فصلنامه علوم حدیث
سال چهاردهم شماره 2 (پیاپی 52، تابستان 1388)

الگوی مصرف اگرچه عنوانی ناآشنا در میان احادیث اسلامی است، اما با از نظر گذراندن احادیثی که بر نفی اسراف، تبذیر، انفاق و... اشاره دارند، می توان دیدگاه اسلام را در این باره از آنها استنباط کرد.
در این نوشتار، ابتدا مبانی اصلاح الگوی مصرف بیان شده و پس از طرح بایدها و نبایدهای استفاده از امکانات شخصی و ملی و ارائه راهکارهای اصلاح الگوی مصرف از امکانات ملی، به سیره پیشوایان دینی در مصرف اشاره شده و نمونه هایی از چگونگی رفتار ایشان ارائه گردیده است.

شریعت اسلامی به حفظ قرآن ترغیب کرده و از نسیان پس از حفظ آن، نکوهش نمود؛ اما آیا این نسیان، حرام هم هست یا نه؟ وجود احادیث و دیدگاه های مختلف، بلکه وجود فتوای به حرمت و یا حکم به وجوب احتیاط در مساله از یک سو و تحقیق نایافتگی آن از سوی دیگر، پژوهش در این احادیث را بایسته می سازد. به فراخور ویژگی های موضوع، از نظر نصوص و دیدگاه ها، این پژوهش در دو مبحث طرح دیدگاه ها و بررسی احادیث مربوط به مساله سامان یافته است. در بررسی احادیث نیز، علاوه بر نگاه اثباتی در فقه الحدیث، نگرش ثبوتی نیز از نظر دور نمانده است.

یکی از شبهه های مطرح شده در موضوع عصمت پیامبران این است که آیا پیامبران از ناخودآگاهی (سهو) و فراموشی به هنگام عمل به احکام شرعی و در امور عادی و زندگی شخصی به دور و در امان اند یا همانند سایر مردم به سهو و نسیان در این موارد گرفتار می شوند؟ بیشتر متکلمان و دانشمندان شیعه به عصمت پیامبران از سهو و نسیان باور دارند و دلایلی را برای اثبات آن، در جای خود آورده اند؛ ولی بعضی از دانشمندان شیعه و در صدر آنها، مرحوم شیخ صدوق و استادش ابن ولید، به روا بودن سهو و فراموشی پیامبران به هنگام عمل به احکام شرعی باورمنداند. اصلی ترین دلیل این دسته از عالمان شیعه، روایاتی است که در منابع شیعه و اهل سنت درباره سهو و اشتباه پیامبر(ص) در نماز وارد شده است. در این مقاله به بررسی و تحلیل روایات وارد شده پرداخته شده و ثابت گردیده که با این روایات نمی توان سهو و حتی اسهای پیامبر را ثابت کرد.

ثبت تاریخ های ولادت و وفات ائمه(ص) یکی از قدیمی ترین کارهایی است که مورخان اسلامی بدان پرداخته اند و کتاب هایی نیز در این موضوع به رشته تحریر درآورده اند، اما با وجود توجه فراوان به این تاریخ ها، اختلافات بسیاری در ثبت و ضبط آنها به چشم می خورد. یکی از این اختلاف ها مربوط به واقعه ولادت پیامبر است. نوشته حاضر با هدف بررسی این موضوع و کاوش در دیدگاه ثقه الاسلام کلینی و شیخ مفید سامان یافته و نقل های مختلف را درباره تاریخ ولادت آن حضرت، یادآور شده است.

حدیث گرده افشانی درختان خرما (تابیر النخل) در برخی منابع حدیثی نقل شده و به پیامبر(ع) نسبت داد که از گرده افشانی درخت خرمای نر بر خرمای ماده منع کرد و موجب زیان مردم شد. این حدیث از سوی دکتر عبدالکریم سروش به عنوان خطای علمی پیامبر(ع) مطرح شده است.
در این نوشتار، حدیث «تابیر النخل» مورد نقد سندی و محتوایی قرار گرفته است و روشن شده که این حدیث از قرن سوم در منابع حدیثی اهل سنت پیدا شده است. از این رو، برخی آن را جعل حاکمان زمان برای توجیه جدایی دین و دنیا دانسته اند، و از نظر محتوایی نیز مخالف قرآن بوده است و با شان پیامبر(ع) ناسازگار است؛ همان طور که با پیش آگاهی های ایشان که از طریق قرآن در مساله زوجیت و لقاح گیاهان و آگاهی طبیعی ایشان که از محیط مدینه به دست آورده بود معارض است. بنابراین، این حدیث نمی تواند خطای علمی پیامبر(ع) را به اثبات برساند.

«برص» از واژگانی است که در هیات های گوناگون در حدیث و با یک هیات در قرآن به کار رفته است. امروزه، برص بر عارضه پوستی بی خطری اطلاق می شود که نتیجه از کار افتادن رنگ دانه های پوست دانسته شده است. این تلقی با نحوه کاربرد این ماده در قرآن و حدیث هماهنگی چندانی ندارد و موجب برخی نقدها نسبت به احکام فقهی استنباط شده از روایات شده است. در این مقاله، با تحقیق در منابع گوناگون، به این نتیجه رسیدیم که برص از معنای پیشین خود نقل یافته و اکنون معنای جدیدی یافته است. در گذشته، «برص» بر بیماری ای همطراز با جذام اطلاق می شد که و از پوست بدن می گذشت و گوشت و استخوان ها را مبتلا می ساخت و موجب سفید شدن عضو می شد. از آنجا که باید هر متنی را منطبق با محتوای واژگان در زمان پیدایش آن متن فهمید، انتقادهای مطرح شده در این باره نارواست.

روش شناسی، یکی از بایسته های پژوهش حدیثی است. الوافی، نوشته فیض کاشانی، از جوامع روایی متاخر شیعه محسوب می شود. فیض در این کتاب، بر برخی از روایات تعلیقاتی نگاشته است. این تعلیقات و شرح برخی از احادیث متاثر از گرایش های فکری اوست.
در این مقاله بیان می گردد که فیض کاشانی در مباحث فقهی، دارای گرایش اخباری معتدل است؛ اما وی در برخورد با احادیث غیر فقهی به تفسیر و یا تاویل دست می یازد.
در تاریخ حدیث شیعه، روایات فقهی، بیش از سایر روایات، مورد توجه پژوهشگران واقع شده است. از این رو، در این مقاله، احادیث غیر فقهی مورد توجه قرار گرفته است تا نمایانگر اندیشه فیض و خاستگاه حکمی عرفانی وی باشد.

واکنش نامناسب به خوشایند و ناخوشایند زندگی از عوامل مهم در مشکلات روحی و روانی است که مورد توجه دین قرار گرفته است. چگونگی کنترل این دو موقعیت و ایجاد تعادل در فرد، از پرسش های مهم در این موضوع است. در این میان، «زهد» از مفاهیم اساسی در اخلاق اسلامی است که در هر دو موقعیت، کارایی داشته و موجب تعادل فرد شده و واکنش مناسب را تضمین می نماید. بنا بر این، یکی از عوامل سلامت روان، «تنظیم زهد» است. زهد یعنی بی رغبتی به دنیا و دل بستگی نسبت به آخرت؛ اما چگونه؟بر اساس آموزه های دین، راهبرد تنظیم رغبت را «شناخت و یقین» تشکیل می دهد. شناخت صحیح دنیا و آخرت سبب می شود که انسان از دنیا دل برکند و به آخرت دل بندد.

عدالت صحابه یکی از مسائل اختلافی بین شیعه و سنی است. در این مقاله، ابتدا، صحابه معرفی شده و ستس دیدگاه اهل سنت و شیعه درباره عدالت آنها مورد بررسی قرار گرفته و سعی شده تا قاعده ای برای تشخیص صحابه از سوی هر دو دیدگاه ارائه شود و حب و بغض علی به عنوان قاعده ای برای تشخیص عدالت صحابه مورد نقد و بررسی قرار گرفته است.

در این مقاله روایات موسوم به روایات تحریف از زاویه تاثیر جریان های فکری غالیانه، مورد بررسی قرار می گیرند. در ابتدا، مراد از روایات تحریف بیان گردیده، تعریفی از غلو و غالیان ارائه می شود. در ادامه، حضور آسیب زای این طیف فکری در جریان های علمی حدیثی نشان داده می شود و آن گاه، این حضور در مورد اسناد روایات تحریف، موشکافی خواهد شد. نتیجه این دقت سندی، استخراج اسامی سیزده نفر از راویان متهم به غلو از زنجیره اسناد این روایات است که در ادامه، شرح حال رجالی آنها از منابع متقدم رجالی خواهد آمد. در تقویت نتایج به دست آمده، به موضوع شناسی این روایات می پردازیم و نشان می دهیم که طیف وسیعی از این روایات با عقاید غالیانه همخوانی دارد. همچنین انگیزه های غالیان از حضور در این حوزه ها و رویکردهای متفاوتی را که در این ارتباط استخدام کرده اند، ارزیابی خواهیم کرد.

غنای گنجینه سخنان گهربار پیامبر اکرم(ص) و امامان معصوم(ع) در عصر کنونی مرهون تلاش های بی دریغ مسلمان صدر اسلام و نسل های پس از ایشان است. یکی از مهم ترین و ارزشمندترین روش ها در حفظ و انتشار اقوال، سیره و سنن ثقل اصغر، رحله (سفر)های محدثان است.
تامل در دستاورد سفرهای حدیث پژوهان چهار قرن نخستین عالم اسلام، تصریح می نماید که مجموع این کوچ ها یازده هدف عمده را دنبال می کرد: 1. طلب و فراگیری احادیث، 2. اطمینان از صحت و اتقان احادیث، 3. طلب علو در اسناد، 4. نشر و فرادهی احادیث، 5. بررسی احوال روات، 6. مذاکره علما در فهم و نقد احادیث، 7. تاثیر در بهبود اوضاع فرهنگی دینی شهرهای مقصد، 8. کسب علوم مختلف حدیث، 9. اخذ کتب حدیث، 10. نشر کتب حدیث، 11. تدوین مجموعه های حدیث. در این نوشتار به معرفی و ذکر آثار گران بهای برخی از این محدثان که از مصادیق بارز زحمات ایشان است می پردازیم.

از جمله شیوه های بدیع و کارآمدی که اهل بیت(ع) در راه ابلاغ پیام الهی به مخاطبان خود از آن بسیار بهره جسته اند، تجسم بخشیدن معارف توحیدی و حقایق دینی در قالب هایی زنده و گویاست.
ائمه اطهار(ع) با بهره گیری از شیوه مجسم ساختن معانی، معارف بلند و ژرفی را در سطح فهم همگان تنزل بخشیده و با ترسیم زنده و زیبای آنها به خلق صحنه های بدیع و شگفتی پرداخته اند که چشم ها را به خود خیره می کند و عواطف را برمی انگیزد.
در این نوشتار، تلاش گردیده تا به جلوه هایی از این هنر بدیع که در لابه لای کلمات ائمه هدی تجلی یافته اشاره شود.