نشریه رهیافت
پیاپی 42 (پاییز1387)

نوآوری چیست؟ مرور ادبیات، مصادیق و ارائه تعریف جامع ابوالفضل کیانی بختیاری علی اکبر موسوی موحدی چکیده نامگذاری سال 1387 بنام سال نوآوری و شکوفایی، گفتمان جدیدی را در سطح کشور مطرح نموده است که حاکی از اهمیت این موضوع در راستای پیشبرد علم، نوآوری و فناوری است. مفهوم نوآوری گاهی در گفتار و نوشتار برخی از محققین با واژه هایی همچون خلاقیت، نوآوری، کشف و اختراع بصورت جایگزین بکار برده می شوند، در حالی هر کدام از مقوله ها دارای تعریف مختص بخود می باشد. خلاقیت قدرت ایجاد اندیشه نو، درخشش یک اندیشه، بوجود آمدن نظر و ایده است و نوآوری خلاقیت متجلی شده و به مرحله عمل رسیده است، به عبارت دیگر نوآوری اندیشه خلاق تحقق یافته است که به بهبود فرایندهاو فراورده ها منجر شود و در تعریف کشف نیز باید اذعان داشت که کشف عبارت است از آشکار ساختن و بهره برداری و به ظهور رسانیدن یا اعلام چیزی که وجود داشته ولی کسی قبلا متوجه آن نشده است و یا آن را درک نکرده است، همچنین اختراع را از قوه به فعل درآمدن یک فکر جدید و یا ایجاد تغییر و تبدیل روی وسایل موجود برای دستیابی به نتیجه جدید تلقی می کنند. با توجه به اهمیت موضوع نوآوری از یک طرف و سوءبرداشت برخی از محققان و مدیران کشور، نویسندگان مقاله سعی دارند تا با تبیین تعاریف و مفاهمیم مربوط به نوآوری و تمییز مفاهیم مترادف با آن نسبت به شفاف سازی هر چه بیشتر این مقوله گام بر دارند.

خط فقر در علم، کجا و چگونه؟ صادق صالح زاد مهدی بیات چکیده در این نوشته تلاش شده است تا رابطه هایی برای مقایسه: توان یا بضاعت» و «عملکرد یا سرانه» کشورها و علوم مختلف در تولید علم معرفی گردند. به همین منظور فاکتورهایی چون، X i، X، Y i و S xi، S x، تعریف و مورد استفاده قرار گرفته اند. نتایج نشان می دهند که از 1 ژانویه 1997تا 31 اکتبر 2007، سهم کشور اول جهان از تولید علم 27درصد، مجموع سهم پنج کشور اول جهان 53 درصد، مجموع سهم ده کشور اول جهان70 درصد، مجموع سهم بیست کشور اول جهان 86 درصد و مجموع سهم سی کشور اول جهان 92 درصد می باشد. بنابراین واضح است که اختلاف طبقاتی عظیمی در جهان علم وجود داشته و علوم همون پول عمدتا در انحصار تعداد کمی از کشورهای جهان قرار دارد. از طرف دیگر بررسی ها نشان می دهد که برخی کشورهای کوچک نسبت به جمعیت خود در نقشه تولید علم دنیا سهم بزرگی به خود اختصاص می دهند. می توان فرض نمود آن دسته از کشورهایی که نمی توانند به نسبت جمعیت خود تولیدات علمی داشته باشند در زیر یک خط فقر علمی قرار دارند. واژگان کلیدی: تولید علم، تعداد مقالات مجلات استنادی بین المللی، جمعیت، توان علمی، سرانه علمی، خط فقر علمی

ضرورت توسعه نظام ملی نوآوری در ایران علی فرقانی رضا انصاری چکیده یکی از موانعی که کشورها هنگام بهبود استانداردهای سطح زندگی مردم و بهبود بهره وری در اقتصاد با آن مواجه هستند، سطح زنان توسعه فناوری در آن ها است. اینچنین مسایل در سطح ملی با مفهوم نظام ملی نوآوری مورد بررسی قرار می گیرد و میزان درگیری کشورها را در فعالیت های نواورانه در کشور، تشریح گردد. بدین منظور ابتدا سیر تاریخی شکل گیری مبانی نظری مرتبط با آن بیان شده است چرا که در حال حاضر این مفهوم به عنوان جدیدترین مباحث روز توسعه و فناوری در سطح ملی؛ ارتباط تنگاتنگی با مباحث دانشگاهی، سیاست گذاری علم و فناوری و حتی سیاستهای اقتصادی و تجارت کشورها دارد. در ادامه ضمن مرور اجمالی کارکردها، اجزاء، روابط موجود بین اجزا و مؤلفه های این نظام، ضرورت توسعه نظام ملی نوآوری ایران ارایه می شود. در پایان نیز توصیه های سیاستی جهت بهبود و ارتقای این نظام در کشور بیان شده است.

خط فقر در علم، کجا و چگونه؟ صادق صالح زاد مهدی بیات چکیده در این نوشته تلاش شده است تا رابطه هایی برای مقایسه: توان یا بضاعت» و «عملکرد یا سرانه» کشورها و علوم مختلف در تولید علم معرفی گردند. به همین منظور فاکتورهایی چون، X i، X، Y i و S xi، S x، تعریف و مورد استفاده قرار گرفته اند. نتایج نشان می دهند که از 1 ژانویه 1997تا 31 اکتبر 2007، سهم کشور اول جهان از تولید علم 27درصد، مجموع سهم پنج کشور اول جهان 53 درصد، مجموع سهم ده کشور اول جهان70 درصد، مجموع سهم بیست کشور اول جهان 86 درصد و مجموع سهم سی کشور اول جهان 92 درصد می باشد. بنابراین واضح است که اختلاف طبقاتی عظیمی در جهان علم وجود داشته و علوم همون پول عمدتا در انحصار تعداد کمی از کشورهای جهان قرار دارد. از طرف دیگر بررسی ها نشان می دهد که برخی کشورهای کوچک نسبت به جمعیت خود در نقشه تولید علم دنیا سهم بزرگی به خود اختصاص می دهند. می توان فرض نمود آن دسته از کشورهایی که نمی توانند به نسبت جمعیت خود تولیدات علمی داشته باشند در زیر یک خط فقر علمی قرار دارند. واژگان کلیدی: تولید علم، تعداد مقالات مجلات استنادی بین المللی، جمعیت، توان علمی، سرانه علمی، خط فقر علمی

جهانی شدن و آموزش عالی در دنیای در حال تغییر حمیدرضا آراسته چکیده جهانی شدن ابعاد مختلفی از زندگی مردم را متاثر کرده است. با توجه به این موضوع نظام های آموزش عالی در همه کشورها درصدد افزایش دسترسی و بهبود کیفیت می باشندو کم و بیش به جهانی شدن از طریق ترویج انتشار، و آرا عقاید کمک می کنند. البته عصر کنونی اولین دوره ای نیست که علم و فرهنگ اینچنین به هم پیوند خورده اند. جهانی شدن به تلاش بهبود محتوی و گسترش آموزش عالی دامن زده است. در این شرایط است که دانشگاه ها باید به نیازهای دانشجویان برای کسب شایستگی های ملی و جهانی اهتمام ورزند و آنها را برای رقابت های حرفه ای آماده سازند. هدف از این مقاله بررسی موضوع جهانی شدن و چالش های آموزش عالی در این عصر است. واژگان کلیدی: جهانی شدن، آموزش عالی، دسترسی، بین المللی کردن، معنویت و دانشجویان.

شاخص توسعه انسانی لیلا شریف خطیبی چکیده رشد تولید ناخالص داخلی به عنوان یکی از شاخص های رشد و توسعه اقتصادی کشورها مطرح بوده است. ولی با توجه به اینکه این شاخص، معیار مناسبی جهت تعیین رفاه شهروندان نمی باشد، توجه اقتصاددانان به شاخصی معطوف شد که علاوه بر متغیرهای اقتصادی، متغیرهای اجتماعی و انسانی را نیز شامل گردد. یکی از بهترین این شاخص ها، شاخص توسعه انسانی می باشد. این شاخص در واقع نوعی جدول تناسبی است که در آن کشورهای جهان براساس فاکتورهایی از جمله امید به زندگی، نرخ باسوادی، آموزش، بهداشت، تغذیه و نیز درآمدسرانه واقعی مورد مقایسه قرار می گیرند. شاخص توسعه انسانی از شاخص های مهم توسعه یافتگی است و کاربردهای بسیاری در سطح ملی و بین المللی دارد. مهم ترین کاربرد این شاخص، شناسایی زمینه های اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی است که به جهت سیاستگذاری نیازمند حمایت و توجه بیشتری هستند و در نهایت فراهم نمودن تمهیدات لازم جهت بهبود وضعیت اقتصادی و اجتماعی کشور است. مطالعات انجام شده وجود ظرفیت های بالقوه ای را در کشورهای اسلامی جهت افزایش شاخص توسعه انسانی نشان می دهند که بواسطه رفع موانع موجود و اتخاذ سیاستگذاری های مناسب می توان گام های مؤثری در این زمینه برداشت. گزارش اخیر شاخص توسعه انسانی، از بهبود این شاخص در سال های پس از انقلاب در ایران خبر می دهد به طوری که رتبه ایران در طی سی سال اخیر با 16 پله صعود از 110 به 94 در سال جاری ارتقاء یافته است. با توجه به وجود ظرفیت ها و قابلیت های موجود در کشور و همچنین حضور نیروهای جوان و مستعد ایرانی، با برنامه ریزی و سیاستگذاری صحیح می توان شاهد افزایش این شاخص در سالهای آتی و رسیدن به سطح توسعه یافتگی در کشورمان باشیم. واژگان کلیدی: شاخص توسعه انسانی، امید به زندگی، پیشرفت آموزشی، درآمد سرانه واقعی.

دوره ی پسادکترا اویس کریما مجتبی امانی چکیده دوره ی پسادکترا به عنوان دوره ای گذرا میان تحصیلات دانشگاهی و آینده ی حرفه ای محقق به شمار آمده و باعث ارتقای مهارت های حرفه ای و شغلی وی می شود. بهره جستن از نیروهای جوان و متخصص فارغ التحصیل دوره های پس از آغاز نیمه ی دوم قرن بیستم، در کشورهای توسعه یافته و مهیا نمودن شرایط مناسب برای ادامه ی فعالیت های تحقیقاتی در دوره های پسادکترا، نقش قابل توجهی در تولید علم در این کشورها داشته است تا جایی که در انتهای قرن بیستم، 43% از نگارنده های اول مقالات، محققین پسا دکترا بوده اند. نقش این محققین در آموزش، مشاوره، داوری مقالات و ارایه ی طرح های تحقیقاتی، حایز اهمیت است. از این رو جذب این دسته از محققین در پیش برد و بهبود طرح های تحقیقاتی و تولید دانش دارای نقش قابل توجهی است. با توجه به ارزش این دسته از محققین، ارایه ی این دوره ها و جذب دانش پژوه در کشور، توسط دانشگاه تهران و مرکز تحقیقات فیزیک نظری از حدود سال 1375 آغاز شده است. با توجه به اهمیت طراحی نقشه ی جامع علمی کشور، لزوم برنامه ریزی های میان مدت و دراز مدت، بررسی و رفع موانع موجود در راستای جذب محققین پسادکترای داخلی و خارجی و در نظر گرفتن جایگاه مناسب جهت این دوره ها ضروری به نظر می رسد. این مقاله با سرفصل های بیان تعاریف و اهداف این دوره ها، تاریخچه ی تاسیس، نقش محققان پسادکترا در تحقیقات، اهمیت جذب این دسته از محققین، بیان مختصری از وضعیت کنونی کشور و برخی محدودیت های داخلی، سعی در معطوف نمودن برنامه ریزان آموزشی و پژوهشی کشور به این مقوله دارد. واژگان کلیدی: پسا دکتری، تاریخچه ی تاسیس پسا دکتری، نقش محققان پسا دکترا در تحقیقات، اهمیت جذب محققین پسادکتری.

جایزه علمی برای دانش پژوهان جوان محمد شریف تابع بردبار چکیده هر ساله در بسیاری از نقاط دنیا و توسط نهادهای علمی مختلف جوایزی به دانش پژوهان جوانی که شایستگی های خود را به اثبات رسانند داده می شود؛ این جوایز می تواند به دانش پژوهان جوان همان منطقه جغرافیایی یا در سطح جهانی تعلق گیرد. هدف از اعطای چنین جوایزی کمک به پژوهشگران جوان برای شرکت در همایش های علمی، حمایت از ایده های نو، ایجاد انگیزه در دانشمندان جوان برای فعالیت های خلاقانه و جذب نیروهای جوان به فعالیت های علمی می باشد. انتخاب برندگان این جوایز معمولا از طریق بررسی سوابق علمی و پژوهشی آنها یا ارائه یک طرح پیشنهادی و توصیه استادانشان صورت می گیرد و میزان جوایز اعطا شده توسط نهادهای مختلف هم متفاوت است. در این مقاله تعدادی از نهادهای اعطا کننده جوایز به طور مختصر معرفی می شود. واژگان کلیدی: ایجاد انگیزه در دانش پژوهان جوان، محدودیت سنی، سابقه علمی و پژوهشی، محقق دارای مدرک دکتری و پسا دکتری، طرح پیشنهادی.

نگاهی به تاسیس و تحول امی آی تی محمد اخلاقی چکیده ارتباط میان دانشگاه و صنعت تا به حال از زوایای زیادی بررسی شده است، یکی از این زوایا که تا به حال کمتر به آن پرداخته شده، جنبه ی تاریخی این ارتباط است. موسسه ی فناوری ماساچوست (ام.آی.تی) یکی از شناخته شده ترین مراکز در این زمینه است و در این مقاله تاریخ آن به عنوان نمونه از تحول دانشگاهی بررسی شده است. ام.آی.تی فعالیت خود را در سال 1865 همزمان با اتمام جنگ داخلی در ایالات متحده و با چندین زمین اهدایی شروع کرد. هدف این موسسه در زمان تاسیس، آموزش صنعتگران و علاقمندان به کاربردی کردن دانش نظری بود و به همین دلیل تا جنگ جهانی دوم به شهرتی جهانی دست پیدا نکرد. در طول جنگ های جهانی و نیمه ی دوم قرن بیستم این موسسه توانست به دلیل سیاست های صنعتی خود منابع کلانی را با قراردادهایی نظامی و صنعتی جذب کند و به شهرت و اعتبار امروزی برسد، بعداز کسب این اعتبار بود که این موسسه وارد حوزه ی علوم بنیادین و انسانی شد. این موسسه با تاکید بر علوم کاربردی و مهندسی پا به عرصه گذاشت و بعداز کسب موفقیت و اعتبار جهانی در آن، شهامت ورود به علوم بنیادین و علوم انسانی را در خود پیدا کرد و در این میان آموزش را نیز فراموش نکرد. واژگان کلیدی: موسسه ی فناوری ماساچوست، ام.آی.تی، فناوری فیزیکی، فناوری اجتماعی.

بنیادهای خیریه پشتیبان علم عارفه قدسی زاده چکیده یکی از فعالیت های مورد توجه بنیادها خیریه، حمایت از تحقیقات علمی است. بنیادهای خیریه فراوانی در سراسر جهان به این امر می پردازند. این حمایت ها در سه دسته کلی قابل تقسیم بندی است: حمایت های بیماری محور، حمایت های موضوع محور و حمایت های محقق محور. بحث اصلی ما در این مقوله توضیح در مورد هر کدام از این گروه هاست. در هر بخش مثال هایی از موسسات و جمعیت های خیریه فعال در آن زمینه در کشورهای مختلف معرفی خواهند شد. در نهایت، با توجه به ناچیزبودن حضور موسسات خیریه حامی علم در ایران، پیشنهادهایی برای ایجاد این گونه موسسات و توسعه فعالیت های مشابهی که در ایران وجود دارد، ارائه می شود. واژگان کلیدی: موسسات خیریه، تحقیقات علمی، محققین، حمایت مالی، کمک هزینه تحقیق.

آشنایی با انجمن ترویج علوم هند امیر صابری چکیده انجمن ترویج علوم هند یکی از نخستین بنیادهای علمی شکل گرفته در هند است که نزدیک به یک و نیم قرن پیش در بستر تحولات ملی گرایانه هند و در راستای جنبش آن کشور به سوی مدرنیزه شدن آغاز به کار کرده و تاکنون از قطب های علمی این کشور در زمینه ی علوم پایه و نیز از پایگاه های مهم اجتماعی کردن علم در هند بوده است. دانشمندان بزرگ و سرشناسی در این سالیان کارها و پژوهش ه های علمی خود را با تکیه بر ساختارهای پیشرو در این انجمن صورت داده اند و نقش بی بدیلی در پیشرفت علم و تفکر علمی در جامعه ی هند داشته اند. از این میان برندگان جوایز معتبر علمی بین المللی برخاسته اند که سرآمد آن ها پروفسور رامان، برنده جایزه نوبل فیزیک در 1930 است. در حال حاضر این موسسه سالانه ارائه دهنده دوره های دکتری و پسا دکتری در زمینه های علوم پایه و گرایش های پایه در پزشکی و مهندسی است و میزبان دانشجویان، پژوهشگران و دانشمندان برجسته از سراسر جهان می باشد.