نشریه مطالعات جامعه شناختی
پیاپی 18 (زمستان 1380)

در این مقاله روستاییان در بازسازی مناطق زلزله زده و نیز نظام بازسازی مساکن و بناهای تخریب شده‘ در جریان وقوع زلزله‘ در سه دوره مختلف و در طول 50 سال گذشته‘ بررسی شده است. واقع شدن بخش عمده ای از ایران روی کمربند زلزله سبب شده است که زلزله های ویرانگر در دهه های اخیر صدمات و خسارات بیشتری به مناطق روستایی و مردم روستانشین وارد کند. عدم استفاده از مصالح ساختمانی مرغوب و مستحکم از یک طرف و فقدان دانش مناسب برای احداث بناها از طرف دیگر موجب بروز خسارات فراوانی به ساختمانهای روستایی شده است. در 90 سال گذشته در ایران حدود 90 بار زلزله نسبتا شدید به وقوع پیوسته که تلفات انسانی آن بیش از ده ها هزار نفر بوده است. برای نمونه در 25 سال گذشته زلزله حدود 60 هزار نفر از هموطنانمان را به کام مرگ برده است. (عملکرد سال 1371ستاد حوادث غیرمترقبه). بازسازی مناطق آسیب دیده‘ خاصه در مناطق روستایی‘ همواره نیاز به کمک دیگران داشته است‘ زیرا روستاییان به هنگام بروز سوانح‘ به علت نامناسب بودن وضعیت اقتصادیشان و گرفتاری های ناشی از مصائبی که به دلیل مصدومیت و یا فوت بستگان و عزیزان خود و ضرورت رسیدگی به امور مزرعه و... پیدا می کنند‘ نیازمند کمک و مساعدت دیگران می شوند. معمولا دولت و یا مردم در این مواقع به کمک آنها می شتابند. تجربه بازسازی در این مقاله در سه دوره متمایز یعنی دوره ارباب و رعیتی‘ دوره پس از اصلاحات ارضی و دوران پس از پیروزی انقلاب اسلامی و در نهایت مشارکت روستاییان در زمینه بازسازی بررسی شده است.

گسترش دامنه و پیچیدگی ابعاد و اجزای حوزه های مختلف علم‘ فعالیتهای مشترک اندیشمندان و پژوهشگران و نیاز به تجمع مهارتها و تخصصهای متنوع برای پاسخگویی به سؤالهای روزافزون‘ کاوش درباره مسائل جدید را اجتناب ناپذیر ساخته و هم اندیشی‘ هم پژوهی‘ هم نویسی و هم آفرینی را ویژگی مهم و شاخص جامعه علمی کرده است. اعتقاد نظری و التزام عملی به تفوق عقلانیت و تعمیم مسؤولیت به مقبولیت آداب و هنجارهای علمی چون کلیت گرایی‘ مالکیت جمعی‘ بی طرفی و نقادی و شکوفایی استعدادهای همیارانه در ساحت ارجمند علم می انجامد. هم اندیشی‘ هم پژوهی و هم نویسی اندیشمندان و پژوهشگران به هم آفرینی منتهی و تولید جمعی‘ ادب و اقتضای فرآیندهای بالنده معرفتی می شود. نبود چنین وضعیتی اسباب دغدغه فکری و نگرانی هوشیارانی خواهد شد که رشد و توسعه علم و معرفت را دلیل پیش افتادگی برخی جوامع و علت واماندگی کثیری دیگر می دانند. پرسشی که غالبا در این گونه مواقع مطرح می شود‘ این است که اگر رشد و توسعه دانش به رشد و توسعه پژوهش وابسته است و اگر چنین توسعه ای به همیاری‘ هم پژوهی و هم گرایی اندیشمندان و پژوهشگران نیاز دارد‘ چرا این همه واگرایی؟ همین سؤال‘ پژوهشی را موجب شده که در این مقاله سعی کرده ایم پاسخی مناسب برای آن بیابیم.

سؤال اصلی مطرح شده در اینمقاله این است که: ‹‹تغییرات فرهنگی در ایران معاصر بر اساس کدام یک از دو فرآیند‘ تعارضی یا توافقی صورت می گیرد؟ آیا این روند پیوستاری مشتمل بر روند های توافقی – تعارضی است؟›› سؤال فوق با این فرض که جامعه ایران دچار تغییر شده و نیروهای اجتماعی مؤثر در جریان تغییر در مقایسه با گذشته متفاوت می باشند‘ بررسی شده است. از طرف دیگر‘ در جامعه شناسی نظری به تبیین نحوه تغییرات ایجاد شده بر نقش عوامل متعدد‘ که بعضی موقع همگرایی دارند و در بعضی موارد معارض با هم اند‘ اشاره می شود. برای شناسایی روند تغییرات‘ ضمن بررسی موضوعات نظری و انتخاب رویکرد نظری جدید‘ به طراحی مطالعه تجربی درکل کشور پرداخته ایم. در این بررسی که با حجم نمونه 2532 می باشد از تکنیک پرسشنامه بهره گرفته ایم. بسیاری ازسؤالها به سنجش روند تغییرات فرهنگی کمک می کنند. پس از بررسی اطلاعات به دست آمده‘ نتایج زیر حاصل شد: تغییرات فرهنگی بر اساس پیوستاری که در بردارنده دو فرآیند مکملی تعارضی و توفقی است‘ صورت گرفته است. با وجود اینکه بسیاری از مردم به طور توافقی میل به ارزشهای مشترک جدید و نزدیک به هم‘ ازقبیل قایل شدن برای خانواده‘ دین‘ سیاست‘ دوستان‘ و جهان مدرن دارند‘ ولی در اینکه چه تفسیری از ارزشهای جدید (براساس سن‘ جنس‘ و تجربه زندگی) دارند‘ متفاوت و بعضا معارض می باشند. برای نمونه بعضی از تفاوتها عبارت اند از: میزان مشارکت زنان در مقایسه با مردان در تصمیم گیری درون خانواده‘ نحوه انجام دادن عبادات جوانان در مقایسه با پیران که در مساجد صورت می گیرد‘ اهمیت دولت مقتدر پیران در مقایسه با دولت دموکرات برای جوانان و... در حالی که اکثریت مردم ایران دارای ارزشهای مشترک و شبیه به هم – چون اهمیت قایل شدن برای خانواده‘ دین‘ دوستان‘ کنک به دیگران و کار و سیاست – هستند.

در این مقاله هدف‘ بررسی میزان روند‘ و الگوهای استانی باروری در کشور‘ که با استفاده از داده های سرشماری های 1365 و 1375 و با به کارگیری روش فرزندان خود محاسبه شده‘ بوده است. ابتدا میزان و روند باروری در ایران در سالهای 1351 و 1375 برآورد و بررسی شده و سپس‘ میزان و روند باروری استانهای کشور به تفکیک شهر و روستا با کل کشور مقایسه و سعی شده است تا در حد امکان برخی از دلایل تغییرات باروری در دو دهه اخیر‘ با استناد به نظریه های باروری ارائه شود. این تحقیق به دو نتیجه عمده می انجامد: 1) در استانهای کشور و نیز نقاط شهری و روستایی‘ در طول دوره مطالعه‘ همواره میزان باروری متفاوت بوده است که این نتیجه مطابق با سایر تحقیقات انجام شده باروری در سالهای اخیر است. تفاوت میزان باروری در استانها با درجه توسعه یافتگی آنها منطبق و با نظریه های "انتقال جمعیتی" "مدرنیزاسیون" (نوسازی) قابل تبین است. 2) روند باروری در استانها در دوره فوق نشان می دهد که علی رغم تفاوت میزان باروری‘ در سالهای اخیر نوعی "همگرایی " در روند باروری استانها ایجاد شده است. بدین معنی که روند افزایش‘ به ویژه کاهش باروری استانها‘ در دو دهه بعد انقلاب اسلامی‘ نسبتا همگون و مشابه بوده و استانهای کشور (و مناطق شهری و روستایی) علی رغم تفاوت در میزان توسعه یافتگی‘ روند مشابهی را تجزیه کرده اند. به نظر می رسد که اندیشه "بعد خانواده کوچک" امروزه به مثابه هنجار پذیرفتنی در جامعه تبدیل شده است و آینده باروری نیز متاثر از اندیشه های جدید ناشی از این هنجار خواهد بود.

هدف ما از این تحقیق میزان شایستگی های کانونی در بین دانشجویان بوده است. با بررسی موضوع و مصاحبه با مدیران واحدهای صنعتی‘ فهرستی از ویژگی هایی که باید دانشجویان آموزشی عالی در همه رشته ها دارا باشند‘ به عنوان «شایستگی های کانونی» تعیین شد. این تحقیق از نظر روش شناسی از نوع پیمایش بوده و برای جمع داده های آن از تکنیک پرسشنامه استفاده شده است. جامعه آماری آن دانشجویان سال آخر رشته های فنی و مهندسی و علوم انسانی دانشگاهای صنعتی شریف‘ تهران و مازندران در سال 1379 بوده اند و در نمونه گیری از روش طبقه بندی متناسب استفاده و حجم نمونه با فرمول کوکران محاسبه شده است. پس از نمونه گیری و جمع آوری اطلاعات‘ میزان تسلط دانشجویان بر هر یک از شایستگی های کانونی‘ بر حسب نمره های کسب شده‘ تعیین شده است. در زمینه هر شایستگی‘ نمره های دانشجویان بر حسب متغیر جنس‘ سن‘ نوع دیپلم تحصیلی‘ نوع رشته تحصیلی در دانشگاه‘ معدل تحصیلی‘ اشتغال یا عدم اشتغال در دوران تحصیل‘ نوع اشتغال‘ طبقه اجتماعی و محل تحصیل مورد مقایسه قرار گرفته و تفاوتهای معنارا نمره های شایستگی ها در زمینه هر متغیر مشخص شده است. مهمترین متغیرهایی که سبب تفاوت معنادار در میزان شایستگی های دانشجویان شده اند‘ معلوم شده است. در نهایت میزان شایستگی های دانشجویان سه دانشگاه ایران ارزیابی شده است.

در چهار دهه گذشته‘ زنان ایارنی شاهد تغییرات اجتماعی شگرفی بوده اند. پیش از انقلاب اسلامی‘ در چارچوب نظریه نوسازی و در سایه استراتژی رشد و تصمیم گیری های سطوح بالای مدیریت کشور برای مردم (رهیافت از بالا به پایین)‘ تغییراتی ایجاد شد. نتیجه این دسته از دگرگونی ها‘ پیدایش قشر کوچکی از زنان تحصیلکرده در جامعه ای بود که ویژگی بارز آن را می توان در نابرابری های اجتماعی – اقتصادی خلاصه کرد. در بیست سال گذشته‘ شاخصهای حساس به جنسیت‘ پیشرفتها و عقب ماندگی هایی را نشان می دهد. تغییرات در وضعیت زنان را می توان در دو طبقه اجتماعی جستجو کرد: 1) نخبگان؛ زنان را تحصیلات دانشگاهی‘ غالبا شاغل و روابط اجتماعی گسترده تر و 2) توده زنان سنتی؛ اغلب خانه دار‘ مذهبی تر و با سطح آموزشی پایین تر. در تغییرات پیش آمده هم نیروهای بیرونی مؤثر بوده اند و هم نیروهای درون زا؛ که آموزش دختران جوان و نقش رسانه ها‘ در مجموعه نیروهای درونی‘ اهمیت بیشتری دارد. پیامد این تغییرات برای طبقه اول عدم تعادلهای شناختی و در طبقه دوم الگوهای متفاوتی از هنجارها و شبکه گسترده تری از روابط اجتاعی بوده است. به طوری که هم اکنون جامعه زنان خواستار پایگاه اجتماعی بالاتر و مشارکت در تصمیم گیری های جامعه است. این فرآیندی است که تازه آغاز شده و در دهه های آینده جامعه با انتظارات ارتقا یافته زنان ایرانی روبه رو خواهد شد.

در این مقاله به بررسی توسعه فیزیکی شهر یزد و تاثیر آن بر ساختار و شاخصهای جمعیت بافت قدیم و نتایج حاصل از این تحول و نیز به آثار نامطلوب جمعیتی ناشی از گسترش بی رویه و ناموزون شهر و بی توجهی به توسعه پایدار درونزا می پردازیم وبا استفاده از روش های تحقیق توصیفی‘ تحلیلی و براساس آمار و اطلاعات موجود در مرکز آمار ایران‘ به تفکیک دو بخش بافت قدیم و جدید دست می زنیم. نتایج حاصل از بررسی ها نشان می دهد که‘ توسعه فیزیکی و گسترش بی رویه شهر سبب مهاجرت جمعیت از بافت قدیم به بافت جدید و حاشیه شهر و در نتیجه تغییر ساختار جمعیتی بخشهای مورد نظر‘ از جمله عدم توازن شاخصهای رشد‘ تراکم‘ ساختار جنسی و سنی‘ سرانه ها‘ بعد خانوار و میزان سواد شده است.

در این مقاله سه مؤلفه جهانی شدن‘ شهروندی و دین بررسی شده است. از آنجا که جهانی شدن و دین از طرفی در فرازمانی و فرامکانی بودن اشتراک دارند و از طرف دیگر شهروندی معرف نوعی التزام به قوانین مدنی و تعلقات سیاسی‘ فرهنگی و اجتماعی است که مرز جغرافیایی و سیاسی‘ در محدوده یک کشور‘ دارد و بر ضوابط حقوقی دولت – ملت تاکید می کند‘ احتمال دارد نوعی چالش بین جهانی شدن‘ دین و شهروندی در جامعه معاصر وجود داشته باشد. در این مقاله ابتدا جهانی شدن به لحاظ مفهومی تبیین‘ سپس با تکیه بر نظریه مارشال‘ و ترنر مفاهیم شهروندی تحلیل و پس از آن دیدگاه این دو متفکر بزرگ نقد شده است. با توجه به خلا نظری در الگوی شهروندی‘ در خصوص شهروندی و تعلق اجتماعی در میان مسلمانان بریتانیا مطالعه میدانی انجام شده است.

به جرات می توان گفت که تا اواسط قرن هجدهم میلادی شاخص امید زندگی در بد تولد (شانس متوسط زندگی برای یک نوزاد) در هیچ کشوری به رقمی بالاتری از 35 سال نرسیده بود. در اواسط قرن نوزدهم شاخص امید زندگی در تعدادی از کشورهای اروپای غربی و شمالی به 40 سال رسید. اکنون در تمام کشورهای پیشرفته صنعتی امید زندگی به رقمی بیش از 70 سال رسیده است. این افزایش بی سابقه در امید زندگی در مدتی نسبتا کوتاه را مرحله انتقالی مرگ و میر نام نهاده اند. معمولا در طی مرحله انتقالی علل مرگ ومیر از بیماری های عفونی و انگلی (برون زا) به بیماری های غیرعفونی و انگلی (درون زا) تغییر می یابد. بدین ترتیب مرحله انتقالی مرگ و میر ملازم با انتقال اپیدمیولوژیک است. از آنجایی تعریف و اندازه گیری مرگ و میر پیچیدگی چندانی ندارد‘ شاخصهای مرگ و میر و علل فوت مدتها در ارزیابی وضعیت بهداشت به طور بلامنازع به کار گرفته می شدند. در چند دهه اخیر صاحبنظران شاخصهای مرگ و میر را که معرفهای غیرکافی برای ارزیابی وضعیت بهداشتی هستند‘ مطرح و درباره آن بحث کرده اند و این نظر که اتکا به شاخصهای مرگ و میر به تنهایی نمی تواند ارزیابی درستی از وضعیت بهداشتی به دست دهد‘ تقویت شده است. چنین روندی منجر به آن شد که ابعاد مرتبط با اختلال در سلامتی (بیماری‘ ناتوانی و معلولیت) در مطالعات‘ تحقیقات و برنامه ریزی های بهداشتی به طور فزاینده ای مورد توجه قرار گیرد.

در این مقاله‘ تاثیر گذران درسهای پیشنیاز زبان و ریاضی بر موفقیت تحصیلی دانشجویان در درسهای مرتبط (اصلی) با این درسها بررسی شده است. جامعه آماری این پژوهش سیصد نفر از دانشجویان سال آخر دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران هستند که درسهای مرتبط (اصلی) با درسهای پیشنیاز زبان و ریاضی را گذرانده اند. فرضیه کلی تحقیق عبارت بود از "درسهای پیشنیاز زبان و ریاضی هیچ تاثیری بر موفقیت تحصیلی دانشجویان در درسهای مرتبط (اصلی) با این درسها ندارد". نتیجه این پژوهش بر خلاف فرضیه تحقیق‘ حاکی از آن است که گذران درسهای پیشنیاز زبان بر موفقیت دانشجویان در درس زبان عمومی مؤثر و مثبت بوده است؛ در حالی که بر درس زبان تخصصی تاثیر ندارد. همچنین نتایج به دست آمده نشان می دهد‘ درس پیشنیاز ریاضی‘ برای دانشجویانی که ملزم به گذراندن این درس می باشند‘ بر موفقیت آنها در اکثر درسهای مرتبط (اصلی) مثل ریاضیات پایه‘ آمار مقدماتی‘ آمار در علوم اجتماعی و اقتصاد خرد‘ کلان و اصول علم اقتصاد تاثیر مثبت دارد.