فصلنامه سیاست خارجی
سال بیست و سوم شماره 1 (پیاپی 89، بهار 1388)

در یک چشم انداز تاریخی، فرانسه ازجمله قدرت های مهم اروپایی است که در شکل دهی به تحولات و معادلات این حوزه از نقش و جایگاه در خور اعتنایی برخوردار بوده است. فرانسویان در استمرار این فرایند از آغاز جنگ سرد، اروپاگرایی را به یکی از محورهای شاخص سیاست خارجی خود تبدیل نمودند. با این همه، افول نسبی جایگاه اروپایی فرانسه در دوره پساجنگ سرد زمینه را برای بازاندیشی برخی از آموزه های حاکم بر رهیافت اروپایی این کشور فراهم آورد. سیاست اروپایی سارکوزی نماد این بازاندیشی محسوب می شود.
مقاله حاضر سیاست مزبور را در پرتو عملکرد پاریس طی ریاست دوره ای اخیر بر اتحادیه اروپایی تبیین و ارزیابی خواهد نمود.

پس ازحمله آمریکا به عراق و سقوط رژیم صدام، نحوه اداره این کشور مهمترین دغدغه آمریکا، انگلیس و عراق بود. مردم عراق با تنفر از پدیده اشغالگری ضمن ابراز خرسندی از سقوط صدام، به سردی با اشغالگران برخورد کردند و از همراهی با اهداف آنان سرباز زدند. مسئله عراق کماکان در مرکزیت سیاست خارجی آمریکا قراردارد و بر چگونگی دیدگاه ایالات متحده درمنطقه و سراسر جهان تاثیرگذار است. تحولات عراق جدید نه تنها روابط خارجی و اوضاع سیاسی- امنیتی این کشور را متاثر ساخته است بلکه تاثیر شگرفی بر کشورهای منطقه، نظام بین الملل و کاهش نقش هژمونیک ایالات متحده گذاشته است. در نتیجه ایالات متحده اکنون یکی از مشکل ترین و مهمترین چالش های خود را در دهه های اخیر در این منطقه تجربه می کند. الگوی رفتاری آمریکا در تحولات عراق جدید، مبتنی بر مداخله گرایی، هژمونیک گرایی، یکجانبه گرایی، مبارزه با تروریسم و جنگ پیش دستانه می باشد. ماه ها قبل از اشغال عراق، مقامات نظامی مدعی بودند که با برنامه ریزی دقیقی وارد عراق شده اند و از اجرای برنامه های کلان مانند فرایند دولت سازی تا خرد همانند جمع آوری زباله های شهر بغداد از آمادگی کامل برخوردارند. اما عملا اشغال گران با سردرگمی و بی برنامگی عجیبی مواجه شدند که برخی از فرماندهان نظامی، در مقام توجیه، پیروزی زود هنگام در عراق را عامل آن دانستند. در این مقاله با مروری بر رفتار آمریکا در عراق جدید، اهداف و ابعاد مختلف موافقت نامه امنیتی بغداد- واشنگتن واکاوی شده است.

یکی از مسائلی که در طول یک و نیم دهه فعالیت سازمان همکاری اقتصادی (اکو) متناوبا مطرح شده این است که آیا پیشبرد اهداف سازمان آنچنانکه در معاهده ازمیر تعیین شده با گسترش سازمان بهتر تامین می شود یا با تمرکز آن؟ این مسئله از سال 2004 میلادی مجددا مورد توجه قرار گرفته و سازمان از درون و بیرون در سه بعد سازمانی، موضوعی و شمار اعضا تحت فشارهای متعارضی برای گسترش از یک سو و تمرکز از سوی دیگر قرار گرفته است. این مقاله می کوشد با بررسی تحولات تاریخی مربوط به این موضوع در پیشینه سازمان و مرور نظریه های موجود در ادبیات سازمان های بین المللی، وضعیت فعلی اکو را تحلیل نماید و پاسخ های موجود برای این سوال را به بوته نقد بگذارد.

جنوب و جنوب غربی آسیا دو منطقه ای که قدرت های جهان بیش از پنج قرن است که در تقسیمات فضای جغرافیایی آنها نقش مهمی داشته اند و در دوران های مختلف با تغییر در اهداف استراتژیک قدرت های جهان دچار تحولات و دگرگون های مهمی گردیده اند. زمانی این مناطق صرفا تحت تاثیر اهداف نظامی قرار داشتند و در مقاطعی جنبه های اقتصادی بر سرنوشت سیاسی آنها سایه افکنده است. ولی در قرن بیست ویکم به دلیل تحول در الگوهای استراتژیک هر دو جنبه در ساختارهای همه جانبه امنیتی آنها تاثیرگذار خواهد بود و جالب است که در این دومنطقه سه کشور ایران، پاکستان و هند همیشه در محور استراتژیک قرار داشته اند به ویژه اینکه پس از فروپاشی شوروی سابق تغییر در مرزهای ژئوپلتیک دوران جنگ سرد که مفهوم ژئواکونومی جایگزین مفهوم ژئواستراتژی شده است، سه کشور فوق در مرکز دو قلمرو ژئواکونومیک قرن بیست ویکم قرار گرفته اند. در نتیجه، در آینده شاهد تحولات بسیار زیادی در این سه کشور از لحاظ انتخاب متحدین استراتژیک منطقه ای و جهانی خواهیم بود و در این رابطه عامل انرژی به عنوان خمیرمایه این وحدت ژئواکونومیک عمل خواهد نمود و نقش تجارت، مناطق آزاد و امنیت خطوط انتقال انرژی سرنوشت سازترین عوامل در تامین امنیت همه جانبه این سه کشور خواهد بود.

در سال های اخیر پیرامون ماهیت، ابعاد و تاثیرات مختلف جهانی شدن تحقیقات فراوانی به عمل آمده است. با مروری بر تحقیقات انجام شده مشخص می گردد که اولویت های محققان کشورهای توسعه یافته در مطالعه جهانی شدن با محققان کشورهای در حال توسعه متفاوت است. تفاوت نگاه از آنجا ناشی می شود که کشورهای جهان سوم عمدتا تهدیدات و فرصت های جهانی شدن را در مورد توسعه، هویت و حاکمیت سنتی خود بررسی می کنند اما کشورهای توسعه یافته با ملاحظاتی متفاوت تحولات مفهومی و ماهیتی دستاوردهای مختلف مدرنیته را در ابعاد جهانی و نه ملی بررسی می نمایند. مقاله زیر با برجسته ساختن تفاوت های مذکور، با استفاده از آرای آنتونی گیدنز، درصدد شناسایی و توصیه راه حل هایی برای کنش فعال جهان سوم در روند جهانی شدن می باشد.

توسعه اجتماعی- اقتصادی که در راس برنامه های هزاره سوم سازمان ملل متحد می باشد بستگی تام با رعایت حقوق زنان و احترام به نقش واقعی آنان دارد. «ابزار جنسیتی» می بایست در همه موازین نفی گردد. توسعه انسانی می باید با توسعه نقش زنان در همه مراتب اجتماعی و اجازه ورود آنان در سطوح مدیریتی همراه باشد. نمی توان از عدالت اجتماعی و توسعه اقتصادی سخن گفت مگر آنکه شاخص ارتقای حقوق زنان به طور مستقیم موردنظر قرار گیرد. مقاله زیر ابعاد گوناگون حضور زنان در جوامع بین المللی را با نظرداشت مبحث کلی توسعه انسانی مورد مطالعه قرار می دهد.

دانشمندان علوم اجتماعی از جوانب مختلف گروه های مردم نهاد را مورد بررسی قرار داده اند؛ ولی در اینکه چرا این چنین فعالیت ها در دهه های اخیر رو به گسترش گذاشته، چندان مطالعات ژرف انجام نیافته و در خیلی موارد به یک رشته نگرش هایی چون انقلاب اطلاعاتی، رشد طبقه متوسط... و بازسازی دموکراسی بسنده شده است. لذا نگارنده در این مقاله تلاش می کند بروز چهار بحران و نقش آنها در تکوین این نوع کارهای داوطلبانه را برجسته نماید. به همین منظور ابتدا دو بحران در عرصه های توسعه و دولت رفاه را مورد مطالعه قرار می دهیم و چگونگی تاثیر آن دو را در پیدایش سازمان های غیردولتی تشریح می نماییم. سپس فروپاشی بلوک شرق و پیامدهای آن درخصوص نمایان شدن گروه های مزبور را بحث می کنیم. نهایتا با ژرفانگری در تخریب روزافزون محیط زیست، واکنش های مردمی در قبال آن را به بحث می گذاریم و بدین طریق استدلال می گردد که بحران های یاد شده، عوامل عمده در بسط سازمان های غیردولتی می باشند.

سیاست خارجی ژاپن پس از پایان جنگ سرد، درحال باز تعریف شدن است. به عبارت دیگر ژاپن چه بنا به ضرورت های داخلی، چه بنا به تحول در معادلات منطقه ای وبین المللی نیاز دارد سیاست خارجی خود را که از پایان جنگ جهانی دوم تا خاتمه جنگ سرد دنبال می کرد مورد بازنگری قرار دهد. ژاپنی ها در تمامی آن دوره بنا به قانون اساسی خویش وهمین طور الزامات موافقت نامه امنیتی با آمریکا، وظیفه دفاع از ژاپن را در مقابل تجاوز خارجی (بلوک شرق) به آمریکا واگذار کرده بودند ودولت ژاپن صرفا توسعه اقتصادی کشور را مدیریت می کرد. واضح است تحول در سیاست خارجی این کشور تاثیرات قابل توجهی درسطوح مختلف منطقه ای وجهانی خواهد داشت. از این نظر بررسی این تحول و پرداختن به آن امری مهم ومفید برای تنظیم سیاست خارجی دیگر کشورها و شناخت بهتر از مناسبات بین المللی و اوضاع جهان حاضر و پیش رو خواهد بود. تلاش این مقاله بر این است که با نگاهی بیشتر واقع گرایانه و درجهانی که همه قدرت های مطرح در صحنه جهانی در تکاپوی حداکثرسازی منافع و توانایی ها و تامین امنیت ملی خویش هستند و دوستی ها، رقابت ها و دشمنی در این چارچوب مفهوم می یابد به این مسئله بپردازد.

بررسی همکاری و منازعه و نقش قدرت در ثبات و امنیت بین المللی در چارچوب رهیافت رئالیسم موضوع اصلی این مقاله است. رئالیسم دارای شاخه های مختلفی است که علی رغم بعضی از تفاوت ها در مفروضات، دارای بک هسته مرکزی است و در سه محور اساسی هم عقیده هستند که شامل دولت محوری اصل بقا و اصل خودیاری است تمام گرایشات رئالیسم می پذیرند که دولت کنشگر اصلی در روابط بین الملل است و هدف آن حفظ بقا در محیط آنارشیک بین المللی است و همین فضای اقتدارگریزی اصل خودیاری را به دولت ها دیکته می کند به صورتی که هر دولت تنها می تواند برای حفظ امنیت و بقا به خودش متکی باشد. نتایج بررسی ها نشان می دهد که براساس مفروضات رئالیسم، همکاری در روابط بین الملل یک متغیر وابسته به قدرت است و به سختی قابل دستیابی است و تلاش دولت ها برای کسب قدرت و منافع نسبی و همچنین اقتدارگریزی حاکم بر نظام بین المللی ازجمله عوامل محدود کننده همکاری هستند و تاکید می کنند که همکاری بدون توجه به دستاوردهای نسبی آن می تواند امنیت و بقای دولت را به خطر اندازد. دیدگاه نئولیبرال که چالشگر اصلی نظریه واقع گرایی است ضمن پذیرش برخی مفروضات اساسی واقع گرایی با تاکید بر منافع مطلق بجای منافع نسبی و بدون توجه به ریشه منازعه و جنگ تلاش می نماید راهی برای رفتن به سوی همکاری پیدا کند و معتقد است که نهادهای بین المللی و رژیم ها می توانند همکاری میان دولت ها را تسهیل کرده و هزینه تقلب و عدم پای بندی به تعهدات متقابل را بالا ببرند.