ماهنامه زمانه
پیاپی 77 (بهمن و اسفند 1387)

پیروزی انقلاب اسلامی یکی از رویدادهای مهم و بزرگ سیاسی و اجتماعی جهان در نیمه دوم قرن بیستم به حساب می آید. این انقلاب در داخل کشور ایران دگرگونی و تغییرات بنیادی بسیاری در نظام اجتماعی به وجود آورد و در سطح بین المللی نیز تاثیرات بسیاری بر جای گذاشت؛ به گونه ای که در مدت کوتاهی مورد توجه اندیشمندان و صاحب نظران قرار گرفت.
قطعا عواملی مانند زمان و مکان وقوع، ایدئولوژی، میزان و سطح موفقیت، آثار بین المللی، هویت و موقعیت جهانی دشمنان و مخالفان انقلاب اسلامی و... ضرورت توجه فراوان به انقلاب اسلامی ایران را تقویت می نماید. اکنون با گذشت سه دهه از انقلاب اسلامی و ایجاد تحولات عظیمی در جهان معاصر و نظام بین الملل، انقلاب اسلامی با دنیای متفاوت تری از قبل مواجه است. طرح ایدئولوژی هایی بیگانه و معارض با ایدئولوژی انقلاب اسلامی، مثل لیبرال دموکراسی در سطح جهان، سلطه نظام سرمایه داری بر جهان و پدیده جهانی شدن، جهان معاصر را در زمینه های سیاسی، فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی تحت تاثیر قرار داده اند؛ درواقع نظام سرمایه داری از این طریق درصدد است استراتژی کلان جهانی خود را بر مردم جهان تحمیل کند و آینده جهان را به نفع خویش رقم زند.
در چنین وضعی درک عمیق دستاوردها، آرمان ها و اهداف انقلاب اسلامی اهمیت خاصی دارد؛ زیرا انقلاب اسلامی پدیده ای مقطعی و مخصوص امروز و فردا نیست، بلکه فرایندی مستمر و درازمدت و در حقیقت پلی است بین امروز جهان با آینده مطلوب وعده داده شده الهی.
در تحلیل انقلاب اسلامی باید تحول انقلابی جامعه جاهلی عصر بعثت حضرت محمد(ص) را، که نتیجه رهبری و تلاش بی وقفه ایشان برای هدایت بشر بود، به یاد آورد که بر اثر آن، نظام سنتی و عقب مانده عصر جاهلیت عربستان به نظام اسلامی جدید با محتوا و ویژگی های دینی تبدیل شد. در نظام نوین اسلامی به رهبری پیامبر(ص) همه معیارها و ملاک های مطرح در دین اسلام گنجانده و عملی شد که یکی از دستاوردهای مهم و اساسی آن تاسیس حکومتی دینی بود. این نظام سیاسی تازه تاسیس اهداف و مقاصد تعیین شده ای در چهارچوب تفکر دینی را سرلوحه استراتژی کلان خود قرار داد. این استراتژی حتی پس از وفات پیامبر(ص) فراموش نشد؛ اگرچه به تدریج از مسیر خود فاصله گرفت و زمینه های بحران را در تاریخ اسلام فراهم کرد. هدف اصلی انقلاب اسلامی در ایران نیز تاسیس حکومتی منطبق بر الگوی دینی صدر اسلام و براساس معیارهای اصیل دینی بود؛ به همین دلیل رهبری، ایدئولوژی و مردم سه رکن اساسی در نظام برآمده از انقلاب اسلامی است. این سه رکن جوهر و سرشت اصلی اهداف، دستاوردها و آرمان های انقلاب اسلامی را در بر دارد و جمهوری اسلامی را به سوی وضعیت های مطلوب هدایت می کند.
اگرچه ماهیت انقلاب اسلامی اهداف، آرمان ها و دستاوردهای نظام جمهوری اسلامی را تعیین کرده است، پیشرفت و توسعه اهداف و آرمان های انقلاب اسلامی متاثر از توسعه دانایی و معرفت بیشتر نسبت به آینده ای است که در انتظار ماست؛ آینده ای که باید با پژوهش و مطالعات عمیق و استراتژی مدون و مدیریتی کارآمد آن را رقم زد.
سند چشم انداز، که آینده ایران اسلامی در سال 1404.ش است، ترسیم آینده ای است الهام بخش، فعال و مؤثر در جهان اسلام با تحکیم الگوی مردم سالاری دینی، توسعه کارآمد جامعه اخلاقی، نوگرایی و پویایی فکری و اجتماعی، و تاثیرگذار بر هم گرایی اسلامی و منطقه ای. آسیب ها و موانع پیش روی انقلاب اسلامی متاثر از تحولات داخل کشور و محیط بین المللی ضرورت توجه به مطالعات آینده انقلاب اسلامی را تقویت می کند.
برای ترسیم آینده هدایت شده انقلاب اسلامی باید امکانات انقلاب اسلامی از ابعاد مختلف بررسی شود. موضوع چیستی انقلاب اسلامی و چرایی وقوع آن نسبت به دیگر عرصه های مطالعاتی انقلاب اولویت دارد؛ زیرا براساس آن می توان وضع موجود انقلاب اسلامی را تبیین کرد، و فرصت ها و تهدیدهای پیش روی آن را شناخت. از تهدیدهای مهم پیش روی انقلاب تهاجم فرهنگی است که با برآورد تهدیدهای ناشی از آن می توان آنها را به فرصتی تبدیل کرد و مسیر تحقق اهداف نظام جمهوری اسلامی و استراتژی آن را تعیین نمود. انقلاب اسلامی طی سه دهه گذشته بسیاری از تهدید ها را به فرصت تبدیل کرده است که از جمله آنها می توان به تحریم های گوناگون اقتصادی، تهاجم نظامی عراق، کمونیسم الحادی، بحران سرمایه داری، کاهش اعتماد ملت های غربی به لیبرال دموکراسی، ناکارآمدی سازمان های سیاسی بین المللی و... اشاره کرد.
فاصله گرفتن انقلاب اسلامی از اهداف و آرمان ها می تواند سبب افول دستاوردها، تشدید منازعات سیاسی، تضعیف قلمرو فرهنگی و ناکارآمدی نظام مدیریتی کشور شود. همچنین تشدید تهدیدات فرهنگی سیاسی ناشی از جهانی شدن آسیب های پیش روی انقلاب اسلامی را گسترش داده است.
در این شماره از نشریه زمانه تلاش شده است با تبیین ماهیت انقلاب اسلامی و علل وقوع آن، کارنامه انقلاب اسلامی و فرصت ها و تهدیدهای پیش روی آن برای ترسیم حرکت آینده این انقلاب تحلیل گردد.

اگر نخواهیم کرانه های فراملی انقلاب را در نظر آوریم و اگر بنیان های ژرف اعتقادی و فرهنگی آن را درنیابیم و اگر ظرفیت های بالای گفتمان انقلاب اسلامی را نشناسیم، بی شک حق مطلب را در شناخت آن به جا نیاورده ایم. انقلاب اسلامی ایران در زمان و مکان مشخصی روی داد، اما کرانه های آن از ایران و ایرانی گذشت تا اینکه به وسعتی جهانی رسید و رفته رفته می رود تا گفتمان غالب و پیروز تاریخ جدید جهان شود و این پیشگویی بزرگ حضرت امام خمینی(ره) تحقق یابد که «این قرن به خواست خدا، قرن غلبه مستضعفین بر مستکبرین است». لحظه به لحظه انقلاب و مرحله به مرحله آن را نباید کوچک و بی اهمیت دانست و همواره باید به سیر بازتولید انقلاب اسلامی براساس شرایط روز اندیشید و گام به گام انقلاب را تحلیل کرد.
برای تحلیل بعضی از این گام های انقلاب، پای گفته ها و اندیشه های یکی از یاران دیرین انقلاب و شخصیت های مؤثر گفتمان انقلاب اسلامی نشسته ایم تا هر آنچه را می توان از نسل اول انقلاب به نسل جدید هر دوره از انقلاب رساند از وی بشنویم.
مهندس مرتضی نبوی عضو مجمع تشخیص مصلحت نظام، مدیرمسئول روزنامه رسالت و مدیرعامل مرکز پژوهش مطالعات راهبردی توسعه است.

دفتر انقلاب اسلامی آن قدر بزرگ و نفیس و پربار است که شرح آن در مجال های کم و فرصت های کوتاه ممکن نیست و همچنین هنوز ناتمام و بگشوده است و هر دم پربارتر و پرمایه تر می شود. یکی از شگفتی های حاصل از انقلاب اسلامی این است که با وجود انواع دشمنی، توطئه و کارشکنی بیگانگان در مسیر توسعه و رشد جامعه انقلابی ایران، پیشرفت های ارزنده و تحسین برانگیز علمی و فنی در کشور را شاهدیم.
توسعه آموزش و پژوهش، شکوفایی صنعتی، انقلاب نرم افزاری اسلامی، گسترش نشر و مطبوعات و کتاب خوانی، پیشرفت های حیرت آور در زمینه نانوتکنولوژی، تحولات عظیم در صنعت خودروسازی، پیشرفت های عظیم پزشکی، جایگاه ممتاز در عرصه سلول های بنیادی، دستیابی به فضا و فناوری ساخت و پرتاب ماهواره و... همگی برگ های زرینی از دستاوردهای انقلاب اسلامی در عرصه علم و فناوری اند که افق های روشن تری را نیز در مقابل ما خواهد گشود.

قوانین اساسی کشورها همانند شالوده های یک ساختمان هستند که همه چیز بر آنها بنا می شود و استحکام و درستی آن شرط اول هرگونه ساخت وساز سیاسی و اجتماعی است. ماجرای تدوین و تصویب قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، به خاطر همین اهمیت شالوده ای و اساسی، فرازونشیب های گوناگونی داشت، اما حضور نورانی رهبر و معمار انقلاب اسلامی، حضرت امام خمینی(ره)، در صحنه سیاسی کشور سبب شد مجلس خبرگان قانون اساسی با قوت و استحکام لازم این قانون را تدوین کند و به تصویب قاطبه ملت ایران رساند.
پس از آن هم که این قانون در سال 1368 اصلاح و بازنگری شد، مجددا از طریق همه پرسی، مردم آن را تایید کردند. این قانون چهارده فصل و 177 اصل دارد. در مقاله پیش رو با سیر تهیه و تصویب قانون اساسی جمهوری اسلامی، که یکی از سرمایه های بزرگ ملی ما محسوب می شود، آشنا خواهید شد.

یکی از عرصه های مهم در بحث از انقلاب اسلامی سیاست های فرهنگی نهادها و مواضع فرهنگی رهبران و مسئولان انقلاب است. بدیهی است که در نخستین سال های پس از پیروزی هر انقلابی شیب تند تحولات ممکن است سبب موضع گیری ها و اقدامات عجولانه یا سطحی گردد، اما بسیاری از این مواضع و اقدامات در اصول شکل گیری انقلاب ریشه دارند که به عنوان سیاست های کل یا قوانین اساسی نمایان می گردند. با مروری بر نخستین دهه پس از پیروزی انقلاب اسلامی و تاسیس نظام مقدس جمهوری اسلامی می توان دریافت که رهنمودهای فرهنگی بنیان گذار جمهوری اسلامی سبب شد مسیر دشوار راه انقلاب فرهنگی همواره شود و اصول و سیاست های خردمندانه ای در این عرصه اتخاذ گردد و به ویژه تاسیس شورای عالی انقلاب فرهنگی و ایجاد تحولات ساختاری در عرصه های آموزشی و پژوهشی رهاوردها و دستاوردهای ارزشمندی در این زمینه برای جامعه و انقلاب داشت.

می توان تمامی فراز و فرودهای این سی ساله را در نگرشی کلی نموداری رو به رشد دید که اگرچه ریزش هایی داشته است، رویش های آن به قدری شکوفا، تناور و پربار است که می توان همه مراحل این انقلاب را مثبت و تکاملی دانست؛ از سختی های سال های اولیه انقلاب و محنت های دوران جنگ گرفته تا کم و کاستی های عصر سازندگی و اصلاحات و فشارهایی که هم اکنون بر مردم ایران انقلابی از سوی دشمنان وارد می شود. به هرحال هرچه بود گذشت و اکنون انقلاب اسلامی سرافراز است و خواهد بود

چگونه می توان مدعی وقوع انقلابی واقعی بود، درحالی که وضعیت اجتماعی پیش از آن انقلاب دچار تحول اساسی نشده باشد؟ بدیهی است که روی کار آمدن نظام های سیاسی کاملا متفاوت با شکل قبل از آن مستلزم پدید آمدن زمینه های اجتماعی آن است. به عبارت بهتر قبل از تاسیس دولت و نظام سیاسی مدنظر خود، باید خواستار جامعه متناسب با آن نوع از نظام سیاسی باشیم و آن را محقق نموده باشیم و این دقیقا همان کاری است که امام و رهبر بزرگوار انقلاب اسلامی انجام داد.
حضرت امام(ره) به خوبی می دانست تا جامعه متحول نشود و سرمایه های اجتماعی یک انقلاب و نظام اسلامی ایجاد نگردد، سرنوشت نهضت اسلامی ایران نیز مانند بسیاری دیگر از نهضت های سیاسی و اعتقادی دیگر اسلامی خواهد بود؛ ازهمین رو طی مبارزه ای علمی، اعتقادی و سیاسی پانزده ساله، سرمایه های اجتماعی لازم برای وقوع انقلاب اسلامی و تحقق اهداف آن را ایجاد نمودند و با استفاده هوشمندانه و مدبرانه از آن توانستند انقلاب را رهبری کنند و نظام شکوهمند و مقدس اسلامی را برپا سازند.
در مقاله پیش رو، به موضوع سرمایه های اجتماعی انقلاب از آغاز تا هم اکنون توجه شده است.

ظهور پدیده شگفت انگیز انقلاب اسلامی ایران نه تنها نظریه پردازان انقلاب را غافلگیر کرد، بلکه سبب بی اعتبار شدن نسل سوم نظریه های انقلاب و پیدایش نسل چهارم این نظریه ها با ساختار تحلیل فرهنگی و ایدئولوژیک شد. اینکه تحلیلگران و نظریه پردازان انقلاب تا چه حد به درک ماهیت انقلاب اسلامی ایران موفق شوند و جزر و مد تاریخی آن را دریابند، مستلزم اتخاذ رویکردهای کاملا علمی، همه جانبه نگر، منصفانه، و عمیقا فرهنگ شناسانه است که با توجه به هرچه بیشتر اجتماعی شدن خصوصیت گروه ها و جریانات و هرچه بیشتر فرهنگی شدن روابط بین المللی، امیدوارکننده به نظر می رسد.
به منظور بحث درباره ماهیت انقلاب اسلامی به سراغ یکی از استادان علوم سیاسی دانشگاه تهران، که در عرصه نظریه های انقلاب مطالعات و تحقیقات ارزشمندی انجام داده است آمده و گفت وگویی انجام داده ایم که متن آن پیش روی گرامی شماست. آقای دکتر مصطفی ملکوتیان عضو هیئت علمی دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران است. کتاب «انقلاب اسلامی در سپهر نظریه پردازی» از جمله فعالیت های پژوهشی دکتر ملکوتیان در حوزه انقلاب اسلامی است که در محافل دانشگاهی و علمی مورد توجه واقع شده است

جنبش های اسلامی 150 سال گذشته، اگرچه بی اهمیت، بی تاثیر و بیهوده نبودند، نتوانستند اسلام و جوامع اسلام را از انفعال در مقابل سیطره جهانی تمدن غرب رها کنند یا حتی مردم کشورهای اسلامی را از شر حکومت های مستبد و دست نشانده خلاص نمایند، اما در این میان وقوع انقلاب اسلامی در ایران چنان عمق فرهنگی و گستردگی سیاسی و اجتماعی داشت که نه تنها داستان تلخ شاهنشاهی را در ایران برچید، بلکه در مقابل نظام سلطه جهانی قرار گرفت و هم اکنون پس از بر باد دادن بنیاد کاخ سرخ کمونیسم، می رود تا کاخ سفید لیبرالیسم را نیز به دست اضمحلال سپرد و سایه فرهنگ اصیل اسلام را بر سر جوامع بشری بگستراند. تاثیری که انقلاب اسلامی بر پیدایش و رویش جنبش های اسلام گرای سیاسی در خاورمیانه، شبه قاره هند، افریقا، آسیای میانه و جنوب شرق آسیا گذاشته است نشان دهنده قدرت تکان دهنده انقلاب و پدیدار شدن بلوک قدرتمند اسلامی در عرصه جهانی است. در مقاله حاضر تاثیر وقوع انقلاب اسلامی بر بیداری جهان اسلام بررسی و تحلیل شده است.

اشتباه شاه این بود که گمان می کرد یک ارتش قدرتمند می تواند نقش یک پلیس قدرتمند را نیز در مواقع لزوم به عهده بگیرد. بنابراین با تجهیز و توسعه هرچه بیشتر ارتش شاهنشاهی می خواست با یک تیر چند هدف را نشانه رود: اول اینکه با در اختیار امریکا گذاشتن سیاست ها و برنامه ریزی ها و در نهایت عملکرد ارتش به عنوان ژاندارم منطقه، حمایت امریکا را از سلطنت خویش عمیق تر و مداوم تر کند، دوم آنکه با جلال و جبروت بخشیدن به ارتش و خرید مدرن ترین سلاح های روز، حس حقارت درونی اش را سرکوب نماید، و سوم اینکه در صورت بروز هرگونه ناآرامی و مخالفت گسترده داخلی بتواند به کمک نیروهای امنیتی و پلیسی آمده و مخالفان را سرکوب کند.
اگر شاه در دو هدف اول به نتیجه نسبی رسید، در مورد سومین هدف کاملا اشتباه کرده بود و ساختار ارتش او نه تنها رویارویی با مردم را برنمی تافت بلکه بر سرعت سقوط رژیم شاهنشاهی می افزود. بدنه اصلی ارتش به زودی همراه با مردم شد و ارتش و ملت جشن پیروزی انقلاب را متفقا بر پا نمودند.

ماجرای ورود امام خمینی به ایران و مشکلات و موانع توطئه آمیزی که در آن بحبوحه ایجاد شد و مانع تراشی های ابلهانه و سخیف دولت بختیار برای جلوگیری از بازگشت رهبر کبیر انقلاب، یکی از بخش های جذاب و در عین حال بهت آور تاریخ انقلاب اسلامی است. رفتن شاه از ایران برای آماده کردن زمینه ورود امام خمینی نبود، بلکه برای آماده کردن شرایط جلوگیری از این کار و اجرا کردن بدترین نوع از انواع حکومت نظامی بود. اما شجاعت، تیزبینی و قدرت تحلیل اعجاب آور امام (ره)، همراه تلاش های هوشمندانه و تاثیرگذار اعضای شورای انقلاب در تهران و مهم تر از آن حضور بی مانند مردم در صحنه، سبب شد بختیار، باوجود تلاش های مذبوحانه خود، شکست بخورد و پا به فرار گذارد و با پیوند میان ارتش و ملت، سرنگونی کامل دستگاه ظالم حکومت پهلوی با خشونت و خون ریزی هرچه کمتر محقق گردد.

در شماره قبل قسمتی از نقد کتاب «پاسخ به تاریخ» محمدرضا، شاه مخلوع را تقدیم حضورتان کردیم، در این شماره دومین قسمت از آن را مطالعه خواهید کرد و گوشه هایی از اشتباه ها و ایرادهای آن را خواهید دانست.
در این قسمت بخش های سوم و چهارم کتاب فوق نقد شده که به ترتیب مسائل گوناگون داخلی و سیاست های رژیم شاه و سپس مباحث مربوط به شکل گیری و پیروزی انقلاب اسلامی را در برگرفته است.

قدرت روزافزون منطقه ای ایران و در کنار آن کاهش نفوذ امریکا در سطح جهان و نیز منطقه خاورمیانه، بیشتر از آنکه به بداقبالی امریکا مربوط شود از سیاست های اشتباه این کشور، به ویژه در یک دهه گذشته، ناشی می شود؛ ازهمین روست که بسیاری از تحلیل گران و استراتژیست های سیاست خارجی امریکا بر ضرورت بازنگری دقیق در شرایط موجود و اتخاذ سیاست های جدید یا حتی تغییر الگوی روابط خارجی این کشور تاکید کرده اند. از جمله این تاملات و تاکیدها همین نظریاتی است که در ذیل آمده و ری تکیه، عضو ارشد شورای روابط خارجی امریکا، مطرح کرده است. البته شایان ذکر است که نویسنده این مقاله متاثر از فضای حاکم بر غرب و زاویه دید فردی غربی به موضوع نگریسته است؛ ازاین رو نظریات وی خالی از یک جانبه گرایی نیست.

بی تردید یکی از مشخصه های دنیای سیاست در سال های اخیر، افزایش احساسات ضد امریکایی در میان کشورهای متعدد جهان، به ویژه کشورهای مسلمان، است که البته بعضا پیشینه عمیقی دارد. به نظر می رسد این مسئله، به ویژه پس از حملات امریکا به کشورهای افغانستان و عراق به بهانه مبارزه با تروریسم بین المللی، تقویت گشته و گسترش یافته است. ازاین رو بعضی از پژوهشگران و استادان علوم سیاسی و روابط بین الملل نیز در نوشته ها و تحقیقات خود دلایل و ریشه های این پدیده را بررسی کرده اند. با نگاهی به این آثار می توان دریافت حجم و کیفیت آنها نیز افزایش چشمگیری یافته است. در این میان، نویسنده کتاب «امریکاستیزی در جهان اسلام» کوشیده است با رویکردی نسبتا علمی، پیشینه، دلایل و وضعیت فعلی مسئله امریکاستیزی را در کشورهای اسلامی بررسی نماید. این کتاب توسط گروه غرب شناسی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی ترجمه و منتشر شده و در ذیل به منظور آشنایی شما خوانندگان عزیز معرفی و نقد آن توسط یکی از مترجمان کتاب تقدیم حضورتان می گردد.

سی سال از پیروزی انقلاب اسلامی ایران می گذرد و این انقلاب همچنان استوار در برابر تهدیدات دشمنان ایستاده و در حوزه های مختلف علمی، صنعتی، اقتصادی و... به پیشرفت های بسیاری دست یافته است.
به دلیل سرعت پیروزی در انقلاب و وحدت مردم ایران در برابر رژیم پهلوی، جهانیان، به ویژه سیاستمداران و نظریه پردازان انقلاب، نتوانستد وقوع این انقلاب را پیش بینی کنند و مدت ها پس از پیروزی آن همچنان مبهوت بودند و توانایی درک و تحلیل این رویداد را نداشتند، اما حال پس از گذشت سه دهه از این رویداد بزرگ و مهم، که نه تنها ایران، بلکه تاحدی جهان را نیز دگرگون ساخته است، نویسندگان بی شماری کوشیده اند در آثار خود این انقلاب و زمینه ها، علل و پیامدهای آن را بررسی کنند. با توجه به اهمیت این موضوع، یکی از محققان نشریه، با مطالعه و بررسی تعداد متنابعی از کتاب های لاتین درباره انقلاب اسلامی و انتخاب دوازده اثر از میان این کتاب ها، کوشیده است آنها را به طور مختصر معرفی و در اختیار شما خوانندگان محترم قرار دهد.