مجله جامعه شناسی ایران
سال هشتم شماره 4 (پیاپی 20، زمستان 1386)

گمان می رود که رفع چند ابهام می تواند بخشی از ایرادات وارده به کتاب عرفی شدن در تجربه مسیحی و اسلامی و مقاله "مسیرهای محتمل در عرفی شدن ایران" را برطرف نماید؛ بخشی دیگر نیز با مراجعه مجدد به متون و بازبینی پس و پیش آنها احتمالا رفع خواهد شد. بازگویی مدعا در عناوین مورد اشکال و برخی محاجه های مصداقی با نقد های وارده، بیش از آن که به قصد پاسخ باشد، در حکم مرور و تکمله ایست بر مباحث عرفی شدن؛ زیرا آنقدر که مدعا طالب نقد است، نقدها مستحق پاسخ نیستند و بیش از تقابل، بهتر است از آنها استقبال کرد.
1. لزوم تدقیق مفهومی و تطابق نظری
در مواجهه با یک مفهوم یا نظریه جدید، اولین خطوره ای که در ذهن ایجاد می شود این پرسش است که آن تا چه حد با واقعیت های تاریخی و جاری جوامع مختلف مطابقت دارد. همین عطف توجه ذهنی است که فرد را وامی دارد تا پس از تحصیل برداشتی صایب و دقیق از آن مفهوم یا نظریه، به بررسی میزان مطابقت با واقعیت های پیرامونی جامعه خویش بپردازد. این تمام محتوا و مسیری است که در کتاب مورد نقد اتخاذ شده است و هرگونه انتظار و انتساب بیش از این به آن، البته خارج از غرض مقصود و بضاعت محدود آن است.

در میان نوشته هایی که به زبان فارسی منتشر شده است، آثار کمی وجود دارد که جامعه شناسانه به فرآیند سکولاریزاسیون پرداخته باشند. در این میان دو کتاب از آثار شجاعی زند نمونه های برجسته ای هستند که مطالب ارزنده ای به خواننده ارایه می کنند. مطالبی مانند شاخص های عرفی شدن، بسترهای عرفی شدن، عوامل عرفی شدن، تفاوت مسیحیت و اسلام در عرفی شدن و تیوری های عرفی شدن. این ابحاث در عین حال خالی از نکاتی قابل تامل نمی باشند. برخی نکات، روش شناختی هستند مثل اینکه نگاه جامعه شناختی به دین در مقام تعریف، باید متوجه قدر مشترک فهم متخصصان دین باشد، نه متوجه برداشت شخصی جامعه شناس، یا اینکه کانون توجه جامعه شناس در بحث عرفی شدن، باید عملکرد و فهم عموم مردم از منابع دینی باشد، نه خود منابع. برخی نکات قابل تامل دیگر در کتاب های شجاعی زند، محتوایی هستند مثل تقسیم دو گانه ادیان به اندماجی و تجزی گرا که برخی از دیدگاه ها را ندیده می گیرد، یا اینکه تقابل میان دین و دنیا را به عنوان پیش شرط لازم برای به راه افتادن موتور عرفی شدن دانستن که فرض ناتمامی به نظر می رسد، یا تاکید فراوان روی تفاوت آموزه های دین اسلام و مسیحیت که توجه به فهم و عمل پیروان از اهمیت آن می کاهد، یا مفهوم عرفی شدن دین که وسیله ای تبلیغاتی شده است، یا عدم توجه کافی به مکانیسم های احتمالی مشترک، یا عدم تفطن به انواع تکثر، و  بالاخره ابهام مفهوم «تجدد فی نفسه».

براساس نظریه تحرک رفتارها، حالات و ارزش های افراد تحت تاثیر پایگاه اجتماعی پیشین (مبدا) و نیز پایگاه اجتماعی جاری (مقصد) آنها قرار می گیرد. اگر پایگاه اجتماعی پیشین و پایگاه اجتماعی جاری فرد یکسان نباشد، گوییم تحرک اجتماعی رخ داده است. جهت بررسی تاثیر تحرک اجتماعی بر رفتارها، حالات و ارزش های افراد، مدل هایی تحت عنوان مدل های قطری تحرک پیشنهاد شده است. در این مقاله، با استفاده از مدل های قطری تحرک برای متغیر پاسخ ترتیبی، به مطالعه هویت طبقاتی اجتماعی زنان شاغل در دانشگاه های شهید چمران اهواز و علوم پزشکی جندی شاپور می پردازیم. از میان نتایج مختلف حاصل از این مطالعه می توان به تاثیر متغیرهای سن، تحصیلات پدر، درآمد فرد، درآمد همسر، وضعیت استخدامی همسر و تحرک اجتماعی بر هویت طبقاتی اجتماعی زنان اشاره کرد. همچنین با توجه به نمونه مورد مطالعه، زنان در تعیین طبقه اجتماعی شان به موقعیت شغلی خود بیش از موقعیت شغلی همسرشان اهمیت می-دهند.

تبین های فرهنگی انقلاب اسلامی به تعبییری از مهترین تبیین های بکار رفته در باب انقلاب اسلامی محسوب میشوند.چراکه به اذعان بساری از نظریه پردازان اجتماعی(جان فوران،تدا اسکاچپول،میشل فوکو، مانویل کاستلز،آنتونی گیدنز...)مهمترین خصیصه انقلاب ایران برجسته بودن نقش متغیرهای فرهنگی اعم از ایدیولوژی،رهبری،مذهب(تشیع)گفتمان سیاسی_اسلامی...در آن است.اما به لحاظ نظری این دسته از تبیینها خود متاثر از جریانهای نظری متعددی هستند که در بطن سنتهای مختلف جامعه شناسی وجود داشته و دارد.در این نوشتار سعی شده با در نظر گرفتن دوگانگی ساختار و عاملیت به بررسی نظریه شناختی آن دسته از تبیین هایی در حوزه انقلاب اسلامی بپردازیم که مشهور به تبیینهای فرهنگی هستند.از این رو در ابتدا سعی  خواهد شد با گشایش یک بحث نظری به ماهییت روش فرانظری پرداخته و سپس با در نظر داشتن منطق موجود دراین روش به دسته بندی های مختالفی اشاره شود که در آن انواع تبیین های انقلاب به لحاظ نظری گونه شناسی شده است.در گام بعدی لازم است با ارایه یک تعریف از تبیین های فرهنگی به احصاء آن دسته از نظریاتی پرداخته شود که مشهور به تبیینهای فرهنگی هستند.در نهایت میزان گرایشات ساختار گرایانه و عاملیت گرایانه در آنها مشخص خواهد شد.