نشریه مطالعات ملی
سال دوم شماره 1 (پیاپی 5، پاییز 1379)

هر ملت و جامعه ای دارای ویژگی ها و اختصاصاتی است که باعث تمایز آن از سایر ملل می شود. این که افراد جامعه خود را «که» یا «چه» بدانند و در برابر آن احساس تعهد و تکلیف کنند، درواقع هویت آنان را تشکیل می دهد. صرف نظر از این که هویت ملی چیست، معنا و مفهوم آن کدام است و از چه عناصر و مولفه هایی تشکیل شده است، این پدیده در طول تاریخ یک ملت از عوامل مختلف تاثیر پذیرفته و دستخوش دگرگونی هایی می شود.
در میزگردی که با عنوان «سیر تحول تاریخی هویت ملی در ایران از اسلام تا به امروز» در دفتر فصلنامه برگزار شد، تلاش گردید تحولات تاریخی هویت ملی ایران در دوره های متعدد، از زمان ورود اسلام تا زمان حاضر، مورد تجزیه و تحلیل قرار گیرد و علل و عوامل شکل دهنده ی این تغییر و تحول تبیین گردند.
در این میزگرد آقایان دکتر داود هرمیداس باوند استاد علوم سیاسی دانشگاه امام صادق(ع)، آقای دکتر احمد مسجدجامعی وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی، دکتر کاووس سیدامامی عضو هیات علمی دانشگاه امام صادق(ع)، حجه الاسلام رسول جعفریان از محققان و پژوهشگران حوزه ی فرهنگ و آقای محسن خلیلی عضو هیات علمی پژوهشکده ی امام خمینی(ع)، حضور داشتند. با هم مشروح مباحث این میزگرد را پی می گیریم.

توسعه سیاسی که با شاخص هایی نظیر سازماندهی نیروهای اجتماعی و استقرار نهادهای مدنی، نهادمندی ساختار سیاسی، فرایند سیاسی باز و فرهنگ سیاسی دموکراتیک و انجام کارویژه های اساسی مورد انتظار از سوی دولت مورد شناسایی قرار می گیرد، در مراحل استقرار و تعمیق خود با بحران های مختلفی از جمله بحران هویت ملی روبه رو است.
در گفت وگوی علمی با دکرت حسین بشیریه ضمن بررسی مبانی تیوریک و دیدگاه های مختلف مطروحه درباره نسبت توسعه سیاسی و بحران هویت، به ریشه های تاریخی این دو مقوله در سطح جهان و ایران پرداخته و بحران هویت ملی را به عنوان یک عنصر جدید از اواخر دوران قاجاریه تا زمان حاضر مورد بحث و بررسی قرار خواهیم داد.
سطوح و جلوه های تعارض، تاثیر گسترش روند جهانی شدن بر بحران هویت ملی و تضعیف دولت های ملی، سیاست های هویتی در ایران و برخی از کشورهای همسایه نظیر ترکیه و راه های کاهش تعارضات هویتی به ویژه از طریق تحقق دموکراسی از دیگر مقولات این گفت وگوی علمی است.

بخشی از جمعیت ایران را هموطنانی تشکیل می دهد که به علل گوناگونی از کشور مهاجرت کرده و سالیان طولانی است که در سایر کشورهای جهان زندگی می کنند. این مهاجرین هرچند به لحاظ محل زندگی در ایران حضور ندارند، اما به دلیل تعلقاتی که به فرهنگ، هویت و سرزمین ایران دارند، همواره خود را ایرانی می دانند. مهم ترین پرسشی که در مورد ایرانیان خارج از کشور وجود دارد این است که چگونه می توان تعلقات فرهنگی آنان را به کشور هم چنان شاداب و با نشاط حفظ کرد و از گسست هویتی ایرانیان خارج از کشور به ویژه نسل های جدید آنان با هویت ایرانی جلوگیری به عمل آورد؟ آن چه در پی می آید سخنرانی است که توسط دکتر مهرزاد بروجردی در همین رابطه در دفتر فصلنامه ایراد گردید. سخنران که خود از ایرانیان مقیم امریکاست ضمن تشریح رابطه هویت ملی و زبان فارسی و نقش نخبگان در هویت ملی، به تحلیل هویت فرهنگی ایرانیان خارج از کشور پرداخته است. با هم مطالب این سخنرانی را دنبال می کنیم.

به منظور گسترش مطالعات ایرانشناسی و معرفی جنبه های مختلف فرهنگ، تمدن و هویت ایرانی، جلسه ی سخنرانی با عنوان «هویت ایرانی در شاهنامه فردوسی» توسط مرکز بازشناسی ایران و اسلام در اواخر شهریور ماه سال جاری در محل آن مرکز برگزار شد. سخنران این جلسه «پروفسور اولریش مارزولف» بود که به بررسی و تحلیل تاثیر شاهنامه در بازسازی و پایه ریزی هویت ایرانی پرداخت. خلاصه ای از این سخنرانی برای مخاطبان فصلنامه ارایه می شود.

تحولات شکل گرفته در نظام بین الملل، جهان را در آستانه ی قرن بیست ویکم به سوی رهیافت جدیدی هدایت کرده است که از آن با عنوان «جهانی شدن» یاد می کنند. این رهیافت در تمامی ابعاد زندگی ملت ها از جمله مناسبات سیاسی، اقتصادی و فرهنگی آنان تاثیرگذار خواهد بود. گزارش حاضر، چکیده ی سخنرانی دکتر پیروز مجتهدزاده است که در دی ماه 1379 در مرکز بازشناسی ایران و اسلام ایراد و در آن به تاثیرگذار جهانی شدن بر هویت ملی کشورها پرداخته شده است.

کتاب فرهنگ و رفتارهای اجتماعی ترجمه شده توسط نصرت فتی در تهران، توسط نشر رسانش به چاپ رسیده است. این اثر در 472 صفحه همراه با تصاویر و جداول تهیه شده و برای کسانی که جویای آگاهی درباره ی فرهنگ های دیگرند، دریچه ای نو می گشاید.
مدارا با اقلیت های قومی نژادی و ملت ها و تسامح در برخوردهای بین گروهی و فردی از مهم ترین مطالب این کتاب است.
کتاب یاد شده اگر بتواند تنها و تنها یک باور را در ذهن مخاطبان بارور سازد، درواقع موفق بوده است و آن این که «قوم مدارای» هر چند پدیده ای عام است اما تنها و بهترین راهکار در مواجهه با ملل و اقوام دیگر نیست. این تالیف به منظور شناخت تحول گرایش ها، باورها و رفتارهای فرهنگی جوامع انجام پذیرفته است و پیام اصلی آن این است که همه ی اقوام، گروه ها، ملل و فرهنگ ها را به رسمیت بشناسیم و با برخوردی احترام آمیز، راه درک تفاهم و رابطه ی بین فرهنگی را به روی فرهنگ خود بگشاییم و مرزهای درون گروه و برون گروه را در نوردیم.
یکی از ویژگی های کتاب، تکیه ی مولف بر نتایج انواع تحقیقات تجربی است. از این رو، نظرات او مستند و دقیق می نماید و این امر بر قوت آراء و تحلیل های او می افزاید.
در سالیان اخیر به دلیل توسعه ی آموزش و ارتباطات و تغییرات سریع اجتماعی، جامعه ی ما با تنوع و پیچیدگی رفتارها و گرایش ها روبرو شده است. از این رو اثر مورد بحث می تواند محققان را در تحلیل نظری و دسته بندی تنوعات رفتاری موجود یاری بخشد.

این کتاب توسط استوارت هال و پاول دوگای در سال 1996 توسط انتشارات سیج در لندن به چاپ رسید و مشتمل بر 198 صفحه است و از فصل های متفاوت تشکیل شده است که مباحثی پیرامون هویت فرهنگی در گفتارهای گوناگون ان مورد بررسی می گیرد. این گفتارها در اصل مجموعه ی بحث هایی بوده که در سمینارهای متعددی که توسط گروه پژوهش جامعه شناسی دانشگاه آزاد انگلستان در سال های 1994-1993 میلادی برگزار می شد، با همین عنوان مطرح گردید.
هدف از برگزاری این سمینارها پاسخ به این پرسش بود که چرا مسایل مربوط به هویت فرهنگی در سال های اخیر از جذابیت و حساسیت زیادی برخوردار شده است. این گفتارها بر آن است تا ضمن روشن ساختن مباحث مربوط به هویت فرهنگی و معانی آنها در گفتارهای نظری، به پیشبرد آنها نیز کمک کند. در بحث از مجموعه ای که پدید آمدن هر فصل آن حاصل تفکرات و اندیشه های خاصی است، معرفی فضای بحث، بیش از نقد و بررسی آن، طبیعی به نظر می رسد. نویسندگان این فصول در میان خود نه احساس توافق تام و کامل را دارند و نه مدعی هستند که تصوری روشن از مساله با دلایل کافی ارایه داده اند و بیشتر بر آنند تا طیف گسترده ای از مسایل عمده مربوط به به هویت فرهنگی را مطرح سازند و خط سیر احتمالی نقد و بررسی آنها را نشان دهند.

کتاب مذکور توسط انتشارات باغ آینه در سال 1373 در تهران به چاپ رسیده و با شمارگان 4 هزار و 255 صفحه در دسترس قضاوت عموم قرار گرفته است.
کتاب هویت ایرانی و زبان فارسی شامل 4 فصل و یک پیشگفتار است. از شواهد امر چنین برمی آید که دست مایه کتاب، چند سخنرانی است که توسط مولف بازنویسی شده و در قالب کتاب به خوانندگان عرضه شده است.
در فصل نخست، تحت عنوان «ملیت ایرانی و رابطه ی آن با زبان و تاریخ» نویسنده به بررسی روند شکل گیری هویت ایرانی پس از سقوط سلسله و ساسانی توسط مسلمین می پردازد و نشان می دهد که چگونه ایرانیان پس از دو قرن درصدد احیاء هویت ملی خود بر آمدند. به عقیده نویسنده، ایرانیان دین اسلام را پذیرفتند ولی ملیت خود را حفظ کردند. ایشان برای دستیابی به این هدف، به دو عنصر تکیه کردند: یکی گذشته باستانی و دیگری زبان فارسی که وجه ممیزه ایرانی ها با عرب ها محسوب می شد.
نویسند سپس به گروه اجتماعی دهگان [دهقانان] به عنوان حلقه ی واسط توده مردم با حکومت های محلی اشاره می کند که حاملان اصلی فرهنگ ملی ایرانیان محسوب می شده اند.(ص 18)
وی سپس به بحث نظری در باب هویت پرداخته و اظهار می دارد که در آن دوره، هویت از جنبه ی هستی شناسانه آن با اسلام معنی می شد (رابطه انسان با هستی) ولی نوع دیگری از هویت که می توان از آن به عنوان هویت اجتماعی یاد کرد، با دو عنصر زبان و تاریخ باستانی ایرانی ها تعریف می شد.
وی با اشاره به این نکته که هویت ایرانی با شعر تعریف می شود، تفسیر خاصی از دو آیه قرآن سوره ی یاسین و شعرا در باب شاعری و شعر از دیدگاه قرآن ارایه می دهد و معتقد است که اسلام با شعر مخالف است.(ص 48)