ماهنامه زمانه
پیاپی 31-32 (فروردین و اردیبهشت 1384)

هرچند ما تاریخنگاریم نه سیاست مدار، و معمولا تاریخنگاران به گذشت زمان چشم دوخته اند، اما بااین وجود تبیین زودهنگام وقایع مهم تاریخی هرچند تازه و ناشکافته، برای کشور ما کارساز و نافع خواهد بود؛ به ویژه اگر به توصیه «تاریخ معلم انسانها است» بیش ازپیش توجه شود. اصولا تاریخنگار هرچند قاعده مند حرکت کند، به اقتضای روایتگری، وقایع را از منظر خود روایت می کند و منظر تحمیلی را برنمی تابد. حال که واقعه هنوز گرم است و شاهدان همه زنده، داوری درباره روایت تاریخنگار امکان پذیر تر می نماید، هرچند گذشت زمان و رفع حجاب معاصرت ابهامات را بهتر روشن می کند و رازهای سربه مهر را افشا.
پرداختن به ماجرای دوم خرداد، لزوما به معنای بزرگ نمایی آن نیست. وقایع با سطوح و عمق مختلف می توانند فضای قابل توجهی را اشغال کنند.

ماجرای دوم خرداد نزدیک به یک دهه از تاریخ انقلاب اسلامی را به خود مشغول داشت و به عنوان یک پدیده نوظهور مورد توجه قرار گرفت. برخی آن را مرحله ای از مراحل انقلاب و برخی آن را یک نقطه عطف و برخی نیز یک پرتگاه تاریخی تلقی کرده و دلایل و مصادیق خود را نیز بیان داشته اند. مسلما درک پیامدهای کوتاه مدت و بلندمدت دوم خرداد مستلزم شناخت هویت، موقعیت و جایگاه این پدیده چه از لحاظ تاریخی و چه از لحاظ جامعه شناختی می باشد. بااین وجود، قرائتها از دوم خرداد به لحاظ سطح و روش یکسان نیستند؛ چنان که این قرائتها از برداشتهای عوامانه سیاسی تا بینشهای عمیق فلسفی و اجتماعی چه در داخل و یا خارج کشور و نیز چه در چارچوب گروه های موسوم به دوم خرداد و یا خارج از این چارچوب را شامل می گردد. نظر به این اهمیت، مجله زمانه گفت وگوی زیر را با دو تن از صاحبنظران انجام داده است:دکتر حمیدمهدی مطهرنیا؛ عضو هیات علمی رسمی دانشگاه آزاد اسلامی و مشاور هیات رئیسه دانشگاه عالی دفاع ملی؛ دارای مدرک دکترای علوم سیاسی از دانشگاه هاوایی و در حال حاضر دانشجوی دکترای حقوق بین الملل و صاحب تالیفات زیر می باشند: قدرت، انسان، حکومت؛ تبیین نوین بر مفهوم قدرت در سیاست و روابط بین الملل؛ درآمدی بر تحلیل پدیده های سیاسی؛ چیستی و چیستی؛ پاسخ به رئیس جمهور؛ هویت، خشونت و توسعه پایدار؛ دیپلماسی عمومی امریکا در برابر ایران؛ دیرینه شناسی و تبارشناسی؛ گفتمان امنیت در ایران.
آقای داود مهدوی زادگان عضو هیات علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی و مدیر دایره تحقیق موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره) دفتر قم و صاحب تالیفات زیر هستند: اسلام و نقد سنت بربری؛ عادی سازی جنبشهای مردمی در ایران معاصر؛ و از قبض معنی تا بسط دنیا؛ نقدی بر قرائت ایدئولوژیک از اسلام.

نتایج حاصل از بررسی های آماری وضعیت خوبی را برای امریکا از منظر افکار عمومی جهان نشان نمی دهد و این در حالی است که امریکا برای دوام امنیت ملی خود شدیدا نیازمند کنترل افکار عمومی ملتها و دولتهای جهان است. اکنون مشاوران و محققان وابسته به دستگاه های دولتی امریکا عمیقا موضوع بازگشت به عصر طلایی دیپلماسی آزادمنشانه امریکا را دنبال می کنند و به دنبال راهکارهایی برای کاستن از شتاب فروریختن اعتبار فرهنگی و تاریخی امریکا هستند؛ چراکه بی اعتباری امریکا در سالهای اخیر از سطح افکار عمومی ملتها به دولتها نیز سرایت کرده و حتی متحدان قدیمی امریکا انتقاد از این کشور را مایه کسب پرستیژ و منزلت آزادیخواهانه می دانند.
نیوتن مینو (Newton Minow)، مدیرکل پیشین هیات مدیره موسسه RAND و مدیر پیشین کمیسیون انجمنهای فدرال، اخیرا (در نوزدهم مارس2002 در شهر شیکاگو) سخنرانی مهمی درخصوص توسعه و سامان بخشی به استراتژی «دیپلماسی عمومی» (Public Diplomacy) با هدف دستیابی به روش های مناسب برای ترویج و حمایت از ارزشهای امریکایی در جهان ارائه داد. در راستای این خطابه، رئیس و مدیر داخلی موسسه RAND، جیمز تامسون (James Thomson) و جانشین رئیس موسسه، میشل ریچ (Michael Rich)، از سوی اعضای RAND پیشنهادهایی را دریافت کردند مبنی براین که در یک تحقیق کوتاه مدت، عناصر اصلی مربوط به یک دیپلماسی عمومی و کارآمد را تبیین کنند. آنها از میان خودشان چارلز ولف (Charles Wolf) را برای ارائه ماحصل این تحقیق انتخاب کردند و مقاله پیش رو نتیجه این تلاش می باشد.

آمالهای بلند انقلاب اسلامی از همان آغاز با رنج و مرارت درآمیخت و جنگ، تفرقه، محاصره اقتصادی و تهاجم فرهنگی تاحدودزیادی انقلاب اسلامی را از شعارهای خود دور ساخت. هرچند مردم ایران دشواری های ناشی از دشمنی ها را به خوبی درک کردند و دست از حمایت انقلاب و امام (ره) برنداشتند، اما زمینه برای ایراد کنایه و انتقاد و نیز رخنه دشمنان در برنامه های انقلاب باقی ماند. اصلاحات گرچه به خودی خود جوهره دین مبین اسلام و عصاره انقلاب اسلامی محسوب می شود و باب انجام اصلاحات در قانون اساسی مفتوح است، اما اصلاح در اصلاحات می توانست نوعی معادله معکوس یا بازگشت به فضای ماقبل اصلاحات تلقی گردد. هوشیاری های لازم برای بحث اصلاحات و پدیده ای به نام دوم خرداد که آغازگر آن محسوب می شود درخلال بحثها و پژوهشهای گسترده حاصل می شود که مقاله حاضر در واقع در این راستا می کوشد.

درک درست تحولات اجتماعی و شناخت دقیق جنبشها و سازمان های سنتی یا مدرن جامعه نیازمند مطالعات روشمند و بی شائبه ای در حوزه های تاریخ، سیاست و اجتماع است.
از منظر علوم اجتماعی هرکدام از رفتارهای فردی یا گروهی انسانها دارای تعریف علمی و تاحدزیادی قابل مطالعه و پیش بینی هستند. بنابراین وقتی از یک پدیده اجتماعی سخن گفته می شود که توسط نخبگان یا توده های مردم به وجود آمده و در حیات اجتماعی نقش و جایگاهی یافته است، الزاما می بایست آن پدیده را در قالب بررسی های رفتاری جامعه مورد مطالعه قرار داد.
بااین توضیح، دوم خرداد نیز در زمره آن گونه رفتارهای جمعی قرار می گیرد که هنوز چندان به طور کاملا علمی مورد مطالعه جامعه شناسانه قرار نگرفته و تعاریف ارائه شده از آن در تناوب ژورنالیسم و عوام زدگی غوطه ور می باشد. مقاله حاضر این رویداد را در قالب مفاهیم جامعه شناسی مورد بررسی قرار می دهد.

هرچند داستان سنت و تجدد در تاریخ معاصر ایران داستانی دور و دراز است که تاریخ معاصر ایران را به خود آمیخته است اما گویی همچنان مساله ای مهم و به روز باقی مانده و حتی برخی از آن تحت عنوان معماری سنت و مدرنیسم یاد می کنند. اما آیا هنوز هم در عمل و نظر این موضوع یک پدیده بغرنج است! پاسخ به این سوال برای طیفهای فکری گوناگون حاضر در صحنه ایران یکسان نخواهد بود.
تلقی های مختلف از مفهوم دین و تلاشهای ممتد در راستای تبیین عرفی شدن سنت و نیز فایده سیاسی اشاعه هرکدام از دو مقوله سنت یا مدرنیسم باعث شکل گیری گرایشهای فکری و سیاسی مختلفی در ایران عصر حاضر شده است. یکی از گرایشهای عمده این صحنه افراد و گروه هایی هستند که پس از دوم خرداد سال1376 ظهور یافته و در خصوص وضعیت سنت و مدرنیسم در ایران قبل و بعد از انقلاب دیدگاه های خاص خود را ارائه کردند. مقاله پیش رو این موضوع را مورد دقت و ارزیابی قرار داده است که تقدیم شما می شود.

نظریه ولایت فقیه که توسط حضرت امام خمینی (ره) ارائه، تبیین و تحقق یافت، نه تنها به مهمترین نقطه عطف در تاریخ سیاسی ایران و تشیع مبدل گردید، بلکه ساختار سیاسی، اقتصادی و فرهنگی نظام بین الملل را تحت تاثیر آشکار خود قرارداد و به ویژه مسلمانان را برای تشکیل یک قطب مستقل و قدرتمند جهانی در مسیر گامهای عملی نهاد. ازاین رو، شناخت عمیق و اصولی اندیشه های سیاسی حضرت امام خمینی(ره) یکی از ضرورتهای اصلی در مطالعات مربوط به امام شناسی، انقلاب شناسی و تاریخ تحولات معاصر ایران و جهان نیز می باشد.
نظر به آن که خردادماه به مناسبت سالگرد درگذشت حضرت امام (ره) برای مردم مسلمان ایران، یاد و خاطره خاصی را تداعی می کند، ماهنامه زمانه در این شماره گفت وگویی را با آقای دکتر نجف لک زایی پیرامون اندیشه های سیاسی حضرت امام خمینی(ره) انجام داده است و شمارا به مطالعه آن دعوت می کند.
دکتر نجف لک زایی دانش آموخته حوزه علمیه قم و دارای دکترای علوم سیاسی است. از وی تاکنون کتابها و مقالات متعددی در حوزه اندیشه سیاسی اسلام و ایران منتشر شده است. اندیشه سیاسی محقق سبزواری، اندیشه سیاسی صدرالمتالهین، زمینه های انقلاب اسلامی ایران و سیر تطور تفکر سیاسی امام خمینی از جمله کتابهایی هستند که تاکنون از سوی ایشان منتشر شده اند. دکتر لک زایی در حال حاضر سردبیر فصلنامه علوم سیاسی و رئیس پژوهشکده علوم و اندیشه سیاسی است.

آستانه نهمین انتخابات ریاست جمهوری در ایران مشحون از بحثها و رویکردهای متنوع فکری و سیاسی است که باعث تعمیق مباحث روز می شود و با ارائه تحلیلهای تاریخی و جامعه شناختی چراغ راه آینده را فروزانتر می نماید. اکنون که هشت سال از عمر پدیده ای به عنوان دوم خرداد می گذرد و روزهای آینده می رود تا شاید مرحله جدیدی را در مقابل تاریخ انقلاب اسلامی بگذارد، نگاهی از سر حوصله به پشت سر برای هرگونه تصمیم گیری درخصوص حوادث آتی الزامی و اساسی است.
وقت آن است که این هشت سال با تمامی ضعفها و قوتهایش مورد بازکاوی قرار گیرد تا چهار یا هشت سال آینده شفافتر دیده و ساخته شود. مقاله حاضر کوششی در این راستا می باشد که تقدیم شما می گردد.

نبرد شورجه یا شوریجه برای مشروطه خواهان طهران تداعی کننده جنگ تروا بود؛ چراکه اگر قشون دولتی موفق به تصرف قلعه شورجه می شدند درحقیقت کارآمدترین بخش قشون سالارالدوله را درهم کوبیده بودند. اما نبرد شورجه برای مشروطه خواهان به یک سکه دورو تبدیل گردید: یک روی آن شکست نیروهای زبده و شورشی غرب ایران و روی دیگرش کشته شدن یفرم خان ارمنی به عنوان مجاهد مقتدر و جنگجوی مشروطه بود! هرچند غائله سالارالدوله در غرب ایران مورد حمایت روسیه بود و ردپای دخالتهای آنها آشکارا مشاهده می شد اما طمع فروکش نشدنی محمدعلی میرزا پادشاه مخلوع مشروطیت و دو برادرش سالارالدوله و شعاع السلطنه برای تصاحب مجدد تاج و تخت و بازگرداندن استبداد قاجاری موجب این غائله زیانبار و وحشیانه بود. این سه برادر قرآن را میان خود گذاشته و برای اعاده سلطنت بر سر آن سوگند خورده بودند که به یکدیگر وفادار بمانند و این جریان صورتی افسانه ای به خود گرفت.
مقاله زیر ماجراهای مربوط به غائله غرب ایران توسط سالارالدوله و جنگ شورجه را مورد بازگویی و بازکاوی قرار می دهد. ازآنجاکه بیست ونهم اردیبهشت ماه با روز کشته شدن یفرم خان ارمنی (در سال1291.ش) همراه است، ماهنامه زمانه مقاله حاضر را در این شماره تقدیم خوانندگان می کند

آیا مطهری تنها یک اندیشمند بود؟ آیا او تنها می گفت و می نوشت و دستی از دور بر آتش داشت یا دانشمندی بود که در میدان قهرمانی های عرصه مبارزه نیز شجاعانه وارد می شد و علم و عمل را به هم درآمیخته بود؟ مقاله حاضر با روشن کردن گوشه هایی از زندگی مبارزاتی استاد به این پرسش پاسخ می دهد.

گاه ارزش مبارزه فکری در سایه رویدادهای پرشتاب و چشمگیر جامعه کمرنگ می شود و برخی گمان می کنند کسانی که اهل قدم هستند بر اهل قلم برتری دارند؛ حال آنکه براساس حدیث گرانقدر «مداد العلماء افضل من دماء الشهداء» باید بگوییم: تا قلمها به درستی کار نکنند، قدمها نیز باثبات و راست نخواهند بود؛ چراکه حتی قیام خونین سیدالشهداء(ع) و حماسه خونین کربلا قبل و بعد از خود شاهد مبارزه فکری و فرهنگی حضرت امام حسین(ع) و حضرت زینب کبری(س) بوده است.
البته مطهری تنها مرد قلم نبود بلکه با کشیدن مرارت بازداشت، زندان و هجرت و نیز در همراهی با جوانان پرشور انقلاب، بعد مبارزاتی خویش را به خوبی متبلور ساخت، اما باید دانست که همه آن مبارزات و مجاهدتهای سیاسی و اجتماعی و جنگها و شهادتهای ایثارگرانه مبارزان، به صلابت و اتقان فکر و قلم اندیشمندانی چون خود او متکی بود و بدون آن پشتوانه های فکری اساسا دلها برای مبارزه قرص و محکم نمی شد. ازهمین رو بود که نیروهای فکری انقلاب مانند مطهری، بهشتی و دستغیب در زمره اولین اهداف تروریستی استکبار قرار گرفتند تا پشتوانه های فکری انقلاب از ریشه محروم گردد. به قول همرزم شهید مطهری، او بااینکه شخصیتی هیجانی و غوغاآفرین نبود اما در جایگاه اولین شهید از نسل رهبران انقلاب نشست و این، درواقع از اهمیت، جایگاه و نقش او در حرکت انقلاب اسلامی ایران حکایت دارد.

محمدرضا پهلوی، آخرین پادشاه ایران، کسی بود که قضاوتهای ضد و نقیضی را درباره خود برانگیخت؛ به گونه ای که اوریانا فالاچی، مصاحبه گر معروف که با شخصیتهای سیاسی گفت وگو می کرد وی را کسی دانست که غرب او را نشناخته است.
ناشناختگی محمدرضا پهلوی برای غربی ها اگرهم درست باشد، به خودی خود موجب اهمیتی برای شاه نمی شود، اما برای پژوهنده تاریخ معاصر ایران نکته جالب توجهی است. او فرزند کسی بود که بر اثر روحیه شدید نظامی و دیکتاتوری توانست از سوی قدرتهای استعماری برای به دست گرفتن حکومت بر ایران مورد توافق قرار گیرد و معروفیت او به رضاقلدر از جوانی تا آخر حکومتش خود گواه همه چیز بود.
اما ولیعهد جوان ضمن آن که روحیاتش زیر سایه استبداد پدری تحقیر می شد و دلهره تنبیه، عتاب و خطاب پدر، اعتماد به نفس او را خدشه دار می کرد، راه و رسم ملوکانه زیستن و خودکامه بودن را نیز فرامی گرفت. تقویت و تداوم روحیه خودکامگی در ولیعهد به آنجا رسید که پس از چند سال سلطنت حتی یک گام از پدر نیز فراتر رفت؛ چنان که به ژاندارمی انگلیسی ها اکتفا نکرد بلکه خود را ژاندارم امریکا و انگلیس در منطقه خلیج فارس می دانست و سعی داشت حامیان خود را متقاعد کند که نه تنها از قدرت سرکوبگری داخلی برخوردار است، بلکه می تواند مطابق دستورات آنها ناآرامی های برون مرزی را نیز سرکوب کند. همه این مسائل دست به دست هم داده و شاهی را با خصوصیات ویژه تحویل ایرانیان داد که نتیجه آن بازگشت به ایران قبل از مشروطه بود.
این آخرین پادشاه ایرانی، در همه امور سیاسی، اقتصادی، نظامی و غیره «اوامر ملوکانه» صادر می کرد و دولت و مجلس نه تنها قدرت مخالفت با او را نداشتند بلکه از هرگونه رنجش او در هراس بودند؛ چنان که اگر دستوری می داد که ولو اساس بسیاری از کارها را به هم می ریخت و یا به تداخل وظایف و سردرگمی دولتیان می انجامید، بازهم این عوامل مجبور بودند کاسه کوزه ها را بر سر خود و مردم بشکنند تا مبادا تخطی از اوامر فی البداهه ملوکانه آنها را مغضوب شاه کند.
مقاله زیر را بخوانید تا از اوضاع و احوال صدور اوامر ملوکانه شاه و زمینه ها و نتیجه های آن شیوه حکمرانی به خوبی مطلع شوید.