مجله ایرانی اخلاق و تاریخ پزشکی
سال دوم شماره 2 (اردیبهشت 1388)

اخلاق پزشکی متداول در جوامع غربی (و پیروان آن در سایر جوامع) با پیش فرض سکولاربودن تدوین شده است. این پیش فرض مبانی متفاوتی با نگرش اسلامی دارد که می تواند رویکردی متفاوت به مسائل اخلاقی ایجاد نماید. در این مقاله در نظر است مدلی برای مبانی اخلاق پزشکی اسلامی- ایرانی ارائه شود تا بتوان بر اساس آن پاسخ هایی به مسائل اخلاق پزشکی داد که ویژگی های رویکرد اسلامی در آن بارز باشد و تفاوت آن با نگرش سکولار معین گردد. پس از بررسی مقدماتی درباره ی پیشینه ی نگرش اسلامی به اخلاق، این ویژگی ها در چهار محور ارائه خواهد گردید: مؤلفه های بنیادی و محتوایی، مؤلفه های معنوی، مؤلفه های حقوقی و مؤلفه های جزایی. در این محورها به ویژگی هایی هم چون توجه به حسن فاعلی، تفاوت مبنایی در هدف از اخلاقی زیستن، رابطه ی عقل و وحی، مبنای مشروعیت نظام حقوقی- جزایی پرداخته خواهد شد. بدیهی است این مقاله در صدد ارائه ی استدلال هایی که پشتوانه ی این مدل است نمی باشد و به این گونه استدلال ها در جای خود در بررسی های فلسفی پرداخته می شود.

در حالی که حمایت های ستاد ویژه ی توسعه ی فناوری نانو در چند سال گذشته، نتایج چشم گیری در زمینه ی تحقیقات نانوفناوری به دنبال داشته است اما مسیر خاصی برای پژوهش در زمینه های ایمنی و اخلاقی آن در ایران تعیین نشده است. این مقاله تلاش می کند اهمیت جنبه های ایمنی و اخلاقی نانوفناوری را که به نظر می رسد به اندازه ی کافی در ایران مورد توجه قرار نگرفته اند، بررسی کند.
جهت بررسی جنبه های ایمنی و اخلاقی نانوفناوری، جست وجوهای میدانی در پایگاه های اطلاعاتی اینترنتی و نشریات و سندهای کشوری نانوفناوری انجام شده است. نتایج حاصل از این بررسی در قالب دو بخش اصلی بررسی توجه به مسائل ایمنی و اخلاقی نانوفناوری در جهان و ارائه ی سه نمونه کار انجام شده با بررسی اولویت ها و فعالیت های انجام شده در کشور در زمینه ی نانوفناوری ارائه شده است.
از جمله تلاش های مؤثر در حوزه ی مسائل ایمنی و اخلاقی نانوفناوری در جهان می توان به گزارش شورای بین المللی نظارت و مدیریت بر احتمال خطر (IRGC)، گزارش مرکز جهانی کنترل و پیشگیری از بیماری ها (CDC) اشاره کرد. در بخش منابع رسمی کشور، در سند راهبرد ده ساله و سند تکمیلی دوم راهبرد آینده ی فناوری نانو تنها در دو قسمت، به توجهات ایمنی و اخلاقی نانوفناوری اشاره شده است. بررسی مقالات ایرانی در مورد اولویت بندی های نانوفناوری در ایران، نشان می دهد که اولویت های مورد نظر صاحب نظران بیش تر در محدوده ی انتقال فناوری، توسعه و تجهیز زیرساخت های نانوفناوری و امکان سنجی عملی اجرای تحقیقات نانو در ایران است.
اگرچه توجه به مساله ی نانوفناوری و پیشرفت آن در کشور، بسیار مطلوب بوده است اما توجه به مسائل ایمنی و اخلاقی، به همین اندازه مطلوب نبوده است؛ لذا انجام پژوهش های مختلف در این زمینه ها و توجه سیاست گذاران به این مقوله ضروری به نظر می رسد.

در این مقاله، ابتدا رای دیوید راس در مورد اخلاق کانت مطرح شده است. کانت وظیفه گراست و معتقد است احراز روایی و ناروایی اخلاقی ارتباط وثیقی با فرامین عقل عملی و نفس فعل دارد، نه پیامدهای آن. ولی از نظر فیلسوفی مانند راس، مدل کانتی پاسخی برای تعارض های اخلاقی ندارد. علاوه بر این، راس معتقد است که چون اخلاق فایده گرا رویکردی وحدت گرایانه به اخلاق دارد و در این نگاه خوبی، بدی، باید و نبایدها، همه، با لذت در تناسب و تلائم هستند، با شهودهای اخلاقی ما هم خوانی ندارد. پس از آن فلسفه ی اخلاق راس، به عنوان یک اخلاق عام گرا و در عین حال کثرت گرا، با بسط بیش تر بررسی می شود؛ اخلاقی که به اخلاق وظایف در نظر اول مشهور است، چرا که وظایف عامی را به عنوان اصول اخلاقی ای که در همه ی سیاق ها وظیفه اند مطرح می کند. سپس با مقید شدن این اصول در سیاق های گوناگون وظایف واقعی تکون می یابند. در انتها، به این مهم پرداخته خواهد شد که مدل راسی با مشکل وجود شناسانه چگونگی ترکیب اصول مواجه است و راهکارهایی از قبیل بین الاذهانی کردن شهودها، استفاده از مدل شهودگرایی معتدل و رجوع به متخصص اخلاق برای این مشکل مطرح خواهد شد.

امروزه به خاطر رشد امکانات رفاهی و بهداشتی و... سن زندگی انسان افزایش یافته است، به طوری که برخی از کشورها با انبوه جمعیت سالمندان مواجه هستند و از سوی دیگر بشر با امراض سخت و لاعلاجی درگیر است. به علاوه، انسان امروزی به کیفیت زندگی اهمیت فوق العاده ای می دهد و در صورتی که نتواند از حد بالای لذت در زندگی بهره برد خواستار پایان دادن به زندگی همراه با درد و مشقت است.
به همین جهت قتل از روی ترحم تبدیل به یکی از موضوعات مهم حقوقی، پزشکی، اجتماعی و فلسفی جهان امروز شده است. این امر در برخی از کشورها به عنوان امری قانونی و مجاز با شرایطی خاص پذیرفته شده است. قتل از روی ترحم در آینده یکی از مسائل مهم بشری در عالم و به خصوص در کشورهای ارزش مدار و به ویژه در ممالک اسلامی خواهد بود.
لذا در این تحقیق ابعاد فقهی این مساله به طور مختصر کاویده شده است. و باید گفت که علی الاصول اسلام با خودکشی یا کشتن دیگری به هر شکلی (مباشرت، معاونت، تسبیب) از نظر تکلیفی مخالف است و آن را فعلی حرام و ممنوع می داند ولی از جهت حکم وضعی در این باره بین فقها اختلاف نظر وجود دارد که به نظر می رسد سقوط قصاص و دیه از پشتوانه ی علمی بیش تری برخوردار است.

در عدالت سازمانی مطرح می شود که باید با چه شیوه هایی با کارکنان رفتار شود تا احساس کنند به صورت عادلانه با آن ها رفتار شده است و شامل حیطه های عدالت توزیعی، رویه ای و تعاملی است. رفتار مدنی سازمانی نیز رفتاری است که به قصد کمک به همکاران یا سازمان به وسیله ی یک فرد انجام می گیرد. لذا با توجه به اهمیت این دو متغیر، هدف این پژوهش تعیین رابطه ی عدالت سازمانی با رفتار مدنی سازمانی در کارکنان بیمارستان می باشد.
این مطالعه از نوع توصیفی و همبستگی است. جامعه ی پژوهش شامل کلیه ی کارکنان یک بیمارستان منتخب در شهر اصفهان و نمونه ی تحقیق شامل 180 نفر از این کارکنان می باشد که به روش نمونه گیری تصادفی ساده در سال 1387 انتخاب شده اند. اطلاعات از طریق پرسشنامه های روا و پایا شده ی عدالت سازمانی و رفتار مدنی سازمانی جمع آوری شده و با استفاده از آمار توصیفی و استنباطی مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفتند.
یافته ها نشان دادند که عدالت سازمانی و اجزای آن با رفتار مدنی سازمانی و اجزای آن همبستگی مثبت معنی دار دارد و فرضیه ی پژوهش مورد پذیرش قرار گرفت. لذا از آن جا که رابطه ی عدالت سازمانی با رفتار مدنی سازمانی در این پژوهش به خوبی مشخص شده است، کاربرد عدالت سازمانی و نحوه ی به کارگیری آن، جهت افزایش رفتار مدنی سازمانی کارکنان، الزامی است.

میزان زایمان سزارین در دهه ی گذشته در سراسر جهان افزایش قابل توجهی داشته است. انتخاب مادر برای زایمان شیوه ی سزارین از عوامل مؤثر در این افزایش است. چنین افزایشی، به ویژه در زنانی که اندیکاسیون طبی ندارند، بحث هایی را در جامعه ی پزشکی ایجاد کرده است. در مقاله ی حاضر سعی شده است چنین تضادی با استفاده از رویکرد اخلاقی حل شود. بر اساس تجزیه و تحلیل انجام شده، در صورت درخواست مادر برای زایمان به شیوه ی جراحی، باید این مساله به دقت بین وی و پزشک مورد بحث قرار گرفته و چهار عنصر اصلی کاربردی اخلاق پزشکی، شامل سود رسانی، ضرر نرساندن، حفظ اتونومی بیمار (شامل رضایت آگاهانه و امتناع آگاهانه)، عدالت و صداقت، در نظر گرفته شوند. اگر درخواست آگاهانه باشد، یعنی اگر زن باردار اطلاعات صحیح و کامل را در مورد خطرات و جایگزین های زایمان طبیعی دریافت کند، زایمان سزارین طبق درخواست وی می تواند صورت گرفته و بحث کم تری نیز ایجاد می شود. اما پذیرش زایمان سزارین طبق درخواست مادر، همواره باید به عنوان استثناء و بر اساس شرایط فردی خاص انجام شود.

یکی از مهم ترین تنش های شغلی که هر پزشک در حرفه ی خویش می تواند با آن مواجه شود شکایت بیمار است. هدف از این مطالعه بررسی شکایات وارده از پزشکان و دندان پزشکان به سازمان نظام پزشکی تهران بزرگ در سال های 70، 75 و 80 از جهت تعداد، پراکندگی و عوامل ایجاد آن است.
این مطالعه به صورت توصیفی و گذشته نگر و با تکمیل فرم حاوی اطلاعات مورد نظر صورت گرفته است. تکمیل فرم با مطالعه ی پرونده توسط یک نفر کارشناس امین سازمان نظام پزشکی در سال های 81 و 82 صورت گرفته و اطلاعات به دست آمده پس از طبقه بندی تجزیه و تحلیل شده است.
در مجموع این سه سال، 832 شکایت از پزشکان و دندان پزشکان طرح شده بود. شکایات به عمل آمده از پزشکان در سال های 75 و 80 به نسبت سال 70 بیش از دو برابر افزایش داشته است. 1/83 درصد پزشکان و دندان پزشکان تهران که طرف شکایت بودند بر اساس نتایج مندرج در پرونده تا زمان انجام مطالعه محکوم نشده اند و از نظر سازمان نظام پزشکی قصوری نداشته اند. شایع ترین علل طرح شکایت از دیدگاه شکایت کنندگان به ترتیب خطای درمانی(38 درصد)، بی توجهی(2/30 درصد)، مسائل مالی(4/25 درصد)، و عدم تبحر پزشک(7/17 درصد) بوده است. بر اساس این مطالعه، با افزایش سابقه ی کاری پزشکان و داشتن تجربه ی بیش از 15 تا 20 سال از آمار شکایات از آن ها کاشته می شود؛ به طوری که بیش ترین آمار شکایات برای پزشکان میان سال با تجربه ی 10 تا 20 سال بوده است.
بیش تر پزشکان و دندان پزشکان تهران که از آنان شکایت شده است، از نظر کارشناسان نظام پزشکی قصوری مرتکب نشده اند و قسمت عمده ای از شکایت ها مربوط به نتیجه ی تعامل نامناسب میان پزشک و بیمار بوده است. رفتار مبتنی بر تعهدات حرفه ای پزشک در برابر بیمار می تواند مانع وقوع بخش عمده ای از شکایت ها شود.