ماهنامه زمانه
پیاپی 37 (مهر 1384)

اصولا انسانها از افکار و اندیشه های مستقل و مجزایی برخوردارند و ازاین رو تصور جامعه ای یکدست از حیث مقولات فکری و فرهنگی بسیار دشوار است؛ چنانکه حتی در صورت مشخص و قابل تحدیدبودن پارادایم فکری حاکم بر یک جامعه، باز هم تفاوتهایی در نگرش و برداشت افراد نسبت به این پارادایم مشاهده می شود. ازاین رو به خودی خود این سوال پیش می آید که: پس ما چگونه می توانیم مفهوم جامعه را درک کرده و آن را در ذهن خود پردازش نماییم؟ به عبارتی آیا از مجموع انسانهایی با زبانها، نژادها، فرهنگها و افکار متفاوت، می توان گفت یک جامعه انسانی تشکیل شده است؟ اینجاست که بحث اشتراکات و مولفه های وحدت بخش مطرح می شود؛ چراکه همه افراد انسانی گرچه کاملا شبیه یکدیگر نیستند، اما کاملا بی شباهت نیز نیستند و از هم پوشانی نسبی از حیث زبان، نژاد، باور، افکار و اعتقادات برخوردارند. این هم پوشانی، به ویژه در چارچوب محدوده های انسانی از نسبت بیشتری برخوردار است و به تناسب افزوده شدن بر اشتراکاتی از قبیل جغرافیا، زبان، نژاد و مذهب، بیشتر می گردد. بااین همه هیچگاه تناسب فکری و فرهنگی کامل در میان انسانها شکل نمی گیرد و تقریبا می توان گفت محال است که از حیث فکری و فرهنگی یکسانی کاملی مشاهده شود. به عنوان مثال آیا نمی توان دو عرب را یافت که فرهنگ مجزا داشته باشند؟ آیا افکار و فرهنگ یک عرب سنی با یک عرب شیعه یکی است؟ حتی اگر بپذیریم که باور کلی آنها یکسان می باشد، باز هم نمی توان درصد یقین و ایمان آنها را نسبت به این باور یکنواخت و مشابه فرض کرد. بنابراین باید گفت درعین حال که بر مبنای افتراقات، افراد انسانی از یکدیگر متمایز می شوند و به سوی فردگرایی میل می کنند، بر اثر بروز تشابهات در میان آنها، گروه بندی های اجتماعی در قوالب متعدد شکل می گیرد و می توان این جوامع را از حیث مبانی فکری و فرهنگی به بخشها و جریانهای متفاوت تقسیم کرد.

ایران معاصر در یک قرن اخیر علاوه بر درگیری ها و جنگهای بیرونی، در جبهه درون نیز با جریانات سیاسی، فکری و فرهنگی فراوانی رویارو شد، که البته بخش بزرگی از این جریانات نیز مستقیم یا غیرمستقیم بی ارتباط با دنیای بیرون نبودند. با پیروزی انقلاب اسلامی و شکل گیری نظام جمهوری اسلامی به نظر می رسد تا مدتی حداقل برای نیم قرن جامعه ایران به ویژه در زمینه فکری و فرهنگی از نوعی انسجام و همصدایی برخوردار شود، اما ازآنجاکه این دوره خود با شتاب گرفتن جریان تحولات سریع جهانی در تمامی عرصه های نرم افزاری و سخت افزاری همزمان گردید، نه تنها جریان سازی های گوناگون پایان نپذیرفت، بلکه حتی بسیاری از جریانات خاموش تاریخ نیز دوباره به اشکال دیگری سربرآوردند. البته همه گرایشها و زاویه های مذهبی و فرهنگی ایران معاصر صبغه معارضه و ناهمخوانی با مبانی فکری جمهوری اسلامی ندارند، اما به هرحال می توانند بر کندی ها و کدورتها دامن بزنند و نشاط فکری را مخدوش سازند. ازآنجاکه انقلاب اسلامی ذاتا انقلابی فرهنگی و دارای خصیصه های فرهنگی قدرتمندی است، تاکنون استواری شایان توجهی را از خود نشان داده است و با لحاظ استواری بنیانهای خود، تاحدبسیار زیادی جریانات مذکور را برمی تابد. بااین وجود غفلت از این جریانات به ویژه جریانات فکری، فرهنگی و اجتماعی که به گونه ای ناملموس و خزنده بر اساس و بن مایه های یک جامعه در بلندمدت تاثیر می گذارند جایز نیست. براساس همین دلتنگی ها و دغدغه ها بود که در این شماره از ماهنامه زمانه به بررسی و طرح مباحث مربوط به تفکرات معاصر ایران به ویژه پس از انقلاب اسلامی پرداختیم. در این راستا، پژوهشگر معاصر، حجت الاسلام و المسلمین عبدالحسین خسروپناه را که به ویژه درخصوص جریانهای فکری و فرهنگی جامعه تحقیقات شایانی را انجام داده است، برای مصاحبه درباره این جریانات برگزیده ایم. عبدالحسین خسروپناه سال 1345 در شهر دزفول متولد شد و در کنار تحصیلات عمومی به تحصیل دروس حوزوی پرداخت. ایشان در سال 1368 به حوزه علمیه قم آمد و علاوه بر دوازده سال تلاش علمی در دروس خارج فقه و اصول، موفق به اخذ رتبه اول در درجه دکترای کلام اسلامی از موسسه امام صادق(ع) گردید. دکتر خسروپناه از سال 1370 فعالیت خود در زمینه تدریس در حوزه و دانشگاه را آغاز کرد. ایشان هم اکنون مدیر گروه فلسفه در پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی می باشد و تاکنون ضمن مدیریت چند پروژه تحقیقاتی در زمینه های فلسفه و عرفان، کتب و مقالات متعددی را نیز به چاپ رسانده است. کلام جدید، جامعه مدنی و حاکمیت مدنی، گفتمان مصلحت، جامعه علوی، کثرت گرایی دینی، پلورالیسم دینی و سیاسی از جمله آثار منتشرشده وی می باشند. ایشان هم اکنون تحقیق مفصلی را درخصوص جریانات فکری و فرهنگی معاصر ایران در دست اقدام دارند.

قائل شدن به تمایز میان جرمهای عادی و جرمهای سیاسی را شاید بتوان به دوردست ترین برهه های تاریخ بازگرداند و یکی از نمونه های معروف و مهم آن را در دادگاه سقراط، فیلسوف دوران باستانی یونان، سراغ گرفت. با پیشرفت مدنیت و پیچیده شدن حکومتها، مفهوم و تعریف جرایم سیاسی نیز متحول شد و با پیدایش صنعت چاپ، مقوله جرایم مطبوعاتی نیز در میان مسائل اجتماعی پدیدار گشت و بحث کتب و جراید ضاله یا ممنوعه در جوامع گوناگون به میان آمد.
در مورد تعریف جرایم مطبوعاتی و بیشتر از آن جرایم سیاسی، اختلاف نظرهای فراوانی وجود دارد و ازآنجاکه قوانین موضوعه معمولا در تعریف دقیق و نیز انطباق آن بر مصادیق دچار ضعف و ابهام هستند، سیستمهای قضایی کشورهای مختلف برای یاری گرفتن از وجدان عمومی، هیاتی را به عنوان هیات منصفه برای رسیدگی به این جرایم در نظر می گیرند که یک امتیاز برای مجرمان سیاسی و مطبوعاتی است. ازسوی دیگر این گونه جرایم می بایست به صورت علنی محاکمه شوند تا مجرمین از محاکمه ای عادلانه و نیز امنیت جانی بی نصیب نباشند. اما سرگذشت داوری و رسیدگی به جرایم سیاسی در ایران و سایر کشورهای جهان و در طول زمان تفاوت دارد. هرچند در اوایل قرن چهاردهم هجری قانون هیات منصفه در ایران تصویب شد اما ازآن موقع تاکنون فرازونشیبهای متعددی در بحث قضایی جرایم سیاسی و مطبوعاتی رخ داده است. باید دانست که یکی از مهمترین فرازهای حقوق اساسی، همین مبحث جرایم سیاسی و مطبوعاتی است و لذا از ابتدای تدوین قانون اساسی در ایران تا به امروز، همچنان موضوعی در تلاطم بوده و به ویژه بحث هیات منصفه با موافقتها و مخالفتهایی روبرو بوده است. تحولات مربوط به هیات منصفه در تاریخ معاصر ایران، در مقاله زیر مورد بررسی قرار می گیرد.

بیش از یک قرن است که هویت ملی ما ایرانی ها و بلکه بیشتر ملل عالم در تلاطم و تنش میان سنت و تجدد فروافتاده و همچنان غوطه ور مانده است تا بالاخره کدام یک از این دو دست او را بگیرد و نجات دهد! اندیشمندان و نویسندگان معاصر به درد دلها، هشدارها و روشنگری های بسیاری براساس برداشت خود از سنت و تجدد دست زده اند و معرکه ای بزرگ در تاریخ معاصر ما به وجود آمده است که می توان آن را معرکه فرهنگها و هویتها نامید. اما هرچه گفته اند و هرچه کرده اند، چندان هم بیهوده و بی راه نبوده است و بالاخره رسیدن به یک ایده جامع و مانع را در حال یا آینده میسور خواهد کرد؛ ایده ای که بتواند یک تعریف روشن و دقیق و منطقی از ایران، اسلام، غرب، سنت، تجدد و هویت ارائه دهد و تعامل یا تقابل آنها را به درستی بازشناسی و معرفی نماید. اکنون وقت لازم فرا رسیده است که سهم هرکدام از مولفه های هویت ملی را معین کنیم و جامه ای نسبتا مناسب و شکیل بر قامت ایرانی بپوشانیم؛ جامه ای که نه گریبان سنت آن دریده باشد و نه آستین تجدد آن کوتاه باشد. در مقاله زیر که برگرفته ای از کتاب فرهنگ رجایی باعنوان «مشکل هویت ایرانیان امروز: ایفای نقش در عصر یک تمدن و چند فرهنگ» می باشد برخی از مباحث روز مربوط به هویت ملی ایرانیان تشریح و تبیین شده است.

هرچند سیدجمال الدین اسدآبادی، به سال 1217.ش در اسدآباد همدان متولد شد اما پس از رسیدن به دوران نوجوانی تقریبا مابقی عمرش را در هجرت و مسافرت سپری کرد. تحصیل در افغانستان و انتخاب لقب افغانی* برای او این امتیاز را داشت که بعدها دولت ایران نتواند او را به عنوان یک تبعه ایرانی مجبور به بازگشت به ایران کند و بتواند در کشورهای مختلف فعالیتهای فرهنگی، علمی و سیاسی خود را ادامه دهد. اما ورود سیدجمال به مصر، آغاز دوران مهمی از تاریخ بود. نه تنها تاریخ زندگانی شخصی او بلکه تاریخ معاصر ملتهای مسلمان پس از این ورود، طور دیگری رقم خورد. تبحر علمی، به علاوه شجاعت فکری و عملی، او را در موقعیتی قرارداد که گویا بازماندگان امپراتوری عثمانی و نخبگان مصر و ایران را تشنه حضور شخصیتی همچون او می کرد و راه نفوذ فکری و سیاسی او را باز می نمود. بیشترین و ماندگارترین تاثیرات فکری سیدجمال در مصر بروز کرد و به ویژه تاثیر او بر اندیشمندان و نخبگان مصری حتی تا جمال عبدالناصر هم تداوم یافت. مقاله زیر نگاهی است به نقش و تاثیر سیدجمال در مصر که از سوی یک محقق غربی نگارش یافته است.

با شکل گیری و رواج نحله های هرمنوتیک یا تفسیری و به ویژه سیاسی شدن رویکرد مذاهب از جمله اسلام در جهان معاصر، موضوع مخاطب، منشا و نیت اولیه متون بحث روز شد و به تبع آن تحولات زیادی در مسائل شناخت شناسی و هستی شناسی به وجود آمد. براساس آنچه علوم تفسیری به ما ارائه می کنند، تحول در مفاهیم واژه ها مسلم و دائمی است و پدیدارها با تحول مفاهیم در ارتباطی تنگاتنگ هستند. مفهوم دولت به عنوان بنیادی ترین، حجیم ترین و موردتوجه ترین مفهوم در بررسی های اندیشه سیاسی بستگی فراوانی با تحول در نهادها و مناسبات قدرت دارد و ازهمین رو آنچه مردم جوامع امروزی از مفهوم دولت درمی یابند، با گذشته ها تفاوت چشمگیری دارد. مشروعیت، حدود و کارکردهای دولت، همگام با نوآوری های علمی و اجتماعی متحول می شوند و به تبع آن مفهوم واژه دولت نیز تحول می پذیرد. شناخت تحول در این دال و مدلول نیازمند مطالعات عمیقی در حوزه معرفت شناسی و اندیشه سیاسی است. نوشتار زیر کوششی در این راستا به شمار می آید.

میرزاملکم خان ناظم الدوله همچنان که از لقبش پیدا است، قرار بوده که در نظم و سیاق دادن به امور دولت نقش موثری داشته باشد، اما چه نظمی و چه سیاقی را باید از شیوه تربیت ملکم خان و گفته ها و کرده هایش پرسید. پدر ملکم که از مسیحیت به کیش اسلام درآمده بود، فرزندش را از کودکی به فرنگ فرستاد تا فنون، علوم و مناسبات آنان را بیاموزد. وی بعدازآنکه به ایران هم آمد، ارتباطش با خارج برقرار بود. ملکم خان گرچه درگیرودار دلالی و قراردادبازی مناصب و موقعیتش از دست رفت، اما نفوذش را از راه دیگری ادامه داد. فراموشخانه و روزنامه قانون، عصای دست او برای نفوذ در ارکان مختلف سیاست، دیانت، دولت و دانش بودند، و رساله ها، مقاله ها و شگردهای تبلیغاتی و تاکتیکهای سیاسی او باعث پررنگ شدن مسیری در تاریخ ایران گردید که تحت عنوان «تجددخواهی» ایران را به دربارها، تجارتخانه ها، صنایع، محافل و لابی های فرنگیان می رساند. هم عقاید میرزاملکم خان و هم اقدامات عملی او، از هر حیث قابل مطالعه تاریخی است و مواضع او در مورد دین و دنیا، تلفیق علم و عقل و تحول در فرهنگ، اقتصاد، اجتهاد و...، زاویه های فکری و فرهنگی خاصی را در تاریخ ایران باز نمود که باید دید از کجا تا به کجاست.

تصویب لایحه کاپیتولاسیون در ایران یکی از مهمترین زمینه های شکل گیری انقلاب اسلامی و پیدایش مقاومت سیاسی علیه شاه بود و شاید بتوان گفت همه چیز از آنجا شروع شد. امریکا حق نامشروع و نامالوفی را از ملت ایران گرفت که باعث شد چندسال بعد تمامی منافع و حقوق خود را در ایران از دست بدهد. مقاله زیر کاپیتولاسیون را در تاریخ معاصر ایران به اختصار بازگو می کند.

یکی از عمیقترین عرصه های انقلاب فرهنگی، بحث تعامل حوزه و دانشگاه و به تعبیری رابطه علم و دین است. به دو دلیل بحث حوزه و دانشگاه برای جمهوری اسلامی یک بحث مهم و درجه اول محسوب می شود؛ یکی اینکه انقلاب ایران، با صبغه اسلامی و به رهبری علمای اسلام به وقوع پیوست و اساس آن بر احیای دیانت در شکلی تازه و روزآمد بود. بدین معنی که ایجاد یک نظام سیاسی مدرن و مبتنی بر آموزه های دینی خودبه خود بحث چگونگی تعامل دو مقوله سنت و مدرنیسم را به میان می کشید و آن را به یکی از بنیادهای اولیه نظام جمهوری اسلامی مبدل می ساخت. دوم آنکه دین و علوم دینی همواره خود را در مواجهه، ارتباط یا همسازی با دستاوردهای جدید علمی می داند و پاسخ گویی به مسائل روز از وظایف نهادهای دینی است. برهمین اساس بود که مقوله ای تحت عنوان روشنفکری دینی در جامعه مطرح گردید و هرگروه، نحله و شخصی از ظن خود به ایفای نقش روشنفکر دینی همت گمارد. اما نکته مورد غفلت اکثر افراد و جریانهای روشنفکری دینی در آن بود که آنها از منظر مدرنیسم و علوم جدید به دین می نگریستند و در حقیقت به نوعی شناخت یا مطالعه علمی از دین روی آوردند. این روش گرچه مورد نیاز و توجیه بود اما حکم حرکت کردن برخلاف جریان آب را داشت. انقلاب اسلامی به وقوع پیوسته بود تا همه دنیا و مسائلش را به مورد نقادی دین ورزانه بگذارد و فرهنگ و تمدن بشری را با معیارهای جاودانه و حکیمانه دین بسنجد و کاستی ها و کژی های مدنیت بشری را به مدد تعالیم آسمانی سامان ببخشد. برهمین اساس بود که متفکر شهید علامه مرتضی مطهری با بهره گیری از احاطه کم نظیر بر علوم اسلامی و انسانی نیروی سومی را در جریان روشنفکری دینی به وجود آورد تا سایه تعالی بر اندیشه علمی و انگیزه های عملی جامعه بیافکند. براساس مبانی نیروی سوم روشنفکری، حیات طیبه و حیات معقول ما را از تن دادن به دستاوردهای ناقص، ناشکیب و گاهی ناهماهنگ مدرنیته بازمی دارد. استاد مطهری برآن است تا از گرایشهای شرقی و غربی یا التقاطی در روشنفکران دینی جلوگیری نماید و خط استواری را به عنوان روشنفکری متدین، که دین، ذره بین اوست، به وجود آورد تا مسائل جامعه و مباحث علوم را با آن بکاود. در مقاله زیر با روشنفکری اصیل دینی و مجاهدات علمی استاد مطهری در شکل گیری این جریان آشنا می شوید.

یکی از حساسترین و پیچیده ترین مراحل برای تمامی انقلابها و جریانات اجتماعی و حتی برای فعالیتهای گروهی موقت و محدود، مرحله شکل گیری رهبری و انتخاب رهبر است. از آن جهت که رهبری توامان واجد مخاطرات و امتیازات می باشد و هرقدر که جریان اجتماعی مزبور انقلابی تر و پویاتر باشد، ریسک پذیری آن نیز بالاتر می رود، لذا مراحل دشوار و اولین گامهای انقلاب، در تعیین نقش رهبری بسیار مهم هستند. بدون شک ویژگی های فردی رهبر و نیز اقبال خواص و عوام جامعه در واگذاری رهبری جریان به یک شخص تاثیر آشکاری دارد اما از چینش تاریخی رویدادها نیز نباید غافل بود. رویدادهای تاریخی گاه طوری چیده می شوند که نقش رهبری را برای یک شخص یا جریان تقویت می نمایند و در کنار خصوصیات فردی و پایگاه و خاستگاه اجتماعی، زمینه های مهمی را برای ظهور یک رهبر فراهم می سازند.

از دوران جوانی و در دانشکده افسری با ولیعهد یار و دم خور شد و همین باعث گردید که در دوران سلطنت محمدرضا پهلوی مدارج ترقی را به سرعت طی کند و از ستوان دومی پیاده به ریاست بزرگ ارتشداران و بعد از آن به عضویت در شورای سلطنت درآید. قره باغی به خاطر اعلام بی طرفی ارتش در بحبوحه پیروزی انقلاب اسلامی، به یک چهره سوال برانگیز تاریخی مبدل گشت و با خائن قلمدادشدن او از سوی سلطنت طلبان، بر این ابهام افزوده شد، اما باید نگاهی دقیقتر به جزئیات تاریخ انقلاب اسلامی انداخت تاحقیقت روشن گردد. به نظر می آید حضور ژنرال هایزر (معاون فرمانده نیروهای امریکایی مستقر در اروپا) در کنار قره باغی و نقش او در ارتقائات او تا عضویت در شورای سلطنت، می تواند مورد تامل قرار گیرد. هرچند هایزر نیز بعد از پیروزی انقلاب او را خیانتکار دانست اما مقاومت قره باغی تا روز قبل از بیست ودوم بهمن سال 1357 برای حفظ سلطنت، سرکوب مخالفان از سوی او، اختفای بیش از یک سال در تهران، فرار و پیوستن به عناصر گریخته از ایران و سرانجام ملاقات با رضا پهلوی و سایر مخالفان انقلاب، احتمالات و چراهای دیگری را در مورد او مطرح می کند. حتی طول کشیدن اختفای او در ایران برای چهارده ماه بی معنی نیست؛ چراکه او نیز می توانست زودتر از این موعد کشور را ترک کند. شاید حضور او در ایران برای طرحهای براندازانه امریکا در ایران ضروری بود. قضاوت دراین باره را باید به تاریخ و پژوهشهای مفصل و دقیقتر سپرد. نوشتار زیر با لحاظ این سوالات، به معرفی قره باغی می پردازد.

باوجودآنکه ده ها سازمان، نهاد و مرکز مهم کشور در مسیر انقلاب فرهنگی دارای وظایف قانونی هستند، اما ترسیم نمودار وضعیت کلان فرهنگی جامعه چندان خشنودکننده نیست. طراحی استراتژی های کلان فرهنگی، مستلزم ارزیابی دقیق و کامل مدیریتها، چالشها و فرصتهای فرهنگی موجود است و درکل تنها چنین استراتژی هایی هستند که می توانند ما را به پیمودن اصولی و گام به گام اصلاحگری و ساختارسازی صحیح در حوزه انقلاب فرهنگی برسانند. البته هستها و بایستهای این مقوله، خود در پژوهشهای استراتژیک فرهنگی تحصیل می شود. نوشتار زیر رویکردی استراتژیک به ساماندهی سازمانها و مدیریتهای فرهنگی دارد.