ماهنامه معرفت
سال هجدهم شماره 7 (پیاپی 142، مهر 1388)

توبه به معنای بازگشت و ترک گناه است؛ بنده ای که به وسیله گناه و جسارت در حق مولی از خدا دور شده، اینک قصد بازگشت و تقرب به معبود خویش دارد. انسان برای انجام توبه، نیازمند داشتن انگیزه است. توجه به ضررهای گناه و نقشی که توبه در صیانت انسان دارد، انگیزه خوبی برای توبه است. گناه، علاوه بر ضررهای جسمی، ضررهای بی شمار روحی و روانی برای انسان در پی دارد. متاسفانه برخی افراد به آفات و ضررهای جسمانی بیماری توجه دارند و درصدد رفع آنند، اما کمترین توجهی به آفات روحی گناهان ندارند، آفاتی که به مراتب از بیماری های جسمی سهمگین تراست.
از جمله آفات و پیامدهای گناه، حرمان انسانی از هدایت الهی است. گناهان علاوه بر آفات فردی، آفات و ضررهای اجتماعی نیز برای انسان دارد؛ کسی در اجتماع به فرد دروغگو اعتماد نمی کند، همچنین عذاب های شدید اخروی برای گناهکاران مهیاست. توجه به ضررها و زیان های دنیوی، اخروی، جسمی، روحی، فردی و اجتماعی گناه، انگیزه خوبی برای بازگشت عبد به سوی معبود خویش است.

عدالت از مفاهیم اساسی نظام سیاسی اسلام است؛ معیار تشریع، قانون گذاری، ساختار سیاسی ونیز پذیرش مسئولیت های اجتماعی بر طبق عدالت است. این مقاله با رویکرد تحلیلی و با هدف بررسی و تبیین جایگاه عدالت در نظام سیاسی اسلام ارائه گردیده است. بررسی جایگاه عدالت در نظام سیاسی از دو منظر فلسفه سیاست و آیات و روایات امکان پذیر است، که در این نوشتار با نگاهی با آیات و روایات به تبیین آن می پردازیم. در نگاه آیات و روایات، در بعد داخلی عدالت شرط اساسی اداره یک نظام از قانون گذاری، اجرای قوانین تا قضاوت به شمار می رود. در پذیرش مسئولیت نیز از رهبری جامعه اسلامی گرفته تا کارگزاران، عدالت شرط اساسی است. در روابط خارجی نیز تلاش برای ابلاغ پیام جهانی این دین، فقط در سایه عدالت مداری در جهان میسر می شود. حل منازعات بین کشورهای مسلمان و حتی در ارتباط با کشورهای غیرمسلمان و نیز همزیستی مسالمت آمیز تنها بر پایه عدالت امکان پذیر است.

جهانی شدن، عدالت و دولت دینی سه مؤلفه اساسی یک نظریه کلی را شکل می دهند که می توان از آن به «جامعه آرمانی اسلام» تعبیر کرد که بر محور اصول بنیادین توحید و عدالت شکل گرفته است. در دنیای جهانی شده با اموری همچون اقتصاد، فرهنگ و سیاست مواجهه هستیم که دولت دینی حاکم بر جهان با تکیه بر اصل عدالت به تعامل با شهروندان حکومت جهانی واحد اقدام می کند و امور گوناگون آنها را در ابعاد مختلف انسان و جامعه ساماندهی می کند. بنابراین، در جامعه توحیدی و آرمانی اسلام همه چیز بستگی به رعایت و گسترش عدالت دارد که توسط دولت واحد جهانی مدیریت می شود. این مقاله با رویکرد نظری و تحلیلی و با هدف تبیین سه مقوله جهانی شدن، عدالت و حکومت جهانی اسلام تدوین یافته است.

یکی از مسائلی که ذهن هر محقق را مشغول می سازد این است که چرا در جهان معاصر، با وجودرقانون و قدرت های سیاسی و مجریان قانون، ظلم و تجاوز و تعدی به افراد، گروه ها و ملل مستضعف وجود دارد؟ با توجه به این مسئله، هدف اصلی این نوشتار این است که ثابت کند چیزی که جای آن در بسیاری از نظام های سیاسی خالی است، عدالت اجتماعی از منظر فقه سیاسی است. در این نوشتار، نگارنده با بهره گیری از روش تحلیلی استنباطی با مراجعه به متون و منابع فقه سیاسی(کتاب، سنت و عقل) موضوع عدالت در نظام سیاسی را مورد بررسی قرار داده است. از جمله یافته های این مقاله این است که هرگاه نظام سیاسی مبتنی بر عدالت اجتماعی باشد به تمامینیازمندی های بشر پاسخ مناسب داده است. با توجه به ناتوانی نظام های سیاسی لیبرالیزم و سوسیالیزم در تحقق عدالت اجتماعی، نظام سیاسی اسلامی که مبتنی بر رویه عدالت اجتماعی است می تواند بشر را به سعادت واقعی برساند.

دولت دینی همواره از دغدغه های بنیادین دین داران در طول تاریخ بوده و تلاش برای تحقق آن از کارویژه های اصلی ایشان بوده و هست. در مقاله حاضر، که نگاه نوینی به دولت دینی دارد،چشم انداز دولت دینی، عدالت، سیاست ها و اهداف دولت بر محوریت عدالت بازتعریف می شود؛ بازتعریفی که در چارچوب نظری عدالت در فرایند سه مرحله ای هژمونی ظلم، چالش ظلم با عدالت و در نهایت، فراگیری عدالت صورت بندی می گردد. در این فرایند، میزان توسعه یافتگی اندیشه ای جامعه از ضعف به شدت در حال حرکت است که رابطه ای مستقیم با حاکمان این جوامع دارد. حاکمان مستبد، حاکمان زمینه ساز و در پایان، حاکم عادل دولت دینی پایان تاریخ، برای جوامع در مراحل سه گانه تصویر می شود.

تحلیل گفتمانی به بررسی نقش معنی دار اعمال اجتماعی، مفاهیم و اندیشه ها در زندگی سیاسی می پردازد. اصل عدالت در حکومت های دینی یک مفهوم کلیدی است و توجه به آن از منظرهای مختلف صورت می گرفته است. اما شکل رایج از مفهوم عدالت در دوره زمانی قرون دوم هجری تا پیش از مشروطیت که متاثر از نظام حاکم سیاسی و رواج قرائت خاصی از موضوعات دینی است، کمتر به آن پرداخته است.

دغدغه اصلی نوشتار حاضر تلاش برای فهم تلقی فارابی از عدالت و جایگاه آن در فلسفه سیاسی اوست. در این زمینه، پرسش اصلی بر محور معنای موردنظر فارابی از عدالت و نحوه تحقق آن در مدینه اسلامی خواهد بود. این هدف با عطف توجه به مفاهیم اصلی و توصیف و تحلیل مفاهیم فلسفی و سیاسی در تفکر فارابی پی گیری خواهد شد. آنچه در نهایت می توان مدعی شد آن است که از نگاه فارابی توازن، استحقاق و اعتدال معانی اصلی موردنظر فارابی از عدالت است. و تحقق عدالت در جامعه نیز تنها با اتخاذ روش و سیاست اعتدالی و مدنظر قرار دادن استحقاق های حقیقی و واقعی افراد میسر خواهد بود و این مناسب ترین راه برای رسیدن به سعادت و انصاف، فضیلت است.

این نوشتار می کوشد مناسبات عدالت و صلح جهانی از منظر امام خمینی، بنیانگذار انقلاب اسلامی، را مورد بررسی قرار دهد. نگرش های موجود درباره مناسبات عدالت و صلح را می توان به دو دسته نگرش مادی و نگرش الهی تقسیم نمود.
در نگرش مادی، صلح به معنای نبود و توقف جنگ بوده و با عدالت هیچ مناسبتی ندارد، ولی در نگرش توحیدی، صلح بدون عدالت معنا نمی یابد؛ چنان که در نگرش توحیدی امام خمینی، صلحی که هدف آن توقف جنگ به تنهایی باشد، تامین کننده منافع ظالمان بوده و خود ظلمی مضاعف تلقی می گردد.
در بینش توحیدی امام خمینی، عدالت زمینه ساز صلحی حقیقی و پایدار است و از سویی، این صلح و امنیت گسترش دهنده عدالت بوده و تربیت انسان ها و سعادت بشر را که هدف انبیای الهی است، تحقق می بخشد.
امام خمینی ساختار ضدانسانی و ناعادلانه روابط بین الملل را مخل صلح و امنیت جهانی می داند. این ساختار ناعادلانه، ساختارهای فرعی ناعادلانه را شامل می گردد که هر کدام با شاخص های خود تامین کننده منافع ابرقدرت ها و مستکبران و تضییع کننده حقوق مظلومان است.

بی شک مسئله عدالت دارای ابعاد گوناگونی است. برای شناسایی بهتر گفتمان عدالت و پیشرفت در دولت دینی، باید از مرحله معنا گذر نموده، عناصر اجرایی آن را تحت مداقه قرار دهیم. به بیانی دیگر، وقتی صحبت از عدالت به میان می آید آنچه در ابتدا از نظر مخاطب می گذرد، اجرای عدالت است. چه بسا در مرحله نظری دانشمندان زیادی به بیان عقاید خویش پرداخته اند، اما آنچه برای افراد حائز اهمیت بوده این است که آنچه را اندیشمندان در آثار خود به رشته تحریر درآورده اند، چگونه باید در جامعه تبلور یابد؟ بنابراین، اینجاست که جایگاه کارگزاران نمایان تر می شود. بدین ترتیب، پس از تبیین موضوع «گفتمان عدالت و پیشرفت»، نخست باید موضوع مجریان عدالت در جامعه اسلامی مورد مطالعه قرار گیرد. از این رو، بحث «آسیب شناسی کارگزاران دولت دینی» ضروری است.
این نوشتار با رویکرد نظری و تحلیلی و با هدف بررسی آسیب شناسی کارگزاران دولت دینی در کلام مقام معظم رهبری تدوین یافته است.