دو ماهنامه خلق
پیاپی 13 (مهر و آبان 1388)

اشاره: استعداد به کمال رسیدن در وجود انسان نهاده شده و برای رسیدن به این مقصود لازم است تا غرائز تعدیل و قوای ادراکی تعالی پیدا کند و در این مسیر عرفان قرآنی برای اموری از جمله «عبودیت» و «بندگی» اصالت قائل است. در اینجا نظر شما را به تبیین این موضوع جلب می کنیم

چگونه باید دل آدمی شیدایی پیشه کند و رسم دلدادگی را بیاموزد و تا مرز «لاتلهی شدن» پیش برود که «رجال لاتلهی تجاره و لا بیع عن ذکر الله و اقام الصلوه و ایتاء الزکاه»1.
این دل چه جوهره لاهوتی دارد که ماذون است به پر کشیدن و بالا رفتن و از خود گذشتن و جمال دوست را به تماشا نشستن؟ چگونه است که گاهی آدمی نه یک دل، که صد دل عاشق حضرت دوست می شود و از خود بیخود می گردد و با اهل سموات همنشینی می کند و سرانجام از اهل ایمان می شود که «و الذین آمنوا اشد حبا لله»2؟
کیانند شیداییان دلسوخته و پریشان احوالان دل افروخته ای که از این دل سنگ صفت کینه توز، چشمه هایی از آب زلال و گوارا و آشامیدنی هایی لذت بخش جاری می کنند؟

ای بانوی کرامت!
ای نجابت ماندگار!
سلامم را بپذیر!
و به آستانت مهمانم کنباز هم آمده ام،با دلی لبریز از شوق، با چشمانی در انتظار،آمده ام تا یک بار دیگر بر «آستانه»ات، سر ادب بر «خاک تواضع» نهم و سفره دل خود را پیش تو بگشایم.
زمانه غریبی است.
«بوی غربت» چیزی نیست که مشام ما آن را حس نکند.
امالله «عطر آشنایی» هم وجود دارد.

گفتیم: بعد از آنکه همام از امیرمؤمنان7 خواست تا اوصاف مؤمنان و متقین را بیان کند، حضرت فرمودند: «اتق الله و احسن فان الله مع الذین اتقوا و الذین هم محسنون». همام نزدیک تر آمد و حضرت را به خدای متعال قسم داد تا منت بگذارند و صفت های مؤمنان و پرهیزگاران را بیان فرمایند. امیرمؤمنان7، درحالی که اصحاب نیز اطراف او را گرفته بودند، شروع به برشمردن این اوصاف کردند و خطبه ای ایراد فرمودند: «اما بعد فان الله سبحانه خلق الخلق حین خلقهم غنیا عن طاعتهم». سپس فرمودند: «فانه سبحانه و تعالی؛ یعنی حضرت احدیت از جمیع عیوب منزه است». ما نیز در نمازهایمان روزی چند بار می گوییم: «سبحان ربی العظیم و بحمده؛ یعنی خداوندی که بزرگ است، از جمیع عیوب منزه است». حضرت امیرمؤمنان7 نیز در شروع کلام خود، به حضرت احدیت و مراتب توحید اشاره کرده و یاد خدا را در قلوب مستمعینشان القا می کند. اصول دین با توحید، شروع می شود، سپس نبوت و بعد امامت. آن حضرت می فرمایند: حضرت احدیت دارای دو گونه صفات است که مربوط به مراتب توحید است. البته اگر صفات جلال، صفات جمال و صفات افعال را بیفزاییم، اوصاف حضرت حق مجموعا پنج قسم می شود. اما صفاتی که مربوط به توحید است، صفات ثبوتیه و صفات سلبیه است که هشت صفت ثبوتیه و هفت صفت سلبیه است و به تعداد ابواب بهشت و جهنم اشاره دارد. بعد فرمود: حضرت حق، علت العلل و علت وجود جمیع عوالم است. همه این موجودات، معلول علت واحدند. حضرت احدیت کسی است که این عالم وجود را ایجاد کرد و از هر نقص و عیبی مبرا بود.

کوله باری از ناتوانی را بر دوش دارم و لباسی از جنس شب بر تن. آیا انتظار شنیدن صدای پای اذان را از دل شکسته ای مثل من می توان داشت؟ اسیری، در به دری، ناامیدی، دل آشوبی را می توان در پژواک ناله های من و دل اسیر من شنید و دید.
خداوندا، آمده ام با دعای امام سجاد7 با تو صحبت کنم. شاید دلم را اسیر تو کنم تا دست مرحمتی بر دل خسته و دل شکسته من بکشی و مرا باز با دریای رحمتت آشنا سازی.
«خداوندا، لباس های خطا و هواپرستی، مرا از درگاه قرب تو دور کرد. قلبم زندگی و حیات را از دست داد. کاش تو با لباس توبه ای که به تنم می پوشاندی، می توانستم از آرزوهای خطای خود چشم بپوشم.
خداوندا، مرا از دوری خودت رهایی ده و مرا بیش از این، دل شکسته مپسند. اشک های گرم ردپایی از محبت بر گونه ام انداخته است. آیا او را طرد می کنی؟ کجا بروم؟ اگر خار باشم، باز در سایه گل های بوستان توام. فقط تو را می شناسم. به که رو آورم؟ مهربان تر از تو کسی نیست. خجلم، رسوایم، اما با درگاه تو آشنایم.

می دانیم که «نیت» روح عمل محسوب می شود و عمل –هر چند صالح و هر چه بزرگ– تا به قصد رضای خدا انجام نگیرد و مصداق بندگی او نگردد، در تکامل حقیقی انسان بی تاثیر است. آنچه ارزش واقعی انسان را تامین می کند، عبودیت است و هر عملی که نشان بندگی داشته باشد، برای آدمی ثمربخش است و برای آنکه عمل نشان بندگی داشته باشد، باید به نیت الهی انجام گیرد و رنگ خدایی داشته باشد.
روشن است که نیت بدون «توجه» امکان پذیر نیست. کارهای فاقد «توجه» که یکسره از سر غفلت صادر می شوند، ارزش حقیقی (خوب یا بد) ندارند؛ زیرا «توجه» یکی از مقدمات فعل اختیاری است. در مقابل هر چه «توجه» در عمل بیشتر باشد و عمل آگاهانه تر صادر شود، زمینه پیدایش «نیت» در آن بیشتر است. از این رو، اعمال کاملا غریزی یا افعالی که از سر عادت صادر می شوند، به جهت کم رنگ بودن حضور «توجه» در آن بسیار کم ارزش محسوب می شوند.

احادیث گوهربار و نورانی که از امیرالمؤمنین علی7 در کتاب غررالحکم و دررالکلم حکایت شده است گنجینه ارزشمندی از معارف اسلامی و آموزه های اخلاقی-تربیتی است که در این مجال نیز به نقل شماری از آنها می پردازیم و مفهوم هر یک را در قالب یک «رباعی» به محضر ادب دوستان تقدیم می کنیم.
1. «ثواب العمل علی قدر المشقه فیه؛ ثواب هر کاری به اندازه مشقتی است که در آن وجود دارد».
عشق است کز و مشعل دل، مشتعل استهجر است که جانگدازتر از اجل استاجر عمل از رنج عمل دریابیدچون اجر عمل به قدر رنج عمل است

در آیات قران کریم و روایات اهل بیت: برای گناهان آثار متعددی ذکر شده که برخی از آنها را برمی شماریم:1. کاهش قوای عقلیقوای عقلی و فکری هر انسانی ثابت و پایدار نیست، بلکه متناسب با اعمالی که از او صادر می شود، این قوا شدت یا ضعف پیدا می کند. گناه از اموری است که باعث ضعیف شدن قوای عقلی و فکری انسان می شود؛ چرا که عقلانیت انسان از جنس نور است و گناه تولید کننده ظلمت و این دو با هم جمع نمی شوند. از پیامبر اعظم6 نقل شده: از مستی گناه بپرهیز؛ چرا که برای گناه هم جنونی مانند جنون شراب وجود دارد، بلکه جنونش شدید تر است.1

اشاره: آیت الله حاج آقا رضا بهاءالدینی از معدود فقهایی است که تمام ابعاد وجودی انسان را ارج می نهاد و به پرورش و تربیت همه جانبه و شکوفا کردن آن می پرداخت. اشتغال به فقه و اصول وی را از پرداختن به اخلاق دور نساخت و توجه به تربیت انسانی نیز او را به انزوا نکشاند. او اگر چه از تعلقات مادی خویش را رها ساخته بود، لکن گریز از تعلق او را به بی توجهی و بی تعهدی در برابر سرنوشت جامعه سوق نداده بود.
آن عارف وارسته به اندیشه کردن و تفکر توجه ویژه ای داشت و با جلا دادن دل خود، جانش را از جلال و جمال الهی سیراب ساخته بود. هیچ کس گمان نمی برد این عارف متخلق گوشه گیر، در کوچه پس کوچه های شهر قم، این همه از وقایع روز و جریانات زمان آگاه باشد و چنان به تحلیل حوادث بپردازد که تو گویی مسئول تیزبینی به تفسیر سیاسی نشسته است. چه انگیزه ای جز تعهد توام با آگاهی این زاهد رهیده از رنگ تعلق را، راهی دیار رهروی رهیده از بند حیات درشهر دورافتاده در کاشمر می کند و به زیارت مزار مدرس - مرد ذکاوت دیانت و شجاعت - در دل خراسان می کشاند! راستی، کدامین عارفی است که به مردان دین و سیاست این همه ارج نهد و کدامین سیاست دان دین آشنایی است که چنین دراخلاق و عرفان غرق شود.

بسم الله الرحمن الرحیم قرآن می فرماید: «و لاتکونوا کالذین نسوا الله فانساهم انفسهم1؛ و همچون کسانی نباشید که خدا را فراموش کردند و خدا نیز آنها را به «خود فراموشی» گرفتار کرد».
اسباب توجه به خدا و همچنین غفلت از یاد خدا در زندگی روزمره فراوان به چشم می خورد، و این که انسان به قضایای اطراف خود به دید تذکر خدایی و یاد خدا، نگاه کند یا اینکه به دید غفلت و خدافراموشی و خودفراموشی بنگرد، به خود انسان بستگی دارد. قرآن کریم در وصف اولوالالباب می فرماید: «الذین یذکرون الله قیاما و قعودا و علی جنوبهم و یتفکرون فی خلق السموات و الارض...؛2 کسانی که خدا را در حال ایستاده و نشسته، و آنگاه که بر پهلو خوابیده اند، یاد می کنند و در اسرار آفرینش آسمان ها و زمین می اندیشند...» و در سوره نور آیه سی و هفت می فرماید: «رجال لاتلهیهم تجاره و لابیع عن ذکر الله و إقام الصلوه و إیتاء الزکوه؛ مردانی که هیچ تجارت و داد و ستدی آنان را از یاد خدا و بر پا داشتن نماز و ادای زکات غافل نمی کند».

نور سبز در محراب فضای معنوی خاصی را برای نمازگزاران به وجود آورده بود و در آن نیمه شب چهره ها را نورانی تر و روحانی تر می ساخت. هر کس به کاری مشغول بود. یکی در حال قیام، دیگری در قعود و یکی دیگر در حال سجده، یکی دعا می خواند، یکی اشک می ریخت، دیگری قرآن می خواند...
مرد عربی که تازه وارد مسجد شده بود، دنبال جایی می گشت تا بنشیند و اعمال مسجد سهله را انجام دهد. کسی چه می دانست! شاید او هم می خواست مثل من چهل شب چهارشنبه بیاید و با دیدار امام زمان7 و نگاه مهربان او، دردهای نهفته اش را درمان کند.
وقتی دید که اطراف محراب جای سوزن انداختن نیست، به عقب برگشت. با دست اشاره کردم که نزد من بیاید. کمی جا به جا شدم و برایش جا باز کردم.
سلام و علیکی کردیم و کنارم نشست. قرآنش را باز کرد و مشغول خواندن شد. برخاستم و به نماز ایستادم تا روی نیاز به درگاه آفریننده بی نیاز بسایم. در رکعت دوم بودم که او نیز برخاست و به نماز مشغول شد. تسبیحم را از سجاده برداشتم و سرگرم ذکر شدم...
پس از مدتی که گذشت. از من پرسید: چند وقت است که به این مسجد می آیی؟

اشاره: موضوع اخلاق، رابطه انسان با خود، خدا، دیگران و طبیعت را در بر می گیرد. از این رو اصلاح اخلاق، یعنی اصلاح همه روابط انسان در رسیدن به تعالی واقعی، که خود موجب شکوفایی استعدادها است. در این مسیر لازم است «استعدادها»، «افعال»، «آرزوها» با «غایت وجودی» و «هدف خلقت» انسان هماهنگ شود؛ و مقدمه این هماهنگی شناخت و آگاهی از «نقطه های کمال» و «راه های رسیدن به آن»، «بایدها»، «نبایدها» و همچنین آگاهی از «هست ها» و «واقعیات تکوینی» می باشد. اینکه شناخت از موضوعات فوق همه به عهده علم اخلاق است و یا علوم دیگر نیز در این راستا به کمک این علم می آیند تا تعالی اخلاقی صورت پذیرد موضوعی است که در این نوشتار تبیین خواهد شد

اشاره: آیت الله حاج شیخ محمدحسین غروی اصفهانی، معروف به کمپانی، از علمای بزرگوار شیعه است که علم، عمل، دانش و تقوا را در سطح عالی با هم جمع کرده بود. او در سال 1296 ق در کاظمین به دنیا آمد. در نجف اشرف تحصیل علوم دینی را آغاز کرد و از محضر بزرگانی چون آخوند خراسانی بهره های فراوان برد و شاگردانی تربیت کرد که هر کدام فخر حوزه شیعه به شمار می آیند؛ همچون: مرحوم آیت الله حجت کوه کمری، آیت الله سید ابوالقاسم خویی، علامه طباطبایی و حضرت آیت الله بهجت. این عالم برجسته که علاوه بر توانایی بالای علمی، زبانی دائما آشنا به ذکر خدا و عباداتی کم نظیر و طولانی داشت، سرانجام در سال 1361 ق دارفانی را وداع گفت.1 مصاحبه مجازی زیر برگرفته از نامه ایشان به امام جمعه وقت زنجان2 است. معلوم است که مخاطب این نامه عالمی راه رفته بوده و لذا دستورهای موجود در آن، برای همه توصیه نمی شود.

فکه، سرزمینی است که انسان را بدجوری شرمنده می کند. آنها که رفته اند می دانند منظورم چیست. البته این بدان معنا نیست که دیگر مناطق عملیاتی جنوب و غرب کشور، این گونه نیستند. آنها هم هر کدام جای خود را دارند که اهلش را مجذوب خویش می سازند. اما فکه حال و هوای عجیبی دارد. یکی از ویژگی هایش آن است که اغلب زائران فکه، ترجیح می دهند با پای برهنه، بر روی رمل های داغ و سوزانش گام بردارند. آخر، آنجا را سرزمین مقدسی می دانند؛ چرا که مفاهیم مقدس دینی مانند: صلات لیل، دعا، جهاد، ایثار، ازخودگذشتگی، دفاع از قرآن و اهل بیت: و... در آنجا تجلی یافته و با خون شهدا جاودان شده است. سرزمین های مقدس هم، آداب خاصی دارند. خداوند متعال، نخستین بار که بنا بود با موسی7 سخن بگوید، آن گاه که او را حیرت زده و سرگردان در بیابان دید، از او خواست تا با پای برهنه، به سرزمین مقدس «طوی» گام بگذارد1 و شاید از همان جا بود که اهل دل آموختند با پای برهنه در سرزمین های مقدس، طی طریق کنند.

عارف دلسوخته جمال السالکین، مرحوم آیت الله سید احمد کربلایی، فرزند سید ابراهیم موسوی تهرانی، در شهر کربلا متولد شد و به کربلایی و حائری شهرت یافت. سید احمد، تحت تربیت و لطف پدری متقی، مؤمن و ولایت مدار مراحل رشد را گذراند. او پس از ایام طفولیت، مشغول کسب علوم دینی شد و از اساتید حوزه علمیه شهرهای کربلا و نجف بهره های وافر برد.
اساتید بزرگ او عبارت بودند از مرحوم حاج میرزا حسن شیرازی بزرگ، میرزا حبیب الله رشتی، علامه میرزا حسین خلیلی و آخوند خراسانی1. وی، با تلاش و استعداد خاص، خیلی زود به مقام اجتهاد نایل شد و در شمار علما و فقهای والا مقام حوزه علمیه نجف جای گرفت؛ تا آنجا که حضرت آیت الله شیخ محمد تقی شیرازی، مرجع بزرگ عصر او، احتیاطات خود را به او ارجاع می داد.

ما باید از گناهانمان استغفار کنیم. فایده بزرگ استغفار این است که ما را از غفلت نسبت به خود باز می دارد. ما گاهی در مورد خودمان دچار اشتباه می شویم. وقتی به فکر استغفار می افتیم، گناهان، خطاها، خیره سری ها، پیروی هایی که از هوای نفس کرده ایم، ظلمی که به نفس خودمان کرده ایم، ظلمی که به دیگران روا داشته ایم، جلوی چشم ما مجسم می شود و به یادمان می آید که چه کرده ایم؛ آن وقت از غرور، نخوت و غفلت فاصله می گیریم. این اولین فایده استغفار است. و خدای متعال وعده فرموده است که آن کسی که استغفار کند، یعنی به عنوان یک دعای حقیقی از خدای متعال حقیقتا آمرزش بطلبد و از گناه پشیمان باشد، «لوجد الله توابا رحیما»؛ خدای متعال توبه پذیر است. و به صورت محسوس صفت «توابی» خداوند را در می یابد. این استغفار، بازگشت به سوی پروردگار است؛ پشت کردن به خطاها و گناهان است و خداوند آنها را می پذیرد به شرط آنکه استغفار، استغفار حقیقی باشد.

امروزه محققان و اندیشمندان علوم مختلف، پژوهش ها و تحقیقات گوناگونی درباره اخلاق سامان داده اند، در این راستا می توان سه حوزه پژوهشی و مطالعاتی را از یکدیگر بازشناخت: مطالعات توصیفی، مطالعات تحلیلی یا فرااخلاقی و مطالعات هنجاری. به این اعتبار می توان اخلاق را نیز به سه گونه تقسیم کرد:1. اخلاق توصیفی: به توصیف و معرفی اخلاقیات افراد، گروه ها و جوامع مختلف می پردازد.
2. فرااخلاق: به بررسی تحلیلی و فلسفی درباره مفاهیم و احکام اخلاقی می پردازد.
3. اخلاق هنجاری: این بخش از مطالعات و پژوهش های اخلاقی که «اخلاق دستوری» نیز نامیده شده است، به بررسی افعال اختیاری انسان و صفات حاصل شده از آنها، از حیث خوبی یا بدی و بایستگی یا نبایستگی، می پردازد.

1. تنها بنایی که هر چه بیشتر بلرزد، محکم تر می شود، خانه دل است.
2. به ناامیدی از این در مرو، امید اینجاستفزون تر از عدد قفل ها، کلید اینجاست3. زائری بارانی ام، آقا به دادم می رسی؟
بی پناهم، خسته ام، تنها، به دادم می رسی؟
من دخیل التماسم را، به چشمت بسته امهشتمین دردانه زهرا3، به دادم می رسی؟

یکی از بهترین راهنماهای سلوک دینی، آشنایی با زندگی و سیره علمی و عملی بزرگان و علمای دین است و به این منظور، مطالعه زندگی نامه ها و گزارش های سیره بزرگان دینی مفید است. البته این کتاب ها باید از اتقان و وزانت علمی برخوردار باشند و نویسنده آن، با موضوع کتاب، بی ارتباط نباشد. کتاب مهر تابان که درباره علامه طباطبایی1 نوشته شده، از کتاب های نادری است که دو ویژگی عمده را با خود دارد: یکی اینکه به قلم یکی از علمای توانای دینی نگارش یافته که در کسب علم و معرفت موفق بوده و دیگر اینکه این نویسنده ارجمند، خود از شاگردان علامه طباطبایی1 بوده و در حقیقت، این کتاب، حاصل بهره های چنین شاگردی از چنین استادی است.

پرسش: اگر انسان در شرایطی باشد که علاقه به معنویت را در خود می بیند، ولی از جهتی هم به خاطر ضعف نفس و آلودگی محیط، گرفتار گناهانی شده و راه موفقیت در امور معنوی را گم کرده باشد، چه باید بکند تا به زندگی پاک و همراه با معنویت برسد؟
پاسخ: فرد جوانی شبیه همین مطلب را از علامه طباطبایی1 می پرسد. مفسر گرانسنگ علامه طباطبایی که ضمن برخورداری از علم اخلاق و عرفان، از اساتید مبرز و کم نظیر حوزه بود، پاسخی عالمانه می دهد که با توضیحی به خدمت شما ارائه می کنیم.

ماه مبارک رمضان به پایان رسید؛ ماهی پر از نور و رحمت، و اکنون ما چون کودکانی تازه متولد شده، با نامه اعمالی که غرق نور و رحمت الهی است، گویی دوباره زندگی دیگری آغاز می کنیم تا به برکت این ماه عزیز که راه و رسم بندگی را آموخته ایم، در صراط مستقیم قدم برداریم. مبادا روزی که ندای «رب ارجعون» بلند است و روسیاهان به دنبال فرصتی برای انجام اعمال صالح، ما نیز در زمره آنان باشیم که اگر ندا برخاست که بارها شما را برگرداندیم و بارها پاکتان کردیم تا شاید عمل صالح برگزینید، چاره ای جز سرافکندگی نداشته باشیم. پس این تولد دوباره را قدر بدانیم. شیاطینی را که از غل و زنجیر رهیده اند، مایوس کنیم و درهای جهنم را تا همیشه بر خود ببندیم. لذت انس با سحر را که هدیه این ماه عزیز به ما بود، با خواب غفلت معاوضه نکنیم که حسرتی دائمی در پی خواهد داشت و اینک با عزمی راسخ تر و قدم هایی استوارتر فرصت های پرواز این دو ماه را بشناسیم تا ملکوتی گردیم و دل های نورانی به نور رمضان را به تیرگی دنیا ظلمانی نکنیم.

حبیب عجمی در بصره خانه داشت بر چهار سوق، و پوستینی داشت که دایم آن را پوشیدی. وقتی به طهارت رفت و پوستین بر چهار سوق بنهاد، حسن بصری آن جا رسید، آن پوستین را دید. گفت: حبیب عجمی آن -را- جا بگذاشت، نباید کسی-آن را- ببرد، آن جا بایستاد تا حبیب بیامد. گفت: چرا -اینجا- ایستاده ای؟! گفت! ای حبیب! ندانی که پوستین بر چهار سوق نباید گذاشت که –مبادا- ببرند؟ و به اعتماد که –آن را- رها کردی -و رفتی-؟! گفت: اعتماد -به- آن که تو را این جا بازداشته است تا -آن را– نگه داری

سلام بر همه اخلاق دوستان گرامی خبر اول، درباره یک تحول کوچک در بخش خبر نشریه است. راستش، دبیر علمی از من خواست تا برای تهیه خبر با نشریه همکاری کنم که البته بنده هم با کمال میل پذیرفتم. اما بعد فهمیدم که اشتباه کرده ام؛ چون تا آنجا که خود من به یاد می آورم، اکثر خبرها مربوط به بخش بی اخلاقی است! اگر باور نمی کنید، کافی است که یک بار اخبار ساعت چهارده صدا و سیما را گوش کنید: «فلان کشور به جنگ تهدید می کند. در فلان مکان چه تعداد انسان کشته شدند». یا وقتی سری به روزنامه ها و مجله ها می زنید، چند حادثه اخلاقی و چند حادثه غیراخلاقی گزارش می دهند؟! به هر حال، سعی می کنم تا مسؤولیتی را که پذیرفته ام، به خوبی انجام دهم. با اینکه حجم چنین اخباری اندک است، اما کم نیستند دلسوزان آگاهی که در زمینه اخلاق تلاش می کنند و من هم می کوشم تا این اخبار را بازتاب دهم.

سازمان تبلیغات اسلامی سال هاست در جهت اهداف دینی و فرهنگی خود مؤسسه فرهنگی و اطلاع رسانی تبیان را پایه گذاری کرده که یکی از محصولات آن، پایگاه اینترنتی تبیان است که با مطالب متنوع و سالم در اختیار کاربران علاقه مند قرار گرفته است. بخش های گوناگون این پایگاه از این قرار است:1. بخش دین و اندیشه: این بخش شامل نوزده شاخه متنوع است؛ از جمله: قرآن، نهج البلاغه، اهل بیت، حدیث، احکام، فلسفه و کلام، اخلاق اسلامی، بزرگان، پرسش و پاسخ و...