ماهنامه زمانه
پیاپی 9 (خرداد 1382)

وقتی خودمان را به انتظامات معرفی کردیم، گفتند بروید ساختمان اصلی تا شما را راهنمایی کنند؛ اما احتیاجی نبود! چون درب اولین درست است طبقه همکف کاخ سابق بدون هیچ حجاب و حاجبی به روی ما باز بود. با یک سلام و علیک رفتیم و صمیمی شدیم. هم خودش و هم دفتر کارش هنوز همان حال و هوای سال 57 را داشت. روی دیوار فقط تصویری از چهره پرصلابت اما دلواپس امام. کمی آن طرف تر روی یکی از کمدها عکسی از میرزا کوچک خان جنگلی و دکتر حشمت در کنار هم!
اگر چه پرکاربودن، سادگی، صمیمیت، دقت نظر، تعمق و طمانینه از ویژگی های آشکار اوست اما بیش از سه دهه راه پیمودن و گام فشردن در طول مسیر نهضت اسلامی مردم ایران، دیدن و چشیدن و آنگاه گفتن و نوشتن از سیدحمید روحانی مورخی ممتاز و کم نظیر ساخته است.
شاید او تنها کسی است که رهبر فقید انقلاب او را با آن همه ارج و اعتبار به تدوین تاریخ انقلاب اسلامی رهنما شده باشد و امیدها و آفت های تاریخ نگاری انقلاب اسلامی را برایش بازگو کرده باشد. او به عنوان شخصی که عملا درگیرودار انقلاب اسلامی بوده و به قول امام در به ثمر رسیدن انقلاب اسلامی و تدوین تاریخ انقلاب تلاش و زحمات قابل تقدیری کشیده است می تواند به عنوان یک شاخص در عرصه تاریخ نگاری انقلاب اسلامی، علاقه مندان به تاریخ انقلاب اسلامی ایران را در سراسر جهان از تلاش های خویش بهره مند سازد.

هر نوع تصرف غیرقانونی در اموال عمومی و استفاده نامشروع از اختیارات و قدرت به منظور بهره وری از امکانات مالی برای کسب منافع شخصی، فساد مالی نام دارد؛ فساد مالی دارای مصادیق بسیاری از جمله اختلاس، رشوه، اخاذی، رانت های اقتصادی برداشت و دخل و تصرف غیرقانونی در وجوه و اموال، استفاده از امتیازات و بهره برداری های مالی، تقلب، کم کاری و... است. این فساد با تشکیل حکومت و دولت و برپایی تشکیلات اداری و نهادهای عمومی مطرح گردید و همواره تهدیدی جدی برای جامعه و منافع عمومی به شمار می رود.
کشور اسلامی ما — ایران — نیز از این قاعده مستثنی نمی باشد و در اعصار مختلف با این مساله مواجه بوده است؛ اما مهم این است که مفاسد به چه دلیلی شیوع یافته اند و عاملان آن چه کسانی بوده اند. ایران معاصر پیوسته از فساد برخی رجال حکومتی در عصر قاجار و یا پهلوی اول و دوم رنج برده است. خاندان رژیم سابق و حتی شخص شاه بارها اقدام های ناسالمی انجام داده اند که در کارنامه رژیم سلطنتی ثبت گردیده است.
به جرات می توان فساد مالی حکومت پهلوی را یکی از دلایل شکل گیری نهضت انقلاب اسلامی دانست. صاحبنظران داخلی و خارجی نیز بر این مطلب تاکید بسیار دارند. رژیم سابق داعیه مبارزه با مفاسد مالی را داشت در حالی که خود به شدت در آن غوطه ور بود. اسراف، تجمل، دزدی، رشوه و در یک کلام فساد خاندان سلطنتی و مقامات بلند پایه جامعه آن روز؛ دلیل اصلی بحران موجود در کشور به شمار می رفت.
این مقاله مروری تاریخی بر بروز و شیوع مفاسد مالی در ایران معاصر دارد. در آغاز مقدمه ای از کلیت بحث ارائه می شود و سپس به، مفاسد مالی عصر قاجار، پهلوی اول و دوم، خاندان یهودی و دولت های رژیم سابق پرداخته می شود. در پایان نیز به علل وجود مفاسد مالی در ایران پس از انقلاب توجه خواهیم کرد.

مقاله ای که پیش رو دارید، یکی از مهمترین و سرنوشت سازترین رویدادهای تاریخ معاصر ایران، یعنی واگذاری امتیاز نفت شمال به روسیه و بعدها انگلستان و امریکا را مورد بررسی و کاوش قرار داده است و دست های آلوده ای که موجب بروز این خسران بزرگ سیاسی – اقتصادی برای ملت ایران گردیدند را برای خواننده رو می سازد. این ماجرا که با صدور فرمانی از سوی ناصرالدین شاه قاجار به محمدولی خان تنکابنی — وزیر خزانه داری و گمرک وقت – برای بهره برداری از منابع نفتی برخی از مناطق شمال صادر گردید، رشته ای بس دراز گشت که تا نهضت ملی شدن نفت ادامه یافت. شرح و تفصیل این واقعه تاریخی را در سطور آتی مطالعه فرمایید.
منابع عظیم ثروت های خدادادی ملت ایران در یکی دو قرن اخیر مورد طمع قدرت های خارجی بوده است. در واقع بخش عظیمی از تاریخ معاصر ایران، تاریخ رقابت های آشکار و نهان قدرت هایی نظیر روسیه و انگلیس و بعدها شوروی سابق و امریکا برای کسب امتیازات مختلف سیاسی، اقتصادی و نظامی در ایران بوده است. یکی از موضوعات مهم و اصلی رقابت بین این قدرت های صاحب نفوذ در ایران در اوایل قرن بیستم میلادی، امتیاز نفت شمال ایران بود.
بررسی پیشینه این موضوع نشان می دهد که چگونه چند قدرت استعماری با استفاده از ضعف دولت های ایران، برای تصاحب منابع ثروت ملت ایران همه اصول و قوانین بین المللی را که خود مدعی وضع و تدوین آن بوده اند، زیر پا گذاشته و از هر وسیله ممکن برای خارج کردن رقیب از صحنه رقابت بهره جسته اند. و گاه برای به غارت بردن منابع ملتی، در پشت پرده با هم کنار آمده و به تقسیم ثروت و غنایم پرداخته اند.

در مبارزات بزرگ و تاریخی و در سرگذشت مردمان تاریخ ساز نقطه های عطفی وجود دارد که تحقیق و تامل در آنها مسیر جریان شناسی و انقلاب شناسی را هموار می کند. دستگیری و بازداشت رهبران مبارز از جمله این نقاط عطف است که مبارزین و حکومت را پنجه در پنجه می سازد.
دستگیری حضرت امام خمینی(ره) در شب نیمه خرداد سال 1342 بی شباهت با دستگیری رهبر و مبارز آزاده و سلف او مرحوم سیدحسن مدرس نبود؛ اما واکنش مردم و نخبگان جامعه نسبت به وضعیت به وجود آمده برای امام و مدرس تفاوت داشت. شاید هم مردم با به یادآوردن خاطره تلخ تنها گذاشتن مدرس و عدم ایستادن در مقابل عمل جابرانه رضاخان و در نتیجه به شهادت رسیدن آن اسوه کم نظیر بود که در وضعیت جدید به وجود آمده برای رهبرشان جای هیچ گونه کوتاهی و درنگ نمی دیدند.

انقلاب اسلامی ایران پس از پیروزی به یادماندنی خویش در بهمن ماه سال 57 تا به امروز، بسان موجودی زنده دوره های متفاوت و متناوبی از تحولات را پشت سر گذاشته است. پیش رو داشتن نمودار روشنی از سیر این تحولات و دانستن کم و کیف های اصلی و اساسی آن نه تنها برای محققین تاریخ و علوم سیاسی، بلکه برای تمام کسانی که به نحوی خود را نیازمند ارتقا سطح بینش و تحلیل سیاسی – اجتماعی خویش می دانند ضروری است. مقاله ای که پیش رو دارید با زمینه ای پدیدارشناسانه انقلاب اسلامی ایران و تحولات سیاسی — اجتماعی آزاد در طی یک دوران ده ساله پس از خاتمه جنگ تحمیلی مورد ارزیابی قرار داده و به ترسیم نموداری از این تحولات پرداخته است.

سرنوشت سیاسی تشیع که پس از واقعه کربلا عمیقا اندوهبار شده بود در هاله ای از تقیه و تامل فرو رفت و به ویژه در عصر غیبت با هول و هراس های بسیاری درآمیخت تا آنجا که کار فلسفه و فقه سیاسی شیعه به اجمال و اهمال و مهجوریت کشید و یکی از عمیق ترین و اساسی ترین عرصه های علمی و عملی اسلام در گرداب حوادث روزگار مورد غفلت و کوتاهی قرار گرفت. حتی ظهور حکومت های شیعه مذهبی چون صفویه نیز نتوانست فقه و فلسفه سیاسی شیعه را تمام قامت بر پا دارد و ملاحظات بسیاری بر سیره سیاسی زعمای شیعه سایه گسترد. اما به هر حال ایجاد تحولات بزرگ در اندیشه سیاسی شیعه معمولا معطوف به تحقق و عمل بوده و تندی ها و کندی های شئون و مبناهای اندیشه سیاسی در بوته عمل بازشناسی و اصلاح گردیده است.
گذار از اندیشه سیاسی حضرت امام(ره) از اصلاحات به انقلابات بزرگ و اساسی و برانداختن طرحی نو برای فلسفه سیاسی اسلام معطوف به همان زمینه های علمی و واقعیت های روزگار است. در مقایسه ای تطبیقی میان اندیشه و فعل سیاسی مرحوم محقق سبزواری(ره) در تعامل با دستگاه سلطنت شاه عباس صفوی و اندیشه و روش سیاسی حضرت امام(ره) در قبال سلطنت پهلوی نکته و آموزه های فراوانی وجود دارد که محقق اندیشه سیاسی اسلام را مفید و رغبت انگیز خواهد بود. امید است با مطالعه مقاله ذیل این مقصود فراهم گردد.

نهضت مشروطیت ایران با همه اندوه و افسوس هایی که بر چهره تاریخ معاصر نشاند، مهمترین ائتلاف عمومی مردم ایران تا زمان خود بود و از همین رو نقطه های ضعف و قوت آن در خاطر مصلحان سیاسی اجتماعی معاصر باقی ماند. از جمله امام خمینی(ره) برای پی افکندن نظام جمهوری اسلامی و به پاداشتن انقلاب شکوهمند اسلامی با نگاهی نافذ و اندیشه ای ژرف و اصولی بدان می نگریست و از آن الهام می گرفت.
نگاهی تطبیقی به آرا ایشان در مقایسه با آرا و اندیشه های مرحوم شیخ فضل الله نوری(ره) و بررسی نقطه های اشتراک اندیشه های آن دو عالم نستوه و عالی مقام می تواند فضای جدید ترسیم شده در تاریخ معاصر ایران توسط حضرت امام خمینی(ره) را به خوبی دید و ادراک نمود. به همین جهت مقاله زیر تقدیم شما عزیزان می گردد.

نقل حوادث و رویدادهای مهم تاریخ معاصر با گویش کسانی که در متن این وقایع بوده اند بسیار مستند و ارزشمند خواهد بود.
از آنجا که بسیاری پانزدهم خرداد ماه 1342 را نقطه عطف شروع قیام خونین و اسلامی مردم ایران می دانند بر آن شدیم تا با یکی از چهره های حاضر در متن این رویداد دیدار کرده و حوادث 15 خرداد را با رویکردی نو و همراه جزئیات آن از زبان وی بشنویم.
تعطیلات نوروزی فرصتی مناسب فراهم آورد تا با یک اقدام به دو منظور نایل آییم، زیارت حرم رضوی(ع) و مصاحبه با آیت الله سیدعزالدین حسینی زنجانی