مجله علوم دانشگاه تهران
سال سی و پنجم شماره 1 (بهار1388)

شهر تهران بر روی نهشته های آبرفتی دوران چهارم بنا شده است. در گذشته ویژگی های این رسوبات توسط محققین مختلف مورد بررسی قرار گرفته ولی بیش از همه طبقه بندی ریبن مورد استفاده واستناد است. ریبن درسال 1955 رسوبات آبرفتی تهران را از قدیم به جدید به چهار گروه C، B، A و D تقسیم نمود. در بررسی رسوبات از دیدگاه زمین شناسی بیشتر به مطالعه رسوبات از نظر زمان تشکیل و اختصاصات عمومی (نظیر جنس رسوبات، منشا، شرایط تشکیل و...) پرداخته و کمتر به جنبه های کاربردی و ژئوتکنیکی آن توجه شده است. مطالعه رسوبات بر اساس زمان تشکیل میتواند اطلاعات مفیدی در رابطه با تاریخچه تکوین حوزه رسوبگذاری و روند تغییرات رسوبات در آن بدست دهد و حتی میتواند به مهندس ژئوتکنیک در برنامه ریزی مطالعات و نتیجه گیری ها کمک کند اما این موضوع در حالت کلی نیازمند ارزیابی طبقه بندی های زمین شناسی با توجه به نوع رسوبات است. در این مقاله به منظور ارزیابی قابلیتهای طبقه بندی ریبن و سایر طبقه بندی های زمین شناسی در مطالعات ژئوتکنیکی، این طبقه بندی ها تشریح شده و نقاط ضعف و قوت آنها توضیح داده شده است. سپس ضمن ارائه نقشه های زمین شناسی تهیه شده برای تهران انطباق پذیری نقشه ها با نتایج برخی چاهکهای حفر شده و پیمایشهای انجام شده بررسی شده و در پایان عوامل زمین شناسی مؤثر بر خواص ژئوتکنیکی رسوبات گستره تهران با توجه به نتایج حاصله از بررسی های انجام شده بیان شده است.

توف های سبز کرج (ائوسن) در منطقه شمال تفرش شامل توالی ضخیمی از لیتیک توف? کریستال توف و ویتریک توف می باشند. مطالعات میکروسکوپی و آنالیزهای میکروپروب (EMPA)، پراش پرتو ایکس (XRD) و میکروسکوپ الکترونی روبشی (SEM) نشان می دهند که مهمترین کانی های ثانوی تشکیل شده در این توف ها شامل سریسیت، کلسیت، کلریت، آلبیت، آنالسیم، اپیدوت. پرهنیت و پومپلئیت می باشند. با توجه به بررسی های کانی شناسی در مطالعه حاضر، بنظر می رسد توف های منطقه شمال تفرش عموما در بخش های قاعده ای دچار دگرگونی تدفینی شده اند. دگرگونی تدفینی در توف ها با پدیده دیاژنز آغاز گردیده و در نهایت به مجموعه کانی های مرتبط با دگرگونی درجه پایین و بطور مشخص به رخساره زئولیت (آنالسیم) و پرهنیت- پومپلئیت ختم شده است.

منطقه وسیعی از اطراف سنندج، به خصوص شمال این شهرستان را سنگ های آتشفشانی و آذرآواری کرتاسه با ترکیب بازیک و حدواسط می سازند. مطالعات ژئوشیمیایی کالک آلکالن بودن ماگمای اولیه این سنگ ها را تایید می کند. آنومالی منفی Nb، Ti و نیز غنی شدگی ازعناصر گروه LIL و LREE حاکی از این است که ماگمای مادر این سنگ ها از یک گوشته غنی شده (نسبت به گوشته مورب) در بالای یک زون فرورانش منشا گرفته است. همچنین نسبت پائین Ce/Pb و Nb/U دراین سنگ ها درمقایسه با MORB و OIB نیز وابستگی این سنگ ها را با محیط های فرورانش یاد آوری می نماید.

ردیف های رسوبی ژوراسیک پسین در غرب رشته کوه های بینالود با ستبرای زیاد رخنمون دارند. این سنگ ها بیشتر شامل سنگ آهک، مارن و سنگ آهک های مارنی می باشند. چینه شناسی و فسیل شناسی این سنگ ها در دو برش دهنه حیدری با ستبرای 554 متر و بجنو با ستبرای 594 متر مورد مطالعه قرار گرفته و به سه بخش تقسیم و توصیف شده اند. در هر دو برش، ردیف های مذکور با مجموعه ای آواری آغاز شده که به صورت هم شیب بر روی سازند کشف رود قرار گرفته اند، این ردیف ها در مرز بالائی به صورت هم شیب و تدریجی توسط سنگ آهک های نخودی رنگ و ضخیم لایه سازند مزدوران پوشیده می شوند. مطالعه زیای آمونیتی موجود، منجر به شناسائی 16 جنس و 48 گونه گردیده است که از زیای موجود 7 جنس و 35 گونه از خانواده Perisphinctidae بوده و 12 گونه از آن برای نخستین بار از ایران گزارش می شوند. بر مبنای مجموعه فسیلی موجود 7 زون زیستی آمونیتی تشخیص داده شده که حاکی از سن آکسفوردین پسین – کیمریجین برای مجموعه مورد مطالعه است. زیای آمونیتی مطالعه شده، با سنگ های ژوراسیک در سایر نقاط ایران و مناطق حاشیه ای مدیترانه ارتباط نزدیکی را نشان می دهد.

توده گرانیتوئیدی کوه دم به سن ائوسن بالایی بخشی از ماگماتیسم گسترده ارومیه-دختر در زون ایران مرکزی به شمار می آید. این توده از لحاظ سنگ شناسی در برگیرنده طیف وسیعی از سنگ های نفوذی اسیدی شامل گرانودیوریت، مونزوگرانیت، مونزونیت کوارتزدار و سنگ های حدواسط شامل دیوریت، دیوریت کوارتز دار، مونزودیوریت و مونزودیوریت کوارتزدار است. سنگ های حدواسط به صورت نواری منقطع در حاشیه توده نفوذی و در اطراف بخش های اسیدی رخنمون دارند. بر اساس مطالعات صحرایی، پتروگرافی و ژئوشیمیایی، سنگ های توده نفوذی کوه دم در زمره گرانیتوئیدهای نوع I قرار دارند. این سنگ ها دارای ماهیت کالک آلکالن پتاسیم دار و از نوع متاآلومین هستند. الگوی تغییرات عناصر کمیاب نرمالایز شده به کندریت و گوشته نشان دهنده غنی شدگی این سنگ ها از LREE و LILE، تهی شدگی آنها ازHREE و HFSE و وجود آنومالی منفیEu، Ba، Nb، Ti، Sr و P در اکثر نمونه ها است که این امر در کنار موقعیت نمونه ها بر روی نمودارهای مختلف تمایز محیط تکتونیکی، حاکی از شکل گیری سنگ های مورد مطالعه در محیطی مرتبط با فرورانش در حاشیه فعال قاره ای است. با توجه به ترکیب پتاسیک نمونه ها، فراوانی بالای La (ppm24>) و شواهدی همچون غنی شدگی سنگ ها از عناصر LILE و Pb در کنار آنومالی منفی HFSE و Ba به نظر می رسد ذوب پوسته زیرین، عامل مهمی در منشاء ماگمای سازنده گرانیتوئیدهای کوه دم به شمار می آید.

این مطالعه به منظور محاسبه خواص پتروفیزیکی سنگ مخزن سازند قم در میدان گازی سراجه و در راستای انجام نخستین پروژه عظیم ذخیره سازی گاز طبیعی کشور انجام شده است. جهت محاسبه حجم شیل، تخلخل مؤثر سنگ مخزن، اشباع شدگی آب و آب کاهش نیافتنی از نمودارهای پتروفیزیکی و برای محاسبه تراوائی از فرمولهای مختلف تجربی استفاده شد. تراوایی افقی مغزه نیز اندازه گیری شد و سپس نتایج لاگ ها با مقادیر تراوایی مغزه مقایسه گردید. تراوائی افقی مغزه بین 1/0 تا 1 میلی دارسی بود و دامنه تغییر تراوائی بدست آمده از لاگ نیز بین 01/0 تا 1/0 میلی دارسی بدست آمد. دو رابطه تجربی کرین (Crain) و وایلی- رز (Wyllie & Rose) نزدیکترین اعداد به نتایج مغزه را تولید کرده و می توانند در این میدان مورد استفاده قرار گیرند.

توالی توفهای زئولیتی شده منطقه سرتخت با سن ائوسن در 20 کیلومتری جنوب شرقی سمنان، شمال ایران مرکزی واقع شده است. مطالعه مقاطع نازک، داده های پراش پرتو ایکس، تصاویر میکروسکوپ الکترونی روبشی و آنالیز شیمی به روش ICP-ES، MS روی این توالی انجام شد. توالی سرتخت از نظر کانی شناسی، به طور عمده از کلینوپتیلولیت، اوپال CT، اسمکتیت، موردنیت، اورتوکلاز و هالیت تشکیل شده است. داده های ژئوشیمیایی تصدیق کننده مطالعات XRD می باشد، که میزان کلینوپتیلولیت غنی از Na2O و K2O و موردنیت در قاعده نیمرخ، بالا بوده و به سمت بخشهای جوانتر توالی، میزان اوپال CT و اسمکتیت افزایش می یابد. ترکیب توف اولیه به وجود آورنده زئولیتها بر اساس داده های ژئوشیمیایی عناصر کمیاب ریوداسیتی تا داسیتی است. شیشه و شارد شیشه ای، از تشکیل دهنده های اصلی این توفها، تحت تاثیر دیاژنز و شورابه های قلیایی بین حفره ای، تجزیه شده و Na2O، SiO2 و K2O انحلال یافته و در پایین توالی تجمع حاصل کرده است، در نتیجه زئولیتهای تشکیل شده در قاعده توالی، میزان SiO2 بالایی داشته و غنی از Na و K هستند و به سمت بالای توالی، از آنجا که کاتیونهای Ca و Mg تحرک پایینتری دارند، کانی اسمکتیت، غنی از Ca و Mg تشکیل شده است.

منطقه بجستان در جنوب غرب خراسان رضوی قرار دارد و جزیی از واحدهای تکتونیکی- رسوبی ایران مرکزی محسوب می گردد. سنگ های آهکی کرتاسه فوقانی به فرم صخره ساز در بخشهای مختلفی از منطقه رخنمون دارد و عمدتا حاوی کالکارنایت و کلسی رودایت های اسکلتی و بین لایه هایی از شیل آهکی است. این سنگها با یک مرز مشخص بر روی شیل های قرمز رنگ با بین لایه های تبخیری قرار دارد و لی مرز فوقانی آنها فرسایش یافته است. رسوبات آهکی این ناحیه تاکنون به طور تفصیلی و از دیدگاه رسوب شناسی مورد مطالعه قرار نگرفته است لذا هدف از انجام این تحقیق شناسایی عملکرد فرایند های دیاژنتیکی و تفسیر توالی پاراژنتیکی بر اساس شواهد پتروگرافی و آنالیزهای ژئوشیمیایی است.