فصلنامه منابع طبیعی ایران
سال پنجاه و پنجم شماره 1 (بهار 1381)

از اهداف مهم هیدرولوژی، پیش بینی کمی چگونگی فرایند بارش – رواناب و انتقال آن به نقطه خروجی و در نهایت تعیین میزان دبی عبوری در خروجی حوزه است. بدین منظور در حوزه های آبخیز می توان درصد کارایی مدل های منطبق با تئوری علمی تشریح کننده پدیده های هیدرولوژیکی را با مقایسه خروجی این مدل ها با داده های هیدرولوژیکی ثبت شده تعیین کرد. تحقیق حاضر با هدف بررسی دقت، صحت و درجه اطمینان تئوری های آبنمود واحد لحظه ای ژئومورفوکلیماتیک در تعیین شکل و ابعاد آبنمود رواناب خروجی یک رگبار با شدت و مدت معین انجام شده است. سپس مدل های مورد تحقیق با مدل های ناش، روسو و SCS مقایسه شده و کارامدترین مدل در برآورد آبنمود جریان خروجی برای مناطق مشابه معرفی گردیده است. مقایسه کارایی روش های مورد بررسی از شاخص آماری میانگین نسبی (MRE) و میانگین توان دوم خطا (MSE)، حاکی از آن است که روش ژئومورفولوژیک نسبت به ژئومورفوکلیماتیک، ناش، روسو و SCS به ترتیب 56/106، 12/171، 79/106، 64/112 درصد و روش ژئومورفوکلیماتیک نسبت به ناش، روسو، SCS به ترتیب 57/160، 21/100، 69/105 درصد برتری دارند. در نتیجه، روش ژئومورفولوژیک نسبت به مدل های دیگر از کارایی بالاتری برخوردار است.

از بررسی های اقلیمی گذشته به ویژه در دوره کواترنر چنین برمی آید که شرایط اقلیمی در طی دوره های مختلف با نوسانات زیادی همراه بوده است. اگرچه تغییرات اقلیمی یک پدیده جهانی است، ولی در برخی از کمربندهای اقلیمی، از جمله کشورمان ایران، می تواند پیامدهای زیانباری را شامل خشکسالی و سیلاب های ناگهانی به همراه داشته باشد که در حال حاضر هرساله خسارات بسیار زیادی را به منابع طبیعی و انسانی وارد می سازد. صرف نظر از تاثیر عوامل طبیعی در وقوع سیلاب ها، نباید از نقش انسان در تغییرات محیط و تخریب منابع طبیعی که در پی آن موجب افزایش قدرت تخریب سیلاب می گردد، غافل ماند. نمونه بارز آن را می توان در حوضه نکارود مشاهده کرد که در چهارم مردادماه 1378 خسارات مالی و جانی زیادی را در پایین دست حوضه در پی داشته است. در این مقاله، سعی بر آن است ضمن معرفی اجمالی حوضه نکارود، به بررسی سیل مورد نظر بپردازیم و خود را برای مقابله با سیلاب و کاهش خسارات در حوضه های مشابه در استان مازندران و دیگر استان های کشور آماده سازیم.

یکی از روش های برآورد فرسایش، استفاده از آمار رسوب ایستگاه های هیدرومتری و رسوب سنجی است. آنالیز رگرسیونی ارتباط بین آمار رسوب و خصوصیات حوزه آبخیز را بخوبی نشان می دهد. در این تحقیق، ابتدا با انتخاب یازده استگاه هیدرومتری و رسوب سنجی که از آمار و اطلاعات کافی برخوردار بودند و پراکنش مناسبی در منطقه داشتند، متغیرهای مختلف موثر بر رسوب دهی اندازه گیری شدند. همچنین میزان رسوب معلق 30 ساله ایستگاه ها به روش حد وسط دسته ها و تلفیق آمار آبدهی ماهانه و روزانه برآورد گردید. با تجزیه و تحلیل رگرسیون چندمتغیره، مناسب ترین رابطه آماری بین رسوب دهی معلق و مشخصات حوزه آبخیز استگاه ها به دست آمد. با توجه به این معادله، پارامترهای درصد اراضی جنگلی کم تراکم و نیمه تراکم و دبی متوسط سالیانه، رابطه مثبت و درصد سازندهای زمین شناسی مقاوم و نسبتا مقاوم به فرسایش ماقبل کواترنر رابطه منفی با میزان رسوب دهی معلق حوزه آبخیز گرگانرود دارند. این سه متغیر بر روی هم بیش از 96 درصد تغییرات رسوب دهی معلق را بیان کرده و اشتباه معیاری در حدود 19/0 در برآورد دارند.

این تحقیق با هدف بالا بردن درصد موفقیت رویاندن بذر و تولید نهال گونه بارانک در نهالستان های واقع در ارتفاعات کوهستانی، و نهالستان های اوریملک شرکت سهامی چوب فریم انجام شد. عامل های مورد تحقیق شامل پوشش حفاظتی خاک خزانه در دو سطح (بدون پوشش و با پوشش) و عمق کاشت بذر در 3 سطح شامل عمق های 5/1، 5/2، 5/3 سانتی متری بود. نتایج این تحقیق نشان داد که بین دو سطح تیمار پوشش خاک اختلاف معنی داری در سطح 01/0 وجود دارد. میانگین تعداد بذرهای سبزشده در حالتی که سطح خزانه با استفاده از مالچ های گیاهی در زمستان محافظت می شد، تقریبا دو برابر حالتی بود که سطح خزانه عریان بود. با این حال زمانی که سطح خاک خزانه از خزه پوشیده بود، بین عمق های مختلف کاشت معنی داری نشد، ولی در حالتی که خاک عریان بود اختلاف معنی داری در سطح 5% بین عمق های 5/1 و 5/2 سانتی متری مشاهده گردید. با توجه به نتایج آزمون دانکن، هر 3 تیمار عمق کاشت مربوطه به کرت های پوشیده از مالچ و تنها عمق 5/3 سانتی متری کرت های عریان، به عنوان بهترین تمیارهای تحقیق، در یک گروه قرار گرفتند و اختلاف آنها با عمق های 5/1 و 5/2 سانتی متری کرت های بدون پوشش معنی دار شد.

در این بررسی امکان تهیه چسب تانن – فرم آلدیید از پوست درختان بلوط، راش، توسکا و ممرز به صورت مخلوط مورد بررسی قرار گرفت. استخراج از نظر کمی و کیفی با استفاده از حلال های قطبی و غیرقطبی ارزیابی شد و فرمولاسیون چسب در مقایسه با نمونه شاهد فنول – فرم آلدیید در شرایط رفلاکس و 5/9 ph و با نسبت مولی 1 به 2 تهیه و گرانروی چسب براساس استاندارد ASTM-D2556 اندازه گیری شد. چسبندگی چسب حاصل از طریق اندازه گیری مقاومت برشی تخته لایه های ساخته شده در شرایط کارخانه با استفاده از فرمولاسیون جدید با توجه به استاندارد شماره 3492 موسسه استاندارد ایران مورد ارزیابی قرار گرفت. نتایج نشان می دهد از نظر کمی، محلول سود 1% بیشترین میزان مواد را استخراج می کند، در صورتی که درجه خلوص مواد استخراج شده توسط الکل (اتانول) از نظر ترکیبات فنولی و تانن ها نسبت به حلال های دیگر بیشتر است و مقاومت برشی چسب های حاصل از مواد استخراج شده با سود 1% بیشتر از الکل می باشد. در عین حال، با افزایش 25 درصد فنول به مواد استخراجی، می توان مقاومت برشی را تا حدود دوبرابر شرایط استاندارد موجود برای چسب اوره – فرم آلدیید رساند.

آزولا(Azolla filiculoides Lam) یک علف هرز مهم آبزی شناور می باشد که سطح وسیعی از تالاب انزلی را اشغال کرده است. رشد بیش از اندازه این گیاه در تالاب انزلی، موجب دخالت در استفاده از منابع آب توسط انسان، تاثیر نامطلوب بر کیفیت آب و ایجاد مشکلات اکولوژیکی بر سایر گونه های گیاهی و جانوری شده است. برای بررسی دلایل رشد فراوان این علف هرز در تالاب انزلی و چگونگی کنترل آن در شرایط آزمایشگاهی، استخراج پرورش ماهی و تالاب انزلی، چهار آزمایش در سال 79 – 1378 در ایستگاه های تحقیقاتی مرکز تحقیقات شیلانی استان گیلان و تالاب انزلی انجام گرفت. نتایج حاصل از این تحقیق نشان داد که علف هرز آزولا با رشد سریع و زمان کوتاه دوبرابر شدن دارای قدرت رقابت بالایی برای حذف سایر گونه های شناور نظیر عدسک آبی است. براساس نتایج این تحقیق حداکثر میزان رشد نسبی (11/0 گرم در گرم در روز) و کوتاهترین زمان دوبرابر شدن آزولا (27/6 روز) در تیرماه مشاهده گردید. از طرف دیگر، نتایج این تحقیق نشان می دهد که همزمان با افزایش درجه حرارت و غلظت فسفر در دسترس، رشد آزولا افزایش و زمان دوبرابر شدن آن کاهش یافت. همچنین استعمال علف کش تماسی پاراکوات در دو مرحله در شرایط آزمایشگاهی، استخرهای پرورش ماهی و تالاب انزلی در غلظت های 75/0، 25/1 و 5/1 میلی گرم در لیتر و بالاتر، موجب توقف رشد و کاهش معنی دار زیتوده آزولا گردید. علاوه بر این، گیاه آزولا حتی در تراکم های پایین در یک منطقه با رش سریع و زمان کوتاه دوبرابر شدن قدرت پراکندگی گسترده را داشته و قادر است که تبدیل به یک علف هرز خطرناک شود. استفاده مناسب از علف کش تماسی پاراکوت و جلوگیری سریع از ورود فاضلاب ها به آبگیرهای شمالی دارای آزولا، عوامل اساسی در کاهش معنی دار رشد این گیاه محسوب می شوند.

اعمال مدیریت صحیح و کارامد در هر منطقه برمبنای داشتن اطلاعاتی دقیق از ویژگی های کمی و کیفی رستنی ها و آگاهی از روابط گیاهان با یکدیگر و نیز عوامل محیطی میسر است. این تحقیق به منظور بررسی میزان تاثیر عوامل محیطی بر پایه واحدهای ژئومرفولوژی شکل گرفته در طول زمان بر استقرار جوامع گیاهی در استان فارس و در منطقه ای به وسعت 31790 هکتار انجام پذیرفت. مطالعات فیزیوگرافی، آب و هوا، زمین شناسی، ژئومرفولوژی، خاک شناسی و جامعه شناسی گیاهی انجام شد و با استفاده از عکس های هوایی و نقشه های شیب، جهت، ارتفاع، سنگ شناسی و ژئومرفولوژی واحدهای کاری همگن تعیین گریدی. در هر واحد، پوشش گیاهی از طریق نمونه برداری صحرایی و بررسی عوامل موثر محیطی انجام شد. تفکیک و طبقه بندی جامعه های گیاهی به روش تلفیقی برون – بلانکه - کوچلر، فلورستیک – فیزیونومیک، انجام و نقشه پوشش گیاهی تهیه گردید. هر واحد گیاهی با توجه به اشکوب تراکم و فرجام حیاتی و با استفاده از ترکیب رنگ الگو و عدد بر روی نقشه پوشش مشخص و فرمول فیزیونومی مربوطه معرفی شد. نتایج نشان داد که در واحد کوهستان، استقرار جامعه های گیاهی عمدتا تحت تاثیر عامل آب و هوا و در نقاط کم ارتفاع و تپه ماهوری تحت تاثیر عامل خاک است. در مناطقی که شدت تخریب کمتر است، بین رخساره های ژئومرفولوژی و جوامع گیاهی ارتباطی نزدیک وجود دارد. بر روی سازنده های زمین شناسی یکسان تنوع جامعه های گیاهی تابع ارتفاع و انبوهی این جوامع تابع شیب و جهت است. از ویژگی های خاک منطقه در مناطق کم ارتفاع که نقشه مهمتری را در تعیین جوامع گیاهی ایفا می کنند، می توان بافت، عمق، وجود لایه های محدود کننده سنگی و میزان گچ و آهک را نام برد.

با مطالعه ارتباطات بین خاک و گیاه، می توان به ویژگی های هریک دست یافت و از آنها برای مدیریت صحیح و منطبق بر اصول اکولوژیک، استفاده کرد. برای رسیدن به هدف اصلی این تحقیق که بررسی روابط متقابل بین پوشش گیاهی و خصوصیات فیزیکی و شیمیایی خاک بو، ابتدا تیپ بندی منطقه مورد مطالعه بر روی نقشه توپوگرافی 1:50000 صورت گرفت. سپس داخل هر یک از تیپ ها، منطقه معرف انتخاب و نسبت به انجام مطالعات پوشش گیاهی و خاک اقدام شد. در هریک از تیپ های مورد مطالعه، تعداد 15 پلات یک مترمربعی قرار داده شد و عوامل مختلف گیاهی از جمله درصد تاج پوشش گونه های گیاهی در هر یک از پلات ها یادداشت گردید. سپس به ازای هر یک از گونه های غالب، تعداد چهار پروفیل حفر و از هریک از آنها نمونه خاک برداشت شد. هریک از نمونه های برداشت شده مورد آزمایش قرار گرفت و عوامل مختلف فیزیکی و شیمیایی خاک اندازه گیری و تجزیه واریانس بر روی داده های حاصله صورت گرفت. در نهایت، ضرایب همبستگی و رگرسیون بین درصد تاج پوشش هریک از گونه های گیاهی غالب با عوامل خاکی مورد نظر به دست آمد. نتایج نشان داد که پارامترهای مختلف خاکی تاثیر یکسانی بر گونه های گیاهی ندارند و از بین عوامل خاکی مورد بررسی، تاج پوشش گونه ها بیشترین همبستگی را با دو عامل میزان پتاسیم و ضخامت افق ها و کمترین همبستگی را با هدایت الکتریکی داشتند.

تهیه نقشه پوشش های گیاهی مناطق مختلف، یکی از اهداف مهم جامعه شناسان گیاهی محسوب می گردد. توسعه روزافزون تصاویر ماهواره ای و افزایش بیش از پیش توان تفکیک طیفی و مکانی آنها، موجب شده است تا این تصاویر به عنوان یک منبع مهم اطلاعاتی جهت تهیه نقشه پوشش های گیاهی قلمداد شوند. از آنجایی که ماهواره ها به ثبت امواج الکترومغناطیس انعکاس یافته از پدیده های سطح زمین می پردازند و انعکاس امواج الکترومغناطیس، خود تابعی از ویژگی های طیفی پدیده مورد نظر، زاویه میل خورشید (ارتفاع و آزیموت خورشید) و وضعیت توپوگرافی منطقه (شیب و جهت شیب) است، یک نوع پوشش گیاهی معین، در شرایط توپوگرافی متفاوت، ممکن است به عنوان دو پدیده مختلف درک شود. روش های متعددی برای کاهش اثر توپوگرافی در بازتاب ثبت شده حاصل از پدیده ها پیشنهاد شده است که از میان روشی که در آن از ثابت «مینه آرت» استفاده می شود، شهرت دارد. در این تحقیق با استفاده از تصویر رقومی ماهواره لندست تی.ام مربوط به منطقه حفاظت شده کوهستانی جهان نمای گرگان، نسبت به طبقه بندی پوشش گیاهی منطقه با استفاده از روش طبقه بندی حداکثر احتمال (MLC) اقدام شد. تصاویر مربوطه با استفاده از روش مینه آرت مورد تصحیح توپوگرافی قرار گرفت. نتایج طبقه بندی پوشش گیاهی منطقه بر روی تصاویر تصحیح شده (با حذف اثر توپوگرافی) و تصاویر معمولی مقایسه شد. نتایج به دست آمده نشان می دهد اگرچه تصحیح توپوگرافی با استفاده از روش مینه آرت موجب کاهش اثر توپوگرافی گردید، اما صحت طبقه بندی پوشش گیاهی تصویر تصحیح شده کمتر از طبقه بندی گیاهی تصویر تصحیح نشده است. در این مقاله علل کاهش صحت طبقه بندی با استفاده از روش مینه آرت مورد بحث قرار می گیرد.