجامیده و در طی این مدت 23 نمونه جمع آوری و آزمایش شده اند و نتایج نهایی در حال جمع بندی وارائه می باشند.

فلات ایران با خشکسالی های فراوانی مواجه شده که در زندگی مردم به ویژه در زمانهای پیشین آثار خوبی بر جای نگذاشته است. همچنین این خشکسالی ها از میزان تولیدات در عرصه کشاورزی و منابع طبیعی تا حد زیادی کاسته و سبب تلفات دام و... مرگ و میر احشام گردیده است. در مدیریت مراتع (مرتعداری) سیستمهای سطوح عایق به عنوان روشی جهت تامین آب شرب دام و توزیع یکنواخت دام در سطح مرتع، جهت توزیع یکسان علوفه بین دامها و جلوگیری از فشار چرایی دام بر یک نقطه ازسطح مرتع، کارآیی مناسبی را از خود نشان داده اند. این مساله به ویژه در خشکسالی ها و بحران کم آبی اهمیت قابل توجهی پیدا کرده است. متاسفانه این سیستم در حال حاضر به واسطه مشکلاتی در نحوه اجرا و نگهداری آن، بدست فراموشی سپرده شده است، ولی این بررسی نشان داده است که نه تنها باید این سیستم را تجدید بنا کرد بلکه باید آنرا تقویت نموده و توسعه داد و در خصوص ارایه پیشنهاد اشکال و ابعاد سیستمهای جدید باید تحقیقات بیشتری انجام پذیرد. هدف بررسی حاضر، ضمن معرفی سیستمها، نحوه اجرا و شرایط لازم برای سیستمهای مختلف، ارزیابی توان و کارایی این سیستم در مقایسه با عدم استفاده از آن در مراتع می باشد. روش بررسی حاضر در واقع معرفی یافته های کاربرد سیستمهای سطوح عایق در کشورهای مختلف و همین طور در داخل کشور و بررسی مکانیزم کاربرد و کارآیی آن می باشد. این سیستم در مناطق مختلف دنیا نظیر استرالیا، هندوستان، آریزونا، کالیفرنیا، کلرادو، یمن جنوبی، جنوب غربی آمریکا و همین طور در داخل کشور مانند گچساران، گنبد، اراک، استان خراسان و استان فارس به صورت سنتی و مکانیزه بکار گرفته شده است. نتایج کاربرد این سیستمها نشان داده اند که استفاده از چنین سیستمهایی در مقایسه با مراتع فاقد سیستم، توانسته است به میزان 70% تا 80% از خسارات احتمالی جلوگیری کند و همین طور درتوزیع یکنواخت علوفه با به نظم درآوردن سیستم چرایی متعادل توانسته اند است به میزان 40 تا 60 درصد از خطر کمبود یا عدم دسترسی دام به علوفه جلوگیری کند.

حدود 47 درصد از سطح خشکسالی های کره زمین را مراتع تشکیل می دهند. که تامین کننده علوفه برای دامها و حیات وحش، افزون بر تولید آب و سایر خدمات برای نوع بشر می باشند. به همین دلیل است که پایداری تولیدات و حفظ موجودیت مراتع، پایه و اساس علم و یا هنر مرتعداری است. دستیابی به مدیریت بهینه مراتع یا مرتعداری، مستلزم تعریف شفاف و گویا از واژه های مرتع، اراضی مرتعی و مرتعداری از یکسو و لزوم شناخت و اعمال اقدامات و عملیات حفاظتی، احیایی و بهینه سازی امکان بهره برداری پایدار از مراتع و بهره مندی از خدمات و کالاهای تولیدی آنها در تطابق کامل با توانهای طبیعی و اکوسیستم مرتع از سوی دیگر است. با توجه به اینکه رعایت اصول و مفاهیم اکوسیستم مرتع در مدیریت مراتع تضمین کننده بهره برداری بهینه و پایدار از آنها و همچنین مدیریت مرتع و دام می باشد، از این رو خاک و آب به عنوان دو جزء اصلی در اکوسیستم مرتع می باشند که استقرار،بقاء و تولید بهینه گیاهان، افزون بر مدیریت دام در مرتع را تضمین و امکان پذیر می نمایند. در این مقاله سعی شده است ضمن ارایه اصول و مفاهیم اکوسیستم مرتع و تعریف واژه های کاربردی مرتع، اراضی مرتعی و مدیریت مرتع (مرتعداری) و بیان رابطه میان مرتعداری و مدیریت دام در مرتع با سایر علوم مربوط به زمین، نقش و چایگاه حفاظت خاک و آب در دستیابی به توازن اکولوژیکی و امکان پذیری دستیابی به مدیریت بهینه بهره برداری از مراتع و مدیریت دام و مرتع با استناد به تحقیقات کاربردی انجام شده و با استفاده از نتایج بدست آمده آنها، تشریح و الگوی مناسب حفاظت آب و خاک برای مراتع مناطق و نیمه خشک ارائه شود. نتایج حاصل از تحقیقات انجام شده در این زمینه نشان می دهند که برای دستیابی به مدیریت بهینه و بهره برداری پایدار از مراتع مناطق خشک و نیمه خشک و پیرو آن مدیریت دام در چنین مراتعی، بدون توجه به فن و دانش حفاظت خاک و آب، آن در چارچوب مدیریت اراضی (که مراتع شاخه ای از آن می باشد)، نمی توان به رفع چالشها و سامان یابی مدیریت مقتضی دام و مرتع در کشور امیدوار بود.

بررسی های مختلف نشان می دهند که در مورد حفظ، احیاء و بهبره برداری از مراتع، میان دستگاه های ذیربط و بهره برداران همکاری و مشارکت فعال وجود ندارند. این در حالی است که خود دامداران در گذشته درزمینه های مختلف از جمله دام، مرتع، کشاورزی، کوچ و مسائل فرهنگی... دارای اشکال مختلف همیاری، همکاری و تعاون بوده اند. در این تحقیق پس از انجام مطالعه مقدماتی جهت کسب اطلاعات لازم در زمینه مسایل اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و... و بررسی منابع و مطالعات انجام شده به منظور دستیابی به اطلاعاتی در زمینه پیشینه تاریخی، وضعیت و موقعیت مراتع مورد استفاده آنها ونحوه مالکیت آنها بر مراتع، در مورد آگاهی دامداران از وضع موجود مراتع بحث شده است. بعد با بررسی برنامه های اجرا شده در زمینه منابع طبیعی، نهادهای همیاری و همکاری و ساختار و عملکرد آن در منطقه، اقدام به نمونه گیری طبقه بندی تصادفی با استفاده از پارامتر مشترک تعداد دام، تنوع قومی و قبیله ای و پراکنش واحدهای دامداری گردید. به علاوه با تعدادی از دامداران قدیمی و با سابقه که از اطلاعات بیشتری برخوردار بودند، به شیوه ژرفانگر مصاحبه شد و در ضمن دلایل عدم همکاری دمداران در اصلاح و احیای مراتع تشریح گردید. به دنبال این مساله اشکال همیاری های گذشته در زمینه دامداری، مرتعداری و کوچ مورد بحث قرار گرفته اند. در نهایت امکان احیاء و بکارگیری نهادهای سنتی یا حداقل امکان تلفیق مدیریت سنتی و علمی در برنامه های آینده بهره برداری از مراتع، مورد بررسی قرار گرفت و نتایج و اطلاعات بدست آمده با استفاده از نرم افزار SPSS تجزیه و تحلیل شدند.

بررسی های انجام شده به وسیله پژوهشگران و سازمان های مرتبط با توسعه روستایی و کشاورزی، نشان می دهد که نه تنها تکیه بر انتقال فناوری پیامدهای نامطلوبی را بر روی محیط زیست و منابع طبیعی می گذارد. این بررسی ها خاطر نشان می کنند که عملکرد های ترویجی که همگی مبتنی بر اشاعه فناوری بوده اند، با نیازهای حاضر هماهنگ نیستند. به علاوه پافشاری بر انتقال فناوری سبب شده تا رابطه میان بشر فعلی و محیطش از بین برود. فرسایش خاکها، تخریب جنگلها و مراتع، نابودی موجودات ریز و مفید خاک و تهدید زندگی آبزیان در اثر مصرف بی رویه سموم و کودهای شیمیایی، پیامدهای نامطلوب رهیافت انتقال فناوری هستند. از سوی دیگر مطالعات نیمه دوم قرن بیستم نشان می دهند که دانش با ارزش دیگری وجود دارد که عدم توجه به آن نقص آشکاری را در برنامه های توسعه پایدار به وجود می آورد و آن دانش بومی یا IK) Indigenous Knowledge) است. دانش بومی، دانش محلی است، دانشی که در ایجاد فرهنگ و جامعه منحصر به فرد است، دانشی است با دانش علمی نوین از نظر قدرت و ضعف مکمل یکدیگرند. از ترکیب این دو می توان به توفقی هایی نایل شد که هیچ کدام از آنها به تنهایی واجد آن نیستند. کشاورزی و مدیریت پایدار منابع طبیعی در سطح کلان، مدیریت امور زراعی، باغی و...، مدیریت دام و مرتع، مدیریت بهره برداری از جنگل و... در سطح خرد از جمله موضوعهایی ترسیم شده در فرهنگ دانش بومی است. این مقاله با روش مطالعات کتابخانه ای و مشاهدات کارشناسی میدانی تنظیم شده است سعی بر آن دارد که به معرفی دانش بومی و نقش آن در ترکیب و بهینه سازی فرآیند توسعه پایدار منابع طبیعی و مدیریت صحیح دام ومرتع بپردازد. نتایج بی شمار و قابل ملاحظه ای از این تحقیق بدست می آید امابه طور کلی می توان بیان کرد که برای رسیدن به توسعه پایدار به ویژه با تاکید بر کشاورزی و منابع طبیعی پایدار، بهره گیری از علوم و فناوری جدید کافی نیست زیرا بسیاری از برنامه ها و طرحهای توسعه طی 50 سال گذشته در دنیا و به ویژه در کشورهای جهان سوم با توفیق عملی همراه نبوده اند. البته بررسی نقشهای دانش بومی در توسعه پایدار نشان می دهد که این دانش، نه تنها از قابلیت لازم برای حفاظت از منابع و مدیریت پایدار منابع طبیعی برخوردار است، بلکه نقش عمده ای هم در کاهش فقر روستایی دارد. با این حال، این دانش در پاسخگویی به تمام موضوعهای مرتبط با توسعه پایدار محدودیت دارد. بکارگیری رهیافتی که مرکب از هر دو نظام دانش بومی و دانش علمی باشد، در رفع این محدودیت نقش بسزایی دارد. تین ترکیب به معنای آمیختن دانش کشاورزان با اطلاعات علمی و دانش فناوری است.

به طور کل دامداری سنتی متکی بر مراتع، بخشی از مدیریت دام و مرتع به عهده جوپان می باشد در حالی که اغلب پژوهشگران در کارهای خود کوچکترین توجهی به این موضوع نداشته اند. مقاله حاضر که بر اساس مطالعه ای در استان آذربایجان غربی نگاشته شده است، سعی دارد تا وضعیت چوپان و چوپانی و نقش آن را در مدیریت دام و مرتع مورد بررسی قرار دهد. بدین منظور ابتدا طی مقدمه ای به بیان مساله و ضرورت توجه و مداقه به بحث چوپان و چوپانی پرداخته شده است و بعد ترکیب گله های موجود در استان در قالب سه گروه: 1- گله گاو و گاومیش، 2- گله گوسفند و بز 3- گله بره و بزغاله، مورد بررسی قرار گرفته اند. در بخشی از مقاله به قردادهای چوپانی و جزییات آن اشاره کرده ایم و بعد تاثیر چوپان را در برخی عوامل مؤثر در تعادل دام و مرتع به بحث گذاشته و نقش وی را در زمان ورود و خروج دام به مرتع، اندازه گله و به ویژه در سیستم چرا بررسی کرده ایم. سیستم چرا که از مهمترین عرصه هایی است که یک چوپان می تواند در آن تاثیرگذار باشد، بحثهایی مانند مسیر تردد دام، محل اطراق و استراحت شبانه دام، دلایل تعویض یا عدم تعویض محل اطراق شبانه و نقش آب و نمک در پراکنش صحیح دام در مرتع به دقت بررسی شده اند. در نهایت به دانش و آگاهی چوپانها از موضوعها و مسائل مرتعی پرداخته و طی آن میزان آگاهی چوپانهای مورد مطالعه در شش حیطه سنجیده شد. بر اساس نتایج بدست آمده، آنها را در سه طبقه خوب، متوسط و ضعیف تقسیم بندی کرده و نیاز آموزشی را توجیه نموده ایم.

محصولاتی که عاری از کودهای شیمیایی و علف کشهای شیمیایی و افزودنی های شیمیایی باشند از 70% به بالا می توانند برچسب بیولوژیک داشته باشند که طبق مقررات واگذاری مخصوص به خود در بازار عرضه می شوند. دامداری و مرغداری بیولوژیک شرایط و مقررات خاص و تغذیه را طلب می کند. چون در حال حاضر در ایران زراعت بیولوژیکی در سطح وسیع انجام نمی گیرد و فراهم آوردن علوفه بیولوژیکی از خارج توجیه اقتصادی ندارد و اهمیت موضوع به حدی است که باید این مهم هر چه سریعتر در کشور تجزیه شود، این امر ما را بر آن داشت که با استفاده از سنت عشایری استان فارس را این تجربه را عملی نماییم.
تصویب کشاورزی بیولوژیک: اخیرا با اقداماتی که اینجانب و عبدالنورکسایی در مزرعه بیدستان انجام دادیم شیوه کشت محضولات زراعی آبی یا بیو مورد تصویب قرار گرفته و دفتری با مسئولیت مهندس نصیرزاده در سازمان حفظ نباتات وزرات جهاد کشاورزی شروع بکار نموده است. در آخرین همایش ملی استفاده از بهینه از کود و سم در کشاورزی مقاله اینجانبان لیلی عرب شیبانی و عبدالنور کسایی مورد تایید قرار گرفت و در قطعنامه اهداف پیشنهاد شده منظور گردید.
طرح دامداری بیولوژیکی بیدستان: چون نمی توانیم زراعت و دام را از هم جدا کنیم و خوشبختانه با تشکیل وزرات جهاد کشاورزی این قبیل طرحها مورد حمایت قرار خواهد گرفت تصمیم به اجرای طرح دامداری آلی یا بیو گرفتیم. چون در حال حاضر زمینه کشت علوفه بیولوژیکی مهیا نمی باشد، بنابراین تصمیم گرفته ایم از مراتع بیدستان که از پوشش گیاهان مرتعی و گیاهان دارویی درجه یک برخوردارند و در تابستان به عنوان سرحد چرای دام و در زمستان از مراتع گرمسیری استفاده شود ودر صورت نیا به مقدار علوفه دستی از کشت یونجه در زمین بکر به صورت بیولوژیکی استفاده شود.چرا به دامداری بیولوژیکی با وجود مشکلات آن در ایران احساس نیاز می شود؟ اندیشه و پیش گویی های پروفسور رودلف استیز بنیانگذار کشاورزی بیولوژیکی بعد از 80 سال قابل طرح است. نظریه پروفسور استیز که بسیار جالب توجه است در مقاله تفضیلی توضیح داده خواهد شد. معاونت دام وزارت جهاد کشاورزی می تواند با حمایت از چنین طرحهایی و با ساماندهی دامداری عشایری گامهای مؤثری در بهبود صادرات غیر نفتی و وضعیت معیشتی مردم سختکوش عشایری کشور به ویژه استان فارس بردارد. این قبیل طرحها که مورد تایید و حمایت جدی سازمان های جهانی از قبیل سازمان ملل و سازمان خوار و بار جهانی و محافل زیست محیطی دنیا است می توانند در مسایل زیست محیطی گنجانده شوند.
مزیت دامداری چرا به شیوه عشایری (طرح دامداری بیولوژیکی بیدستان): مزیت تولید گوشت و فرآورده های لبنی حاصل از چرا در مرتع طبیعی نسبت به گوشت بیولوژیکی صنعتی این است ک مراتع با پوشش گیاهان دارویی گوشت با خواص طبیعی و عاری از هرگونه مواد هورمونی و افزودنی به دست می آید. ضرورت حمایت از واحدهای تولید گوشت و فرآورده های دامی بیولوژیکی با توجه به معضلات پیش آمده در دنیا از قبیل جنون گاوی و غیره روز به روز بیشتر احساس می شود و لازم است که در ایران عملی شود. از آنجا که جمعیت عشایری از سنت دیرینه دامداری و فرهنگ زیست محیطی برخوردارند و با حفظ سنتها می توانند در این راه ساماندهی شوند. اضافه بر حفظ سنتها می توانند قسمت ارزشمندی از دانش بومی جمعیت عشایری را در راه تولیدات بیولوژیکی نیز ساماندهی کنند. باشد تا راه نوینی بسوی صادرات غیر نفتی باز شود.

به طور کلی بهره برداری از مراتع سردسیری سبلان به دو صورت دامپروری و گیاهان دارویی و بهره برداری هایی جانبی صورت می گیرد. نظامهای بهره برداری به منظور استفاده از مراتع سبلان شامل بهره برداری هایی روستایی و عشایری می شوند. از مجموع 5352 روستای شهرستانهای مشرف به کوهستان سبلان 329 روستا در محدوده مراتع سبلان قرار گرفته اند که به نحوی از این مراتع استفاده می کنند که تا ارتفاع 2000 متری 247 روستا، بین ارتفاع 2000 تا 2500 متری 80 روستا و بیش از 2500 متر فقط در روستا پراکنده شده اند. کل طایفه های عشایری بهره برداری کننده از منطقه سبلان 21 طایفه هستند که در مجموع جمعیت عشایری منطقه (در مساحت ییلاق) 44958 نفر گزارش شده است. کل چهار طایفه عشایر ایل سون 4510 اوبخ با یک میلیون راس گوسفند در قشلاق و در مغان استقرار می یابند که 21 طایفه آن در محدوده سبلان ییلاق می کنند و بقیه به کوهستانهای باقرو کوچ می کنند. کل عشایر منطقه سبلان 4730 خانوار که 3555 خانوار آن به استان اردبیل و بقیه به استان آذربایجان تعلق دارند. بررسی میزان بهره برداری و فشار اکولوژیکی بر مراتع سبلان در دو نظام فوق نشان می دهد که نظامهای بهره برداری روستایی به دو طریق سبب تخریب منابع طبیعی می گردند، یکی قبل از کوچ عشایر با چرای زودرس و مفرط گام اصلی را برای تخریب برداشته است و دیگری با تبدیل مراتع با شیب بیش از 12% به زراعت، شخم و عملیات کشاورزی غیر اصولی سبب بازدهی کم آنها و در نهایت رهاسازی زمینهای عاری از پوشش گیاهی می شود. اما عشایر از طریق کوچ زودتر از موعد (قبل از گلدهی گیاهان) به خصوص در سالهای کم آبی و چرای مفرط و فشار اکولوژیکی بیشتری بر مراتع وارد می کنند. در این مقاله سعی شده تا علاوه بر مشکلات مربوط، راه حلهای پیشنهاد شده جهت کنترل این عوامل مورد بررسی قرار گیرند.

مراتع که بستر واقعی توسعه محیط زیست محسوب می شوند، نقش مؤثری در دامداری به ویژه تغذیه دام به روش سنتی دارند. عدم توجه بهره برداران به ضوابط علمی بهره برداری از مراتع از یک طرف و کمبود تعداد محافظان و قرقبانان منابع طبیعی از طرف دیگر، تخریب مراتع و عوارضی مانند سیل و فرسایش را به دنبال داشته است. مدیریت مشارکتی مردم در بهره برداری از مراتع یکی از مؤثرترین راهکارها در کاهش تخریب و توسعه تولید در مراتع تعریف شده است. در این مقاله عملکرد یکی از طرحها یعنی از طرح قرقبان افتخاری که چندی است با هدف دخالت دادن مردم در اداره مراتع، موردتوجه متولیان جنگلها و مراتع کشور واقع شده است، مورد ارزیابی قرار گرفت. منطقه مورد مطالعه مراتع روستاهای حجت آباد و رحمت آباد واقع در 75 کیلومتری شمال شرقی شهرستان سبزوار می باشد، تغییرات پوشش گیاهی و ظرفیت چرای مرتع پس از اجرای طرح، با استفاده از بررسی های میدانی و تجزیه و تحلیل داده های موجود و نیز کسب اطلاعات محلی بررسی شد. این بررسی نشان می دهد که در مراتع مورد بحث که قبل از اجرای طرح حتی جوابگوی تعداد اندکی دام نیز نبوده اند، درحال حاضر حدود 4500 واحد دامی طی دو دوره 45 روزه چرا می کنند، این در حالی است که پوشش گیاهی منطقه نیز با ارتقای کمی و کیفی خود طی سالهای پس از اجرای طرح، آثار مثبتی را در حفاظت از منابع آب و خاک منطقه بر جای گذاشته است.

این تحقیق با هدف شناخت موانع مشارکت روستاییان گوسفند دار در طرحهای اجرا شده دام و مرتع به اجرا گذاشته شده در سالهای قبل در استان قم تعیین رابطه هر یک از این عوامل با میزان مشارکت انجام شده است. برای این منظور به روش نمونه گیری تصادفی 100 نفر گوسفند دار کشاورز از میان جامعه گوسفند داران استان انتخاب و مورد مصاحبه واقع شدند. نتایج این تحقیق نشان دادند که نمونه مورد بررسی یک جامعه بزرگسال، شاغل، با میانگین سن 48 سال، متاهل و علاقه مند بوده (86 درصد افراد) و بیش از نیمی از افراد بی سواد یا کم سواد بودند (53 درصد افراد). تعداد افراد خانواده ها، به طور میانگین دارای 8 نفر بوده و شغل اصلی آنان دامداری و کشاورزی بوده است (88 درصد) و آن دسته که مشاغل اصلی دیگری داشتند، در کنار کار خویش به کشاورزی و دامداری نیز مشغول بودند. بیشتر خانواده ها امکاناتی از قبیل آب لوله کشی، برق، بخچال، رادیو، تلویزیون، ضبط صوت، ماشین لباسشویی و... داشتند. میانگین تعداد احشام (گاو، گوسفند، بز و طیور) 160 راس بود. هر خانوار به طور میانگین از 78/12 هکتار زمین زراعی و 75/1 هکتار باغ داشتند و از نظر مالکیت به طور عمده مالک بودند. از نظر ارتباطات، به برنامه های رادیویی به نسبت کمی گوش فرا داده و کمتر از برنامه های تلویزیونی مربوط به روستا استفاده کرده اند و در حد کمی به شهرستانهای استان ومرکز استان مسافرت کرده اند. در عین حال بیشتر آنها آگاهی نسبی مناسبی از طرحهای عمرانی به اجرا در آمده در پنج سال گذشته داشته و در طرحهای قبلی به نوعی مشارکت داشته اند. از نظر تجزیه وتحلیل استنباطی میان متغیرهای سن، میزان سواد، وضعیت اقتصادی، ارتباطهای ترویجی، استفاده از رسانه های ارتباط جمعی و میزان مشارکت، رابطه معنی دار آماری در سطح 5 درصد وجود داشت (05/0 < p).

توسعه با برخورداری از منابع انسانی آموزش دیده ممکن خواهد بود. در این جهت سرمایه گذاری عقلانی می توانیم سطح کیفی نیروهای شاغل را در بخشهای مختلف اقتصادی کشور ارتقاء داده و ضمن افزایش کارآیی این نیروها، بهره وری را نیز بهبود بخشیم. بخش منابع طبیعی به عنوان بستر حیات، از جایگاه ویژه ای در توسعه پایدار کشور برخوردار است. حفظ، احیاء و توسعه این منابع در گروه نیروی انسانی شاغل در این بخش می باشد و در این جهت آموزش مستمر آنان از اهمیت خاصی برخوردار است. اولین قدم در برنامه ریزی های آموزشی بهره برداران منابع طبیعی (به عنوان رکن اصلی نیروی انسانی در بخش منابع طبیعی) تعیین نیازهای آموزشی آنان است. در این جهت تحقیق حاضر با مدنظر قرار دادن این مهم، به بررسی نیازهای آموزشی بهره بردارن منابع طبیعی و ارزیابی میزان دانش آنان در سطوح مختلف حیطه شناختی پرداخته است. این تحقیق به روش تحقیق پیمایشی در منطقه طرح منابع طبیعی سرچهان واقع در شهرستانهای بوانات استان فارس انجام گرفته است. نتایج این تحقیق بیانگر آن هستند که بیشترین معلومات بهره بردارن منابع طبیعی در زمینه بذر پاشی و فرسایش خاک بوده و کمترین معلومات آنها در زمینه حفظ درختان جنگلی می باشد. همچنین به ترتیب اولویت مهمترین زمینه های نیازهای آموزشی عنوان شده بهره برداران منابع طبیعی عبارتند از: کشاورزی، منابع طبیعی، امور مربوط به پرورش دام و بهداشت. تاکید بر هدفهای آموزشی بهره برداران در سطوح ((تجزیه)) و ((کاربرد)) و استفاده بیشتر از روش های عملی و حل مساله در آموزش بهره برداران منابع طبیعی، از پیشنهاد های این تحقیق هستند.

عشایر استان سمنان با توجه به الگوهای زیست (کوچ) و شرایط جغرافیایی در طول سال در نقطه ای خاص (قشلاق، ییلاق و میان بند) استقرار می یابند. عشایر به منظور سازگاری با هر یک از مناطق جغرافیایی فوق، دانشهای بومی ویژه ای را کسب کرده اند. آنان در هر یک از مناطق مذکور با بهره گیری از دانشهای بومی خود، در جهت حفظ، بهره برداری و احیای مراتع، نقش مؤثری دارند. در دوره استقرار ییلاقی، جداکردن انواع دام و تقسیم و بهره برداری از مراتع بر حسب نوع دام، قرق مرتع، بذرافشانی مراتع، چراپژنی و علف دیار، در طول مسیرکوچ، استخدام قرقبان، قرقچی و تعیین مسیر کوچ با استفاده از چیل و سنگ قوچ و در دوره استقرار قشلاقی عالم چر (بهره برداری مشاع مراتع در اوایل فصل بهار) همزمان با رویش یکساله های کمزی و هنار (سازگاری دام عشایر با طبیعت سخت کویر) از جمله این فنون است. در این مقاله به مهمترین دانشهای بومی عشایر استان پرداخته شده است.

افزایش جمعیت و تقاضای زیاد مصرف مواد پروتئینی و لبنی به افزایش دام در مراتع و تغییر در تعادل اکوسیستم منابع طبیعی کشور منجر شده است. از جمله عوامل تغییر، بهره برداری از منابع بدون داشتن دانش لازم و کافی بهره برداران از مرتع می باشد. تحقیق حاضر، جزء مطالعات جانبی و تکمیلی پایان نامه کارشناسی ارشد می باشد ودر مراتع ییلاقی جواهرده رامسر و با تنظیم و تکمیل پرسشنامه و مصاحبه حضوری با دامداران و کارشناسان صورت گرفت. نظرهای دو جامعه به وسیله آزمون k اسکوئر در سطح 05/0 > Pvalue به کمک نرم افزار آماری SPSS مورد ارزیابی قرار گرفتند. نتایج حاصل از تجزیه و تحلیل داده ها نشان می دهند که دامداران به لحاظ آگاهی و دانش فنی مرتعداری در سطح بسیار پایینی به سر می برند. پاسخ دامداران به مواردی مانند: ترجیح دامداری سنتی به دامداری صنعتی، کاهش تعداد دام و اصلاح نژاد آن و غیره و نیز مقایسه نظرهای دو جامعه دامدار و کارشناس نسبت به حق بهره برداری از مرتع، تاثیر قرق بر مرتع و غیره نشان دهنده آن است که دامدار نسبت به مرتع و مرتعداری از آگاهی و سواد کمی برخوردار هستند (درصد بیسوادی بیشتر از 65%). بررسی ها نشان می دهند دامدارانی که فرزندشان در رشته های مختلف مرتبط با محیط، در حال تحصیل هستند، انعطاف پذیری بیشتری نسبت به فهم مسایل مرتعداری دارند و اگر از این دادگاه حمایت شوند قابلیت همکاری در طرحها و نیز تغییر رویه دامداری را خواهند داشت. از نگاه دیگر پذیرش پروانه چرایی مشاع از سوی دامدار حاکی از وجود سنتهای خانوادگی و قومی بوده با این وجود خواهان حفظ نسبتهای خویشاوندی هستند. به علت عملکرد نادرست کارشناسان و مروجان منابع طبیعی و عدم مشارکت دامداران در طرحهای مرتعداری اجرا شده، کمبود آموزشهای فرهنگی و ترویجی مناسب به شدت احساس می شود.

در این پژوهش، بوته کنی به عنوانی یکی از مهمترین عوامل اجتماعی و اقتصادی تخریب پوشش گیاهی درمنطقه مورد نظر قرار گرفته است و براساس آن سه عامل نیاز به بوته، مشکلات تهیه مواد سوختی، فقدان قانونی مدون به عنوان فرضیه های پژوهش شناسایی شده اند. براساس آمارهای موجود حدود 30 درصد از عشایر استان شامل عشایری از طوایف ایل سنگسری، طایفه مستقل پروری، طوایف چاشمی، هیکویی، ده صوفیانی و شلی در مجموع شامل 653 خانوار برابر با 3854 نفر دوره ییلاقی خود را در این منطقه می گذرانند که آنها را بر اساس ویژگی های عمده و صفات طول مسیر کوچ، میانگین درآمد، شکل کوچ و جمعیت به سه طبقه عشایر ایل سنگسری، طایفه مستقل پروری و عشایر چاشم، هیکو، ده صوفیان و شلی تقسیم نموده و آنگاه نمونه را از هر طبقه انتخاب کردیم. بر این اساس حجم نمونه عشایر ایل سنگسری 69 نفر، طایفه مستقل پروری 70 نفر، عشایر چاشم، هیکو، ده صوفیان و شلی 68 نفر تعیین شدند. روش تحقیق در این بررسی پیمایشی و تکنیک آن پرسشنامه است و برای فرضیه نیاز به بوته یکی از عوامل بوته کنی است. از شش پرسش، فرضیه مشکلات تهیه مواد سوختی نظیر نفت یکی دیگر از عاملهای بوته کنی است از چهار پرسش، فرضیه فقدان قانونی مدون وقابل اجرا دیگر از عاملهای بوته کنی است از هفت پرسش استفاده شده است. برای سنجش روابط میان متغیرها و آزمون معنی دار آنها از آزمون t و (خی دو) بهره گرفته شده است. بررسی ها نشانگر نتایج زیر هستند: 1-نیاز به بوته در نزد بهره برداران یکی از عاملهای تخریب پوشش گیاهی است.
2- مشکلات تهیه مواد سوختی نظیر نفت یکی دیگر از عاملهای تخریب پوشش گیاهی است. 3- فقدان قانونی مدون و قابل اجرا از عاملهای تخریب پوشش گیاهی است. 4- میزان کل بوته های کنده شده در طول دوره ییلاق در منطقه حدود 08/2350 تن تخمین زده می شود.

نگرش سیستمی به توسعه روستایی، پدیده مشارکت را امری طبیعی و بنیادی جلوه می دهد و مشارکت تمامی قشرهای روستایی اعم از زن و مرد و جوان و بزرگسال را پیش نیاز دستیابی به اهداف توسعه می داند. مشارکت در برنامه های آموزشی و دوره های فنی و حرفه ای یکی از عوامل انکار ناپذیر فرآیند توسعه روستایی تلقی می شود که به عنوان پیش نیاز بهره مندی از آموزشهای ترویجی برای نیل به اهداف توسعه ضروری می باشد. مشارکت نهادی است که به سادگی در محیط انسانی رشد نمی کند. این پدیده نیازمند انگیزه قوی است. این تحقیق در 28 نقطه روستایی و با پرسشگری از 300 خانوار انجام شده که بیانگر نکات قابل توجهی در زمینه وضعیت اقتصادی اجتماعی روستاییان و مسایل مربوط به مشارکت است. توصیف وضعیت اقتصادی اجتماعی روستاییان نشانگر واقعیتهایی از قبیل پایین بودن نسبت با سوادی (87% نسبت به جمعیت 6 ساله و بالاتر، 56% نسبت به کل جمعیت)، مهاجرت شدید روستاییان به شهرها، پایین بودن درصد اشتغال (47%)، وضعیت نامساعد مسکن به طوری که 53% واحدهای مسکونی خانوارها از مصالح ساختمانی بی دوام یعنی خشت و گل ساخته شده است. پایین بودن سرانه زمین (9600 متر مربع)، محدودیتهای آب و خاک در نتیجه روی آوری مردم به سایر شغلها از جمله قالیبافی در منطقه جنوبی استان 62% می باشد. به رغم تنگناهای متعددی که روستاییان در زمینه اشتغال و تامین منابع معیشتی با آن مواجهند و عامل مهمی در تشدید مهاجرت روستاییان است تحلیل وضعیت اجتماعی و اقتصادی روستاها بیانگر برخورداری به نسبت مناسب آنها از خدمات رفاهی، زیربنایی، بهداشتی و... است به طوری که 100% روستاهای مورد مطالعه از نعمت برق روستا و 95% از آب لوله کشی برخوردارند. مقایسه برخورداری از امکانات رفاهی در طول 20 ساله گذشته نمایانگر 195% رشد و افزایش امکانات خدماتی زیربنایی و رفاهی است. توصیف جنبه های مختلف مشارکت و چگونگی فرآیند همکاری مردم در عمل مشارکت نشانگر این نکته است که کارگزاران (شوراهای اسلامی) به رغم اینکه به حضور مردم و توجیه آنها در یک فرآیند توسعه ای معتقد بوده اند ولی تنها چیزی که چندان مورد توجه آنها نبوده توجیه مردم، مشورت کردن با مردم، نظر خواهی از آنها و مشارکت دادن مردم در تمامی مراحل برنامه ریزی بوده است. آنها به طور عمده مشارکت مردم را درقالب دریافت کمک مالی مد نظر داشته اند. شورای اسلامی به طور عمده در مواقع ضروری با مردم جلسه ای تشکیل داده و هیچ برنامه منظمی برای ارتباط مداوم در مورد مسایل مختلف به صورت هفتگی یا ماهانه نداشته است. بنابراین نکات بالا مسایل عمده ای هستند که در ایجاد فرآیند مشارکت و دخالت مردم نقش اساسی دارند و سبب جلب اعتماد مردم، احساس مسئولیت، دلسوزی و حضور فعال مردم در دوره های آموزشی خواهند شد. بنابراین به وجود آوردن یک ارتباط مناسب از راه آموزش دست اندرکاران اجرایی و شوراهای اسلامی و تهیه دستورالعملهای لازم برای اجرای قانون ضروری است. علاوه بر عوامل ذکر شده در بالا که تاثیر عمیق و غیرقابل انکار ی بر تشکیل فرآیند مشارکت دارند مسایل دیگری از قبیل شایعه پراکنی، عدم کمک بعضی از مسئولان دولتی، بودجه ناکافی، مشکلات اداری، ملموس نبودن نتیجه اقتصادی دوره های آموزشی برگزار شده و... از عوامل عمده ای هستند که موانعی را در جهت ایجاد مشارکت مردم روستا (فراگیران) به صورت برانگیخته یا خودانگیخته ایجاد می کنند بنابراین ضرورت توجه مسئولان و دست اندرکاران اجرایی برای رفع این موانع احساس می شود. از جمع بندی بالا می توان نتیجه گرفت که در درجه اول مشارکت عمومی نزد مردم منطقه مورد مطالعه جنبه و صورت انفعالی و برانگیخته دارد یعنی در بیشتر موارد دستگاه های اجرایی برای جلب مشارکت، آن هم به طور عمده به صورت وجه نقد از طرف مردم وارد عمل می شوند و کمتر مشاهده شده که مشارکت از جانب خود مردم باشد یا اینکه مشارکت به غیر از پرداخت وجه نقد صورتهای دیگری از قبیل همفکری و مشارکت در تصمیم گیری و طراحی دوره های آموزشی داشته باشد، در حالی که یکی از خصلتهای اساسی مشارکت درهر برنامه ریزی توسعه ای آموزشی مشارکت فعال و خودانگیخته است که از سوی مردم و افراد آغاز می شود و دستگاهای اجرایی به عنوان ناظر و هدایت کننده فعالیتهای مشارکتی، مطرح هستند واصل مشارکت باید به وسیله مردم به صورت فعال ظهور نماید و شامل ابعاد مختلف اقتصادی، اجتماعی و فکری و نه تنها پرداخت وجه نقد از سوی مشارکت کننده باشد. در نهایت می توان چنین گفت که یکی از پایه های اساسی زیربنایی و رمز موفقیت هر برنامه ریزی توسعه ای، ایجاد مشارکت عمومی آن هم در فعالیتهای نرم افزاری توسعه یعنی دوره های آموزشی و توسعه منابع انسانی است. در درجه دوم برای ایجاد مشارکت باید انگیزه های تقویت کننده مشارکت را با توجه به شرایط منطقه از جهت اقتصادی، مسایل اجتماعی و فرهنگی، باورها، ارزشها و... مورد توجه قرار دارد. در درجه سوم باید برای به ثمر رسیدن، استمرار و هدایت مشارکت عمومی مجاری و تشکیلات مناسب در منطقه ایجاد نمود که تنها وظیفه جلب مشارکت مردمی و هدایت آن در جهت اهداف برنامه های آموزشی را عهده دار باشند یعنی استفاده از شوراهای اسلامی، تشکلها و تعاونی های صنفی موجود در روستاها در درجه چهارم باید مطالعات موردی در زمینه علل و عوامل مؤثر بر مشارکت (که این تحقیق سرآغازی بر آنها بوده) بیش از پیش مورد توجه قرار گیرد، چرا که در مناطق مختلف عوامل وانگیزه های مختلف و متنوعی متاثر از عوامل محیطی، اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و... به صورت متغیر وجود دارد.

مراتع کشور با مساحتی بالغ بر 90 میلیون هکتار حیاتی ترین بستر توسعه پایدار محیط زیست و پدیده های اکولوژیکی محسوب می شوند و در واقع زیربنایی برای کشاورزی به شمار می روند. این عرصه وسیع نقش اساسی و تعیین کننده در صنعت دامداری کشور و به ویژه تغذیه سنتی دام دارد. افزایش روزافزون تقاضای محصولات دامی به دلیل افزایش جمعیت از یک طرف و افزایش تعداد دامدار و دام از سوی دیگر، به منظور پاسخگویی به تقاضای مذکور موجب بهره برداری بی رویه از مراتع و نابودی پوشش گیاهی این منابع شده است. با توجه به اهمیت این منابع، اصلاح و احیای آنها، اهمیت بسیار زیادی در اقتصاد عشایری و روستایی کشور دارند. دولت به عنوان متولی اصلی مراتع تاکنون راه های بسیار زیادی برای اصلاح و احیای این منابع خدادادی در پیش گرفته است. در طول برنامه های پنجساله اقتصادی و اجتماعی کشور و به منظور مشارکت مردم در امور این منابع، سعی شده است تا به طریقی این منابع در اختیار بهره برداران قرار گیرند تا نسبت به اصلاح و احیای آنها اقدام نمایند. بنابراین، مراتع در قالب طرحهای مرتعداری به مرتعداران واگذار گردیده تا با ایجاد حس مالکیت به اصلاح و احیای آنها بپرازند. در این جهت استان آذربایجان شرقی با مساحت مرتعی در حدود 2396450 هکتار جزء یکی از استانهای فعال کشور در امر واگذاری مراتع بوده است. قسمت عمده این طرحها در شهرستان میانه با پوشش مرتعی بالغ بر 350 هزار هکتار قرار دارد. در این مطالعه موردی از بهره برداران طرحهای مرتعداری و طرحهای سنتی مصاحبه بعمل آمده است و پرسشنامه های مورد نظر تکمیل گردیده اند. در نهایت با استفاده از نتایج استخراج شده از پرسشنامه و با استفاده از ابزارهای اقتصادی مهندسی نسبت به فایده به هزینه و نرخ بازدهی طرهای مرتعداری محاسبه گردیده اند. 71 درصد طرحهایی که توجیه اقتصادی دارند درمناطق ییلاقی بوده و 29 درصد آنها را مراتع قشلاقی تشکیل می دهند، همچنین نتایج نشان می دهند که در 60 درصد طرحهایی که توجیه اقتصادی دارند زیر 20 نفر و 40 درصد آنها بالای 20 نفر مشارکت دارند. از بررسی نتایج چنین بر می آید که 80 درصد طرحهایی که دارای توجیه اقتصادی هستند کمتر از 1000 هکتار مساحت دارند. با بررسی نتایج می توان به این مطلب اشاره کرد که در نهایت در تهیه و اجرای طرحهای مرتعداری دقت بیشتری اعمال گردد و بدون انجام مطالعات واقعی در مورد توانهای بالقوه اجتماعی، اقتصادی و فیزیکی موجود منطقه طرحی نوشته و اجرا نگردد. همچنین پیشنهاد می گردد که طرحهایی اجرا گردند که نرخ بازدهی داخلی بیش از 20 درصد و نسبت فایده به هزینه بیش از یک داشته باشند و واگذاری مراتع در حداقل وسعت اقتصادی انجام گردد و واگذاری مراتع تا آنجا که ممکن است به صورت انفرادی و گروه های کوچکتر از 20 نفر و به شکل تعاونی صورت گیرد.

در جامعه عشایری نظام معیشتی به طور عمده مبتنی بر معیشت شبانی و نگهداری و پرورش در مراتع است. در این شیوه زندگی که دارای تاریخچه کهنی می باشد، دام به عنوان هدف و وسیله زندگی است و تغذیه دام وابسته به مراتع می باشد. بنابراین وجود عشایر به عنوان یک عامل مهم و مؤثر در تغییر و تحول، حفظ و نگهداری مراتع امری بدیهی و غیر قابل انکار است. بر اساس مطالعات انجام شده از عوامل اصلی که سبب تخریب مراتع می گردد وجود دام مازاد بر ظرفیت مرتع می باشد که به طور عمده مربوط به جامعه عشایری است. بنابراین ضروری است جهت اجرای موفقیت آمیز هر برنامه ای که برای حفظ و احیای مراتع تدوین می گردد. وضعیت اقتصادی و اجتماعی و نیاز های عشایر به عنوان اصلی ترین نیروی مؤثر که برخوردار از نظام اجتماعی فرهنگی و همچنین نظام بهره برداری سنتی قوی درعین حال متکی بر منابع غنی مرتع می باشد، به طور مناسبی شناخته و شیوه های انطباق الگوهای جدید با این نظامها به نحو مقتضی مورد تحلیل و ارزیابی قرار گیرد. گستره فعالیتهای اقتصادی و تعداد آنها به رغم مناسب بودن عوامل طبیعی تحت تاثیر عوامل اقتصادی و فرهنگی محدود می شود و یکی از اهداف می بایست بالا بردن منافع با تکیه بر فرض انسان اقتصادگر یا بهینه جو به عنوان عامل تصمیم گیری باشد. ((تومان و کوربین)) در ارزیابی مکان فعالیتهای اقتصادی رابطه میان فعالیتهای اقتصادی و آثار بازتابهای متقابل محیط و فعالیت به سه حیطه: قلمرو امکان پذیری فرهنگی و طبیعی، قلمرو عملی بودن به لحاظ اقتصادی و قلمرو واقعیت اقتصادی معتقد هستند، هیچ یک از محدوده های مذکور ایستا نیست و بر اثر عوامل تکنولوژی، سرمایه و نحوه تصمیم گیری در زمینه گسترش یا تهدید آنها به طور دائم در حال تغییر است. بنابراین ضروری است برنامه ریزی برای مدیریت مرتع طبق معیارهایی تهیه گردد که وضعیت معیشتی بهره برداران در زمان اجرا و حتی پس از خاتمه طرح نه تنها دچار بحران چالش نگشته بلکه سبب افزایش و بهبود سطح زندگی و معیشت آنها به طور عام گردد. در نتیجه آکاهی و شناخت مناسب از وضعیت اقتصادی، اجتماعی، مسایل و توانمندی های بهره برداران به عنوان اصلی ترین عامل تاثیرگذار بر مراتع و انطباق اهداف طرحهای مرتعداری با این مسایل متضمن موفقیت آن می باشد.