فهرست مطالب

معارف عقلی - پیاپی 11 (پاییز 1387)

نشریه معارف عقلی
پیاپی 11 (پاییز 1387)

  • کلام اسلامی
  • 208 صفحه،
  • تاریخ انتشار: 1388/05/01
  • تعداد عناوین: 10
|
  • صفحه 5
    به نام خداوند آموزنده بیان به انسان و سلام بر انبیای الهی به ویژه خاتم ایشان که کلامشان هدایتگر انسان به راه سعادت است و با درود به پیشوایان معصوم که راهنمایان هدایت اند.
    نوع بیان عقاید هر دین و نیز دفاع از آن عقاید، در گستره زمان دست خوش تغییر و تحول می شود و علم کلام، متناسب با این شرایط، باید به بازسازی و بازیابی خود دست یازد. این تفاوت ها در چند جنبه به چشم می آیند.
    اگرچه صرف تغییر لزوما به معنای بهتر یا کامل تر شدن نیست، اصل تغییر و تحول امری اجتناب ناپذیر است. آنچه برای دلسوزان حوزه مسائل کلامی لازم است، مدیریت صحیح این تغییر و تحول هاست.
  • محمدحسین زاده صفحه 7
    در این نوشتار، با نگاهی معرفت شناختی به بررسی این مسئله می پردازیم که گستره عقل در دست یابی به معرفت های دینی تا کجاست؟ بی گمان این بحث آن گاه مطرح می شود که در مسئله اعتبار عقل در حوزه معرفت دینی، بدین نتیجه دست یابیم که عقل توان درک گزاره های دینی را فی الجمله دارد و می تواند درباره آنها داوری کند. به نظر می رسد عمده بحث متفکران شیعه درباره اعتبار عقل، به این مسئله برمی گردد که اعتبار عقل در دین تا کجاست و در چه بخش هایی از دین می توان از راه آن به معرفت دست یافت؟ نمی توان در میان آنان، اندیشمند برجسته ای را یافت که اعتبار عقل را در دست یابی به معرفت های دینی به کلی مردود شمارد. در میان کسانی که ممکن است به ذهن خطور کند که عقل و معرفت های عقلی را در حوزه دین نفی کرده اند، اخباری ها در گذشته و در عصر حاضر، تداوم دهندگان راه آنها، یعنی اصحاب تفکیک هستند. آیا آنها اعتبار عقل و داوری آن را زیرسؤال برده و منکر اعتبار عقل شده اند یا آنکه جهت د یگری در نظر آنهاست؟ با رجوع به آرای آنها برمی آید که ایشان درصدد نفی مطلق اعتبار عقل نیستند، بلکه فی الجمله اعتبار عقل را پذیرفته اند و تنها در گستره اعتبار آن با دیگر اندیشمندان شیعه اختلاف نظر دارند. از منظر آنها، اعتبار عقل بی حد نیست، بلکه به حوزه خاصی محدود می شود. افزون بر آن، نمی توان ملاک های احکام را از راه عقل استخراج کرد و فهمید.
    در این نوشتار، پس از شرح دیدگاه رایج حکما، فقی هان و اصول دانان، به دیگر دیدگاه های بدیل می پردازیم و در این راستا، مروری بر بحث انگیزترین و شاخص ترین چهره های مکتب اخباری افکنده، اندیشه های آنها را بازخوانی می کنیم.
    کلیدواژگان: عقل، حواس، ادله نقلی، عقاید، عوامل بیرونی معرفت و عقل گرایی افراطی
  • یعقوب جعفری صفحه 29
    اندیشه های کلامی در تاریخ اهل سنت، با تحولات بسیاری همراه بوده است. در آغاز، اهل حدیث از جمله نماینده فکری آنها احمدبن حنبل پرداختن به علم کلام را ناپسند می دانستند، ولی به ناچار در برابر مخالفان بدان گراییدند و مکتب کلامی خاصی یافتند که به«صفاتیه» معروف است. بر این اساس، اعتقاد نامه هایی منتشر کردند که از جمله آنها، اعتقاد نامه قادری بود که القادربالله، خلیفه عباسی به طور رسمی انتشار داد. تطور مهم دیگر این بود که دو مثلث از بزرگان آنان، دگرگونی های اساسی هم در اندیشه های کلامی و هم در روش بحث پدید آوردند: مثلث اول، عبدالله بن سعید کلابی، ابوالعباس قلانسی و حارث بن اسد محاسبی بودند که می توان آنها را حلقه اتصال میان اهل حدیث و اشاعره دانست. مثلث دوم نیز، ابوجعفر طحاوی، ابومنصور ماتریدی و ابوالحسن اشعری بودند. در این میان، آنچه پذیرش عام یافت، کلام اشعری بود که پس از مخالفت های بسیار، سرانجام مکتب کلامی پذیرفته شده بیشتر اهل سنت شد و درحال حاضر نیز، همان وضعیت را دارد.
    کلیدواژگان: صفاتی گری، اشعری گری، اهل حدیث، اثبات صفات زائد بر ذات، کلام، منابع اعتقادی اهل سنت، تطور اندیشه های کلامی
  • حسین یوسفیان صفحه 61
    تحولات دنیای جدید، پرسش های تازه ای فرا روی متکلمان نهاده و حتی کسانی را بر آن داشته است تا از نو شدن علم کلام سخن بگویند. مسائلی چون منشا دین، تجربه دینی، کثرت گرایی دینی، زبان دین، و نیز رابطه دین با اموری چون اخلاق و علم تجربی، از دل مشغولی های متکلمان در دوران جدید است؛ مسائلی که طرح آنها در عرصه مباحث کلامی، نقطه عطفی در تاریخ این علم به شمار می رود. امروزه گاه وصف «جدید» را نیز به «کلام» می افزایند و از تعبیر «کلام جدید» استفاده می کنند. بررسی معنای این اصطلاح و نسبت آن با اصطلاح هایی چون «فلسفه دین» و «الهیات فلسفی» که در فرهنگ مغرب زمین ریشه دارند مقصود اصلی این نوشتار است.
    کلیدواژگان: الهیات فلسفی، الهیات مدرن، دین پژوهی، دین شناسی، فلسفه، فلسفه دین، کلام، کلام جدید، کلام فلسفی
  • محمد ایزدی تبار صفحه 77
    بخش مهمی از آموزه های دین مبین اسلام را مباحث عقیدتی تشکیل می دهد که قرآن کریم در آیات فراوانی بدان پرداخته و مردم را به اعتقاد و ایمان به آن فراخوانده است. مسلمانان در زمان رسول اکرم با توجه به حضور آن حضرت در جامعه اسلامی و نیز به سبب پرهیز بیشتر آنان از هوی و هوس از هرگونه تفرقه و فرقه گرایی عقیدتی به دور بودند، ولی پس از وفات رسول خدا اختلاف نظرها میان آنان آغاز شد و کم کم فرقه های متعددی در میان مسلمانان پدید آمد. بحث از عناصر دخیل در پیدایش فرقه ها، یکی از مباحث مهم در زمینه فرق اسلامی است که در این مقاله با تقسیم بندی عوامل به عوامل داخلی که از درون جامعه اسلامی نشات گرفته است و عوامل بیرونی که ناشی از تعاملات و تبادلات فرهنگی میان مسلمانان و دیگر ملت ها بوده است، تنها به یک عامل از عوامل داخلی پرداخته ایم که نقش عامل سیاست در پیدایش فرقه ها یا ترویج فرقه ای در مقابل فرقه های دیگر است. در این زمینه، اختلاف نظرهای مسلمانان در مسئله امامت و رهبری و پس از آن، دوران حکومت بنی امیه و ترویج اندیشه جبر و سرکوب فکر قدریه بررسی شده است. آن گاه به حمایت حکومت عباسیان از معتزله و بعدها از اشاعره را مطرح کرده و تاثیر سیاست در رواج یا سرکوب یک فرقه را روشن ساخته ایم.
    کلیدواژگان: فرقه های اسلامی، شیعه، قدریه، مجبره، خوارج، مرجئه، معتزله، اشاعره، بنی امیه و عباسیان
  • موسی ناظریان فر صفحه 119
    ثنویت اصطلاحی کلامی است که در فلسفه نیز کاربرد دارد، این واژه در لغت به معنای دوگانگی است و ثنوی به کسی گفته می شود که به اثنینیت منسوب است. و در اصطلاح متکلمان، عنوانی است برای اعتقادات ثنویه یا اصحاب اثنین،که معتقدند عالم دو آفریننده دارد: یکی نور، که آفریدگار خوبی هاست و دیگری ظلمت که آفریدگار بدی هاست، و هر دو نیز ازلی و قدیم اند. ثنویت در نزد حکمای قدیم یونان و برخی فلاسفه اروپا عبارت است از دوگانگی روح و جسم و یا جوهر آنها و یا دوگانگی روح و ماده.
    این مقاله بر آن است که با بیان انگیزه گرایش به ثنویت و فرقه های آن، عقائد ثنویه را با ادله توحید و برهان تمانع و برهان حدوث، ابطال نموده و ضمن تبیین مسئله شرور، اثبات کند که آفریدگار جهان یکی است و تنها او مدبر امور عالم است.
    کلیدواژگان: توحید، شرک، ثنویت، نور، ظلمت، خیر، شر، شیطان، مجوس، زردشت
  • جمعه خان افضلی صفحه 155
    رابطه میان عقل و دین چگونه است؟ آیا آن دو با هم سازگاری دارند یا ناسازگاری؟ پرسش هایی از این دست، از گذشته های دور مطرح بوده است و اندیشمندان، رویکردهای گوناگونی در رویارویی با آنها مطرح ساخته اند.
    نوشتار حاضر، نخست با بیان مقصود از عقل و دین مورد بحث، تصویری از تعارض میان عقل و دین (به ویژه در دو حوزه علوم تجربی و علوم انسانی) ارائه می کند و سپس رویکردهای مطرح، از جمله رویکردهای تخطئه، حذف، توجیه و تکمیل را معرفی می کند و سرانجام، دیدگاه مختار را با عنوان رویکرد واقع بینانه مطرح می سازد و مؤلفه های آن را تبیین می کند.
    کلیدواژگان: عقل، دین، تعارض، تخطئه، حذف، توجیه، تکمیل و رویکرد واقع بینانه
  • اکبر راشدی نیا صفحه 183
    کتاب شرح الاصول الخمسه در سال 1384. ق برای نخستین بار از سوی مکتبه وهبه و با تحقیق عبدالکریم عثمان در قاهره به چاپ رسید. محقق کتاب به اشتباه، اسم مولف را قاضی عبدالجبار معتزلی معرفی کرد و همین امر سبب شد دیگران نیز بعدها این کتاب را به قاضی نسبت دهند و به عنوان منبع معتزلی به کار برند. این امر منشاء اشتباه های بسیار و باعث سردرگمی مراجعان شده است. از مواردی که درستی انتساب این کتاب را به قاضی خدشه دار می سازد، می توان به موارد ذیل اشاره کرد:1.در این کتاب، مطالب متعددی از قاضی عبدالجبار نقل شده است که به طور متعارف هیچ نویسنده ای از خود چنین نقل هایی نمی کند؛2.انتقاد از بعضی مواضع دیگر کتاب های قاضی عبدالجبار توسط مؤلف کتاب؛3.تعارض های آشکار در مطالب این کتاب با دیگر کتاب های قاضی؛4.قرار داده شدن نظر مولف در مقابل نظر معتزله؛ 5.ناسازگاری شیوه نگارش کتاب و ادبیات آن با دیگر کتاب های قاضی عبدالجبار.
    با بررسی محتوای کتاب کاملا برمی آید که این کتاب از آثار زیدی است و نگارنده آن، قوام الدین مانکدیم احمدبن ابی الحسین بن ابی هاشم زیدی درگذشته بعد از 420 . ق است.
    کلیدواژگان: کتابشناسی، منابع علم کلام، منابع معتزله، منابع زیدیه، قاضی عبدالجبار معتزلی، قوام الدین مانکدیم
  • محمد عدنان حریری صفحه 197