مجله علوم انسانی
پیاپی 77 (مهر و آبان 1387)

این مقاله با عنوان پرسشگری راهبرد هویت پایدار درقرآن کریم به روش توصیفی – تحلیلی – استنباطی به بررسی پرسشگری، چگونگی و اهمیت آن در ایجاد هویت پایدار در قرآن کریم پرداخته و نشان داده که دستیابی به هویت پایدار دینی به معنای دستیابی به تعریف منسجم دینی از خود و انتخاب آگاهانه و آزادانه ارزشها، باورها و هدفهای زندگی است؛ به این معنا که فرد بیابد کیست؛ چه چیزهایی برای او ارزش به حساب می آید و چه راه هایی را برگزیده است که در زندگی پیگیری کند و به عبارتی ایجاد کیفیتی از دینداری در انسان که معرف آگاهی، وابستگی خاطر، غلیان احساسات و دلبستگی های عاطفی، پایبندی، تقید و تعهد نسبت به مجموعه ای از اعتقادات و رفتار دینی در گروی پرورش روحیه جستجوگری و پرسشگری است. جستجوگری یعنی توانایی کشف و طرح مسئله، فرضیه سازی، گردآوری اطلاعات، توانایی تجزیه و تحلیل یافته ها و نتیجه گیری فرصتی است برای فرد تا به مجموعه ای روشن و نظم یافته و پایدار از ارزشها و هدفها دست یابد و به آن ارزشها و هدفها و باورهایی که خود انتخاب کرده و به آن رسیده است، متعهد گردد و گذر نسبتا موفقی از «است» به «باید» را رقم زند و خیر را از شر تمییز دهد و از این طریق زندگی خود را سازماندهی و هدایت کند به گونه ای که دچار توقف یا اغتشاش و یا تعلیق در هویت دینی نشود. برای این منظور به مفهوم شناسی هویت دینی و چگونگی آن خواهیم پرداخت. برای تببین موضوع به «چرایی» و چگونگی پرسشگری و «انواع پرسش» در قرآن کریم پرداخته شده که مهمترین آنها عبارت است از:پرسش های هدایتی / جهت دهندهپرسش های تکذیبی / توبیخیپرسش های انگیزشی / تحریکیپرسش های عاطفیپرسش های تمثیلیدر پایان هم جایگاه پرسشگری در نظام تعلیم و تربیت مورد بررسی قرار گرفته است.

واقع نمایی ادراکات بشری، که از آن با نام ارزش معلومات یاد کرده اند از دشوارترین موضوعاتی است که در تاریخ تفکر بشری مورد بحث فیلسوفان قرار گرفته است. به باور علامه طباطبایی ارزشمند بودن معلومات آدمی به این معنی است که ادراکات بشر، یقینی است و آدمی بالجمله می تواند به حقیقت امور دست یابد. پیش نیاز چنین عقیده ای این است که جهان طبیعت وجود دارد. لذا قبول چنین اعتباری برای جهان مادی و به تبع آن اعتبارمند بودن معلومات بشر، که در برابر فلسفه هایی چون شکاکیت و نسبی گرایی قرار می گیرد، آثاری به همراه دارد که از جمله آن تغییراتی است که در نظام تربیتی و اهداف آموزشگاهی به وجود می آورد. این مقاله در قالب پژوهشی تحلیلی با استفاده از منابع دست اول صورت گرفته است. نتایج تحقیق نشان می دهد زمانی که اهداف هر نظام تربیتی تحت تاثیر فلسفه ای خاص قرار گیرد، اجزا و عناصر این نظام مانند برنامه درسی، روش تدریس، رابطه معلم و شاگرد و مفهوم مدرسه تغییراتی می یابد که حایز اهمیت است. آنچه در این مقاله می آید، تبیینی از نظر علامه طباطبایی در این زمینه است. پیامد چنین دیدگاهی در عناصر برنامه درسی نیز در حد وسع نویسندگان تبیین خواهد شد.

تدوین نظریه تربیتی اسلامی یکی از ضرورتهای امروزین جامعه اسلامی است. هدف این تحقیق آگاهی از نظریه جوهری ملاصدرا و استنتاج دلالتهای آن در حوزه عوامل اساسی نظام آموزش و پرورش (اهداف، اصول و روش ها) است. روش این پژوهش، کیفی و برای رسیدن به اهداف پژوهش از سندکاوی به صورت تحلیل سند استفاده شده است، داده ها در این پژوهش به صورت مستمر مورد تحلیل و بررسی قرار گرفته است.
یافته ها حاکی است که نظریه حرکت جوهری، نظریه ای است که بر خلاف نظریه ارسطو و ابن سینا که تغییر را تنها در چهار مقوله کم، کیف، مکان و موقعیت ممکن می دانستند، تغییر در جوهر را نیز مطرح می کند. بر اساس حرکت جوهری نظام طبیعت یکپارچه حرکت است و نظام تعلیم و تربیت نیز به عنوان جزئی از نظام هستی در به شوق رساندن متربیان به کمال هستی در حرکت است. بر این اساس رسالت نظام تعلیم و تربیت این است که در حوزه اهداف کمال نهایی انسان (که رسیدن به عالم اعلی است) رشد و توسعه خلاقیت را محور سیاستگذاری های خود قرار دهد و با تکیه بر اصل فردیت، آزادی، تغییر و تکامل با روش عقلانیت نقاد، متربیان را در دستیابی به کمال حقیقی خود یاری دهد.

تعهد سازمانی معلمان یکی از موضوعات فراگیر و مهم در رفتار سازمانی در آموزش و پرورش است که موجب افزایش بهره وری و اثربخشی سازمانی مدارس می شود. مدل پیشنهادی تحقیق بر اساس مدلهای نظری مودی1 و همکاران(1982)، ماتیو2 و همکاران (1990) و می یر3و همکاران (2002) شامل متغیرهای هفتگانه سن، جنس، سالهای شغلی، تحصیلات، مقطع تحصیلی تدریس، رضایت شغلی و حمایت سازمانی انتخاب شد. برای آزمون مدل تحلیلی، تحقیقی از نوع پیمایشی انجام گرفت و داده های تحقیق با استفاده از ابزار پرسشنامه تعهد سازمانی معلمان کلیپ (2002) از بین معلمان مرد و زن مقاطع سه گانه شهرضا جمع.آوری گردید. این ابزار، ابعاد چهارگانه تعهد سازمانی معلمان را می سنجد.
نتایج نهایی پژوهش بیان می کند که ابزار سنجش تعهدسازمانی معلمان، پایایی قابل قبولی دارد (74/0=(. کاهش 44 گویه پرسشنامه در چهار عامل، گویای روایی سازه ابزار تعهدسازمانی معلمان است. میزان تعهدسازمانی معلمان در سطح زیاد ارزیابی شده است. تفاوت معناداری در تعهدسازمانی معلمان به نفع معلمان مرد است. هم چنین روابط معناداری بین حمایت سازمانی و هم چنین رضایت شغلی با تعهدسازمانی (به ترتیب34/0= r و36/0= r) وجود داشته است.
تحلیل مسیر برای آزمون تاثیرعوامل فردی، سازمانی و شغلی مؤثر بر تعهدسازمانی معلمان بیان می کند که بهترین مدل برای پیش بینی تعهدسازمانی معلمان شامل متغیرهای چهارگانه رضایت شغلی، حمایت سازمانی، جنس و مقطع تحصیلی تدریس است و سه متغیر سن، سالهای شغلی تدریس و میزان تحصیلات از مدل تحلیلی خارج می شود. تحلیل مسیر نشان می.دهد که متغیرهای جنس و مقطع تحصیلی هم به طورمستقیم و هم به طورغیرمستقیم بر تعهدسازمانی تاثیر دارد.

امروزه ضرورت پرداختن به مباحث مهارتهای زندگی بر کسی پوشیده نیست. هر کشوری می کوشد با توجه به موقعیت فرهنگی و اجتماعی خود دسته ای از مهارتها را به عنوان مهارتهای زندگی بپذیرد. با توجه به مبانی نظری و پیشینه تحقیق می توان دریافت که گستره مهارتهای زندگی، بسیار متنوع و طیف وسیع و گوناگونی را در بر می گیرد. فهرست ارائه شده توسط اندیشمندان و سازمان های مختلف بیانگر تمامی عوامل مهارتهای زندگی نیست. این مهارتها با توجه به کشورها و فرهنگها و رسوم و آداب و عقاید، متفاوت و در بعضی جاها حتی ممکن است متضاد هم باشد. در این تحقیق تلاش شده تا مهارتهای زندگی از اقیانوس بیکران آموزه.های انسانشناختی پیامبر اعظم«ص»، که بر فرهنگ و جامعه ایرانی و اسلامی مبتنی، و برگرفته از متون غنی دینی است، استخراج شود که تا حدود زیادی با تقسیم بندی مهارتهای زندگی در جوامع غربی متفاوت است. در این تحقیق با روش توصیفی – تحلیلی تمام احادیث و روایات منقول از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) در کتاب شریف نهج الفصاحه در مورد مهارتهای زندگی مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته است. مهارتهای زندگی در قلمرو حیات بیرونی فرد (ارتباط انسان با خدا و ارتباط انسان با دنیا و انسانهای دیگر) در ابعاد سه گانه شناختی، عاطفی و رفتاری صرفا برای انسجام بخشیدن و پرهیز از پراکندگی دسته بندی شده است.

هدف اساسی این پژوهش، تعیین آموزشهای دینی اوقات فراغت دانش آموزان است. جامعه آماری تحقیق، دانش آموزان دوره های تحصیلی راهنمایی، دبیرستان و پیش دانشگاهی شهر تهران هستند. تعداد 1400 نفر از دانش آموزان آموزش و پرورش مناطق 2، 7، 9، 13 و 16 شهر تهران با روش نمونه گیری خوشه ایطبقه بندی شده به عنوان نمونه های تحقیق تعیین شدند. در تجزیه و تحلیل داده ها علاوه بر استفاده از شاخصهای آمار توصیفی برای بررسی معناداری پاسخهای ارائه شده توسط پاسخگویان از آزمون 2 استفاده شد. نتایج کلی تحقیق عبارت است از:•دانش آموزان در کلاسهای قرآن و احکام بیش از سایر کلاسهای معارف اسلامی شرکت می کنند؛ اما به کلاسهای قرآن و آشنایی با زندگی پیامبر و ائمه بیش از سایر کلاسهای معارف اسلامی احساس نیاز می کنند.
•محل برگزاری کلاسهای معارف اسلامی دانش آموزان به ترتیب مساجد، مدارس، مراکز وابسته به بسیج و سپاه است.
•حدود37 درصد از دانش آموزانی که در کلاسهای معارف اسلامی شرکت کرده اند از این کلاسها رضایت داشته اند.
•دانش آموز دختر و پسر درباره نوع کلاسهای معارف اسلامی مورد نیاز و محل تشکیل آنها نظر متفاوتی دارند.

نقش ارزشیابی در برنامه های درسی، تعیین اهداف برنامه درسی است. آیا برنامه درسی مقاصدی را که برای آن طراحی شده براورده کرده است؟ آیا روش های انتخابی آموزش، بهترین انتخابهاست؟ آیا مواد آموزشی توصیه شده از ویژگی های لازم برای دستیابی به مقاصد آموزشی برخوردار است و آیا روش های انتخابی ارزشیابی، بهترین انتخابها است؟ این پژوهش برای بررسی برنامه درسی تدوین شده، اجرا و کسب شده قرآن در چهار عنصر برنامه، هدف، محتوا و روش های آموزش و ارزشیابی به منظور بازسازی، تجدید نظر و بهبود برنامه به منزله جریانی پیوسته و مداوم ارزشیابی برنامه درسی قرآن پنجم انجام گرفته است.
جامعه آماری این پژوهش، دانش آموزان طرح آزمایشی برنامه قرآن پنجم ابتدایی 173 کلاس هستند که 95 مدرسه پسرانه و 72 مدرسه دخترانه و 5 مدرسه مختلط در سال تحصیلی 82-81 در سطح 17 استان کشور بوده است. نمونه مورد مطالعه همه معلمان و مدیران مجری طرح آزمایشی 17 استان انتخاب شده و هم چنین 520 نفر از اولیای دانش آموزان و 520 دانش آموز طرح آزمایشی براساس نمونه گیری تصادفی طبقه ای براساس جدول مورگان انتخاب شده است. 510 کلاس هم در سه نوبت فرایند آموزش مورد مشاهده قرار گرفت. ابزار گردآوری اطلاعات در این مطالعه شش پرسشنامه بود که روایی تمام ابزارهای پژوهش براساس اسناد برنامه درسی از قبیل راهنمای برنامه درسی، کتاب درسی و نوار آموزشی براساس نظر کارشناسان انجام شد. هم چنین ضریب پایایی80% اندازه گیری شده است و با استفاده از آمار توصیفی و استنباطی داده های تحقیق مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت.
باتوجه به ماهیت تربیتی برنامه درسی قرآن، تاکید عمده برنامه بر رشد و توسعه مفاهیم دینی از یک سو و ضعفهای اجرای برنامه و تحقق نیافتن بخشی از اهداف، لازم است بر اساس راهکارهای ارائه برنامه بازسازی و تجدیدنظر شود و در فرایند بازسازی سه بعد برنامه به صورت قصد شده، اجرا و کسب شده هماهنگ مورد توجه کارشناسان و برنامه ریزان قرآن قرار گیرد.