ماهنامه زمانه
پیاپی 81 (خرداد 1388)

جریان اصیل اصلاح طلبی را نباید با جریانات پرعیب و نقصی که با این عنوان در جوامع گوناگون و از جمله جامعه ما مطرح می شوند یکی دانست و شاید بتوان گفت که تنها اشتراک جریان های سیاسی و سیاست زده اصلاح طلبی با اصلاح طلبی اصیل و واقعی در لفظ باشد.
براساس کتاب های آسمانی و تعالیم انبیای الهی، اصلاحگری و اصلاح طلبی جوهره بعثت انبیا و ارسال رسل بوده و به ویژه در معارف و احکام اسلامی، انسان به مراقبه و اصلاح مداوم خود و جامعه موظف شده است. پذیرش حکومت توسط حضرت علی(ع)، قیام خونین امام حسین(ع) و فلسفه ظهور منجی آخرالزمان، نمونه های چشمگیر و نمایانی از جایگاه اصیل اصلاحگری در اسلام را نشان می دهند. براساس همین اهمیت است که احکام مربوط به ولایت، قضاوت، جهاد، امر به معروف و نهی از منکر و... با تفصیل و دقت فراوانی شرح و بسط داده شده اند تا امر خطیر اصلاحگری بر مدار حقیقی و اصیل خویش انجام شود و از سوی دیگر اصلاحگری و اصلاح طلبی های کاذب به خوبی شناخته شوند. با توجه به رخدادهای اخیر سیاسی در محیط داخلی نظام اسلامی ایران، که با نام اصلاح طلبی آغاز شد و عواقب سوئی برای عرصه های مختلف سیاسی و اجتماعی جامعه ایران بر جای گذاشت، تحلیل و تطبیق هرچه بیشتر این موضوع مدنظر قرار گرفت؛ ازهمین رو با آقای حسین فدایی، نماینده محترم مردم تهران در مجلس شورای اسلامی و دبیر جمعیت ایثارگران انقلاب اسلامی، گفت وگویی در این زمینه انجام داده ایم که پیش روی مبارکتان قرار گرفته است.

تا پیش از گل آلود شدن جویبار اصلاحات و اصلاح طلبی در ایران عصر مشروطه به دست بیگانگان و عوامل داخلی آنها، رگ و ریشه های نوعی اصلاح طلبی اصیل دینی و ملی در ابتدای دوره تاریخ معاصر ایران وجود داشت.
شخصیت های متنفذ دینی و رجال مستقل و وطن خواه سیاسی، قصد داشتند ایران را با ملاحظه و ملاطفه به سمت نوعی ترقی و آبادانی اصیل و عاقلانه پیش ببرند، اما برخی خائنان سیاسی و مستفرنگ های اعتقادی کار اصلاحگری در ارکان سیاسی و اجتماعی ایران را به تفرقه و آشوب کشاندند و در بیشتر زمینه ها، مجاهدت ها و دستاوردهای اصیل دینی و ملی را بر باد دادند؛ به گونه ای که سرنوشت این اقدامات چیزی نبود جز مشروطه و وقایع پس از آن.
اصلاح طلبان مستفرنگ نه تنها ثمره آبادانی و استقلالی را که امثال امیرکبیر با راهنمایی و حمایت عالمان دینی ایجاد کرده بودند بر باد دادند، بلکه حتی نگذاشتند آن عظمت ها و اصالت ها در تبارشناسی اصلاحات به صورت پررنگ جای بگیرد. اما امروزه تاریخ بهتر سخن می گوید و جریان اصلاحات اصیل ماقبل مشروطه را به روشنی بازگو می کند. مقاله حاضر گوشه ای از این سخنان پرعبرت و اعتبار تاریخ است که تقدیم حضورتان می گردد

در میان متفکران اسلامی دوران معاصر، به سختی می توان کسی را مانند شهید بزرگوار استاد مرتضی مطهری پیدا کرد که با احاطه فقهی، فلسفی، تاریخی و جامعه شناختی، آسیب های جریانات ریز و درشت تاریخ اسلام را بررسی کرده باشد.
جریان مهم و کلی انحرافی تاریخ اسلام، که از گذشته تاکنون با فروعات و شاخه های گوناگونی سر برآورد و سبب حقارت های فراوانی در جامعه مسلمانان شد، تحجرگرایی یا جمودگرایی است که اساس آن بر مخالفت با هر شیوه و تفکر تازه و نوین قرار دارد.
این جریان تفریط آمیز به سربرآوردن جریان های افراطی در مقابل خود منجر شد که با انواع بدعت ها و نوگرایی ها، مرزهای سنت و عقاید اسلامی را در نوردیدند و به التقاط و گاهی الحاد انجامیدند. امروزه، هم جمود و تحجر و هم اصلاح طلبی و تجدد، با اشکال جدید و ابزارهای تازه ای خود را نشان می دهند و فرهنگ و سیاست و اقتصاد را به سوی خویش می خوانند؛ در نتیجه برای نجات از اشتباه و گمراهی، بهره بردن از مکتب فکری و اعتقادی استاد شهید مطهری می تواند بسیار مفید باشد. مقاله ذیل این بهره مندی را در حد مجال فراهم کرده است.

اصلاحات، مانند هر فرایند سیاسی و اجتماعی، به الگویی تعریف شده نیاز دارد و نمی توان انتظار داشت که چنین امر خطیری بدون اصول، هدف و الگوی مشخص انجام شود یا اینکه خود الگوی خویش را تعریف کند؛ زیرا می تواند به مخاطرات بزرگ اجتماعی، هرج ومرج، تباهی اصول و ارزش های فردی و اجتماعی و... منجر گردد.
بر همین اساس لازم است جریان اصلاحات در کشور ما نیز از الگو و اصول مشخصی بهرمند گردد تا با تدقیق و تاکید بر آن، از آفت ها و آسیب های احتمالی مصون بمانیم. مقام معظم رهبری، که برای ساحت های مختلف سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و دینی الگوها و راهکارهای حکیمانه ای را تبیین فرموده اند و کشتی انقلاب اسلامی را بیش از دو دهه است که سکانداری می نمایند، برای این ساحت مهم و مقوله اصلی سیاست و اجتماع نیز دریایی از اندرزها، توصیه ها، اندیشه ها و چشم اندازها ارائه نموده اند که واکاوی و به کارگیری آنها می تواند اصلاحاتی اصیل را برای تداوم و سلامت انقلاب بزرگ اسلامی به ارمغان آورد. مقاله حاضر این امر ارزشمند و مهم را بیان کرده است.

حکایت اصلاحات و اصلاح طلبی در ایران، چندان شیرین و دلنشین نیست و اغلب، طی تاریخ یا با قدرت سخت سرکوب شده یا با قدرت نرم به ورطه گمراهی و انحراف افتاده است.
اصلاح طلبی گاهی در راس هرم سیاسی و گاهی در بسترهای گسترده اجتماعی ظاهرشده، گاهی پشتیبانی دینی و گاهی هم پشیمانی دینی داشته است؛ با این حال امروزه فقط ابعاد تاریخی اصلاحات اهمیت ندارد، بلکه مهم تر از آن بررسی دقیق علمی، فرهنگی و جامعه شناختی این پدیده در جایگاه موضوع و مقوله ای پیش روست. گفت وگویی را که در این شماره با آقای دکتر علیرضا زاکانی، نماینده محترم مجلس شورای اسلامی و دبیر جمعیت رهپویان انقلاب، انجام داده ایم در همین حوزه مهم قرار دارد که حاصل آن تقدیم حضور گرامی تان شده است

حکایت مدرنیسم در ایران بیش از صد یا دویست سال قدمت دارد. از زمانی که فرستادگان فرانسوی به دربار سلطان صفوی در اصفهان وارد شدند، با خود رنگ و بویی از دنیای جدید را آوردند، اما دقیقا از جنگ های ایران و روس بود که ضعف و تزلزل ایرانیان در مقابل پدیده های نوظهور نمایان شد. از آن به بعد را می توان تاریخ رسمی مواجهه همه جانبه ایران و ایرانی با تجدد دانست.
تمام فرازوفرودهای عهد قاجاریه به همین مواجهه با تجدد بازمی گردد که نه تنها موقعیت جهانی و منطقه ای ایران را دگرگون ساخت، بلکه وضعیت اجتماعی ایران را نیز به کلی درهم ریخت. اگرچه به ظاهر نماد های مدرنیسم در ایران در حال شکل گیری بود، اما به علت فراهم نبودن زمینه های فکری، فرهنگی و اجتماعی و تعارض با نظام ارزشی جامعه ایران، کار تجدد در ایران به جنگ، آشوب، استبداد و وابستگی کشید.
این پریشان حالی ادامه داشت تا اینکه انقلاب اسلامی، در تقابل با مظاهر و بنیادهای مدرنیسم استعماری، پیروز شد و گزاره های نوینی را مطرح کرد که مفهوم مدرنیسم را از مستعمره بودن یا غرب زده بودن جدا ساخت و راه تازه ای برای مدرن ساختن جامعه در پیش گذاشت.

سخن گفتن از وضعیت تاریخی جریان اصلاح طلبی در عصر قاجار در خور تامل است؛ زیرا نوعی دردمندی عمومی و رنجوری همیشگی از عقب ماندگی و انحطاط قوم ایرانی، که سوابق درخشان دینی و تمدنی آن قبل و بعد از اسلام جهان گیر شده بود، روح ایرانیان را می فشرد. به همین خاطر اصلاح طلبی بیش از آنکه همراه زوایای هوشیارانه و عمیق غرب شناسانه باشد، با حسرت ها و تاسف های سیاحت نامه ای و قیل و قال های روزنامه ای توام شد.
ابتدا باید نسل ها، طبقات و جریان های مختلف اصلاح طلبی در عصر قاجار را از یکدیگر تفکیک کنیم و رویکرد هرکدام از این جریان ها و نسل ها را به درستی بررسی کنیم؛ حتی غرب زدگی گروهی از این اصلاح طلب ها نیز باید با رعایت انصاف و با درک شرایط آن روزگار نقد شود. به هرحال میان اصلاح طلب بودن صاحب منصبان قاجار، نظیر عباس میرزا، امیرکبیر و اعتمادالسلطنه، با اصلاح طلبان روشنفکر نسل بعدی، مانند آخوندزاده، طالبوف، ملکم خان، سیدجمال الدین اسدآبادی و شیخ هادی نجم آبادی، و حتی میان خود اینها تفاوت های بسیاری وجود دارد که برای فهم آن مطالعات جدی و عمیقی نیاز است.

بی انصافی تاریخی در مورد رجال مشهور و پرثمر و بد دیدن و نادیدن سترگی های ایشان، همواره یکی از رسوم بدعهدی ایام بوده است. به گفته شهید مدرس بزرگان مملکت ما بداقبال بوده که در اینجا زاده شده اند؛ زیرا تاریخ نگاران به درستی کارهای ایشان را تحلیل نکرده اند و نمی کنند. مرحوم سیدجمال الدین اسدآبادی، با اینکه بعضی ازکشورهای همجوار ما بر سر انتصاب او به کشور خود اختلاف دارند، در سرزمین مادری اش بدفهمیده شده است و هنوز هم، بسیاری از علاقه مندان به تاریخ سیاسی ایران و به ویژه جوانان ما، نسبت به او بلاتکلیف و بهت آلود مانده اند. اگرچه او مانند هر انسانی از گزند اشتباه مصون نبوده و خود نیز بعضی از آنها را بیان کرده است، خوبی ها و درستی های بسیار ارزشمندش را نمی توان با غبار جهل و کوته بینی پوشاند و او را، که یکی از سرمایه های تاریخ دینی و سیاسی ما و سلسله جنبان تحولات بزرگی در تاریخ معاصر است، نادیده انگاشت.
نوشتار پیش رو، تحلیلی بر اندیشه ها و رفتارهای سیاسی اجتماعی این مجتهد مبارز و دلسوز، و پاسخی به بعضی از انتقادهای وارد شده بر اوست.

بحث جهانی شدن، کشورهای ریشه داری همچون ایران را بیش از سایر کشورها و جوامع دیگر با مشکلاتی مواجه کرده است؛ حتی کشورهای پرسابقه ای مانند چین و هند، به اندازه ایران در معرض موج جهانی شدن مدرنیسم قرار ندارند؛ زیرا حداقل در مبانی معرفتی و جهان بینی با فرهنگ جهانی شده مدرنیسم شباهت های دارند، اما ایران، به ویژه با وجود لایه قدرتمند و عمیقی از فرهنگ اسلامی و شیعی، به راحتی نمی تواند تمامی اصول معرفتی جهانی شدن را بپذیرد.
باید در نظر داشت که جهانی شدن را نمی توان به طور کامل تهدید به حساب آورد، بلکه می توان با استفاده از اصول و ابزارهای آن، به نوعی مشارکت در فرهنگ جهانی دست یافت که نمونه آن تاثیر ایران بر فرهنگ جهانی شده حمایت از فلسطین استبه هرحال باید، با درک درست وضعیت جهانی، از یک سو، و درک گفتمان های هویتی برخاسته از مواجهه با مدرنیسم، از سوی دیگر، به یاری و پشتیبانی گفتمان اصیل اسلامی برخاست و آن را در برابر آسیب های فرهنگی و اجتماعی برخاسته از جهانی شدن، پایداری و پویایی بخشید و در مقابل از ناکارآمدی های گفتمان اصلاح طلبی در برابر جهانی سازی و همرنگ شدگی های آن با اصول مدرنیته، عبرت و اعتبار گرفت.

هیچ کدام از گفتمان های سیاسی اجتماعی به وجودآمده در ایران پس از انقلاب را نمی توان بی عیب و نقص دانست؛ زیرا در آن صورت گفتمان جدیدی ضرورت نمی یافت و پدید نمی آمد؛ درواقع می توان گفت که هر گفتمانی برای برطرف کردن آفت ها و آسیب های گفتمان قبل از خود به وجود آمده است. گفتمان اصلاح طلبی، که طی دوره ای هشت ساله (1384 1376.ش) ظهور یافت و قدرت اجرایی کشور را به دست گرفت، در حقیقت بر اثر کم توجهی های گفتمان قبل از خود (سازندگی) به موضوع های فرهنگی و اجتماعی و توسعه سیاسی به وجود آمد. بی توجهی به آرمان ها و ارزش های انقلابی و دوری از عدالت اجتماعی در گفتمان اصلاح طلبی نیز شکاف فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی عمیقی در جامعه ایجاد کرد که پیدایش گفتمان مقابل آن، یعنی «اصول گرایی عدالت خواه» در 3 تیر 1384 را سبب شد. اما هنوز هم برای ظهور گفتمانی مطلوب، همه جانبه و متناسب با اهداف انقلاب اسلامی، به ایجاد تحولات بیشتر نیاز است و از همین رو در کل می توان، ظهور تمامی این گفتمان های رقابت گونه را نوعی حرکت تکاملی برای حیات مادی و معنوی انقلاب اسلامی تلقی کرد؛ با این حال چیزی از ضرورت نقد گفتمان های مختلف انقلاب اسلامی، کاسته نخواهد شد و موضوع این مقاله بر همین اساس است.

اگرچه براساس نمادها، شعارها و رویکردهای دولت اصلاحات توقع جامعه بر این بود که پس از روی کار آمدن این دولت وجوه عمده ای از توسعه سیاسی تحقق یابد، نتیجه این توقع، بیهوده و تاحدودی معکوس بود. هرچند دولت هفتم و هشتم اصلاح طلبان، با طرح ایده هایی، ادبیات سیاسی ایران دوره خود را تحت تاثیر قرار دادند، بسترهای سیاسی و اجتماعی کشور همچنان به دردهای قدیمی مبتلا بود و حتی در برخی موارد به مخاطره افتاد؛ به گونه ای که می توان تداوم و تشدید توسعه نیافتگی سیاسی جامعه ایران در دوران تصدی دولت اصلاحات را به وضوح تمام دید و بزرگ ترین نشانه آن را نیز پس خوردن اصلاح طلبان از حاکمیت اجرایی کشور دانست. با این حال باید دلایل آن را با دقت و انصاف جست و فراروی پرسش های تاریخ انقلاب گذاشت. مقاله زیر کوششی درخور و سودمند در این راه است.

تغییرات شدیدی که در ساختارهای ارزشی، جمعیتی، طبقاتی و رفتاری جامعه ایران پس از انقلاب به وجود آمد، طبیعتا وضعیت مشارکت سیاسی مردم را نیز دگرگون ساخت و بسیاری از مرزبندی های گذشته را بر هم زد. بر همین اساس به تدریج مرزبندی ها و ساختارهای جدیدی به وجود آمد که البته هر دوره نسبت به دوره های بعدی تاحدودی متفاوت بود و رفتارهای انتخاباتی خاص خود را نیز به دنبال آورد. همان گونه که واژه «مستضعف» در طبقات اجتماعی به واژه «آسیب پذیر» تغییر یافت، مشارکت سیاسی و انتخاباتی مبتنی بر ارزش های اساسی نیز به رفتارهای انتخاباتی مبتنی بر رفع نیازها و کسب منافع گوناگون (اقتصادی، سیاسی، فرهنگی، اعتقادی و...) تحول یافت.
مشارکت سیاسی، نظامی کارکردی در سطح کلان و خرد به حساب می آید و به ویژه در امر انتخابات خود را نمایان می سازد؛ از همین رو آسیب شناسی نظام ها و رفتارهای انتخاباتی برای ارزیابی کمی و کیفی مشارکت سیاسی در جامعه ضرورت دارد. در مقاله حاضر این موضوع اساسی تحلیل شده است.

فراتر از استعمار نو، ساختاری از نظام سلطه وجود داشت که از دل تحولات تکنولوژیک ارتباطی سر برآورد و به نام «استعمار فرانو» طرحی جدید برای عالم و آدم درانداخت. در این طرح برای گسترش یا تحکیم سلطه بین المللی، دیگر به کودتاهای خونین یا انقلابات خشونت آمیز نیازی نیست، بلکه با ایجاد بسترها و زمینه های مختلف فکری، اجتماعی و ارتباطی و با مبنا قرار دادن فرهنگ زیرساخت تمامی گونه های قدرت، امکان دستکاری و دگرگون سازی نظام های سیاسی و اجتماعی کشورها برای هماهنگ شدنشان با فرایند جهانی سازی ارزش های ناتو فراهم می گردد. انقلاب های رنگی یا مخملی، که در پی موجی از اصلاح طلبی در برخی از کشورها رخ داد و در ایران نیز چندین بار طراحی شد، اما شکست خورد، از ابزارهای مهم جهان سرمایه داری برای تحقق سلطه خویش در دنیای فرامدرن است. در مقاله حاضر کاویده هایی دراین باره تقدیمتان شده است.