فصلنامه سیاست علم و فناوری
پیاپی 1 (بهار 1387)

پس از حمد و ثنای خدای یگانه و درود به رسول فرزانه؛ خوشوقتیم که پس از چندین سال؛ آرزوی دست اندرکاران و محققین حوزه سیاست علم و فناوری کشورمان جامه عمل پوشید و جامعه علمی کوچک آنان صاحب مجله ای پژوهشی و وزین در این حوزه شد. شرح داستان و ماوقع تاسیس این مجله و سابقه طولانی آن، مجالی وسیع می طلبد که در حوصله نویسنده و البته خواننده این مقال نمی گنجد و فقط به همین اشاره کفایت می کنیم که اگر بعضا مقالات قدری کهنه به نظر می رسند ناشی از مرور چند ساله ایام بر آنها در دفتر مجله است و امید که از شماره های بعدی این نقیصه برطرف گردد. در عوض، خوشبختانه مجموعه حاضر مانند خود موضوع سیاست علم و فناوری کاملا چند وجهی و بین رشته ای است و لازم می دانم تلاش و شکیبایی نویسندگان آنها در انتشار این شماره را ستایش کنم.
پژوهش و قلم زدن در حوزه سیاست علم و فناوری امری است سهل و ممتنع. سهل از آن بابت که همه ما با علم و دانش سر و کار داریم و با آن روزگار می گذرانیم و ممتنع بدان جهت که سیاستگذاری در علم ظاهرا به معنای تعیین تکلیف برای سایر دانشمندان و همکاران پژوهشگر ماست که به نظر بسیاری از آنان در تضاد با آزادی علمی و فردی ایشان قرار می گیرد.
پس چه باید کرد؟!
شخصا بر این باورم که علم را می توان به منزله کودکی تصور کرد که تربیت و هدایت آن به عهده سیاستگذاران مربوطه نهاده شده است. هیچ یک از ما بر آن نیستیم که می توانیم تعلیم و رشد کودک خود را یکسره بر عهده طبیعت وانهیم که این به معنای مجاز شمردن او در تبعیت از انحرافات اخلاقی و اجتماعی است و یا لااقل تجارب گذشته بشر در تعلیم و تربیت را عقیم می گذارد.
از سوی دیگر سراغ ندارم که پدر یا مادری برنامه رشد و پیشرفت فرزند خود را بدین شکل تبیین کرده باشد که مثلا ظرف پنج سال طول انگشتان، تعداد کلمات آموخته و میزان پرش ارتفاع او باید به فلان اعداد رسیده باشد. علی القاعده روش صحیح آنست که محیط مناسب را برای رشد علمی، جسمی و معنوی کودک خود فراهم آوریم و اطلاعات، دانش و امکانات مورد نیاز برای رشد او را در اختیارش گذاریم و بعضا محدودیتهایی را که از منابع و ارزشهای ما ناشی می شود برایش وضع کنیم. همچنین به طور پیوسته توسعه کودک خود را در ابعاد مختلف ارزیابی نماییم تا اطمینان یابیم که طبیعت و ذات رشد یابنده او در مسیر صحیح افتاده و استعدادهای خاص و خدادادی وی رو به شکوفایی است.
این همان نسخه ای است که برای توسعه علم و فناوری در کشور و جامعه هم پیشنهاد می کنیم.
پیمودن مسیر افراط و تفریط را به صلاح و حتی امکان پذیر نمی دانیم و امیدواریم که بتوانیم نقش خود را در این مسیر بیابیم.
دیگر نکته ای نمی ماند جز تشکر از مرکز تحقیقات سیاست علمی کشور و انجمن علمی مدیریت فناوری ایران و همه کسانی که در این مسیر ما را یاری دادند. ایزد یکتا حامی و راهنمای ابدی این ملت بزرگ و دانشگران آن باد.

در تحقیق انجام شده در زمینه ارتباط دانشگاه، صنعت و دولت برای توسعه فناوری، ابتدا با مطالعات کتابخانه ای، تجارب و عملکرد سازمان های پیرامونی داخلی و ادبیات موضوع در ممالک خارجی، مورد بررسی قرار گرفت. علاوه برآن مطالعه تطبیقی از تجارب پنج کشور انگلستان، استرالیا، تایلند، اندونزی وترکیه انجام شد. سپس مطالعه میدانی در سطح دانشگاه ها، صنایع (شرکتها) و برخی از سیاستگذاران و متخصصان به عمل آمد.
یافته ها ضمن به تصویرکشیدن وضعیت موجود، میزان تعامل بازیگران نظام توسعه فناوری ایران، عوامل ساختاری وغیر ساختاری اثرگذار بر امر ارتباط دانشگاه و صنعت و سازوکارهای موثر در توسعه ارتباط متقابل را شفاف می سازند. افزون بر آن با نگرش به دیدگاه های دوبخش علمی وصنعتی تحت بررسی، فرایند مدیریتی کلان و خرد حاکم بر روابط متقابل مطرح می شود و مکانیسمهای اثربخش، نتایج و پیشنهادات اجرایی و کاربردی نیز ارائه می گردد. در این مقاله به داده های گردآوری شده و تحلیل توصیفی یافته های تحقیق مذکور به اختصار اشاره می شود.

در مقاله حاضر پس از بررسی شبکه معنایی اصطلاحاتی نظیر «فهم عامه از علم»، «ترویج علم در جامعه» و ارائه توضیحاتی در خصوص چیستی این مفاهیم از حیث نظری و کاربردی، به بررسی نقادانه استدلالاتی پرداخته می شود که در باب چرایی مفید بودن «ترویج علم در حیطه عمومی» مطرح شده است. نتیجه ای که از این بحث اخذ می شود آن است هرچند قوت استدلالهایی که در دفاع از ترویج علم ارائه شده یکسان نیست، اما در مجموع، این استدلالات کفه قضاوت را در حمایت از این اقدام سنگینتر می سازند.
در ادامه بحث به بررسی انتقادی برخی از مهمترین دیدگاه هایی پرداخته می شود که به علوم و فناوری جدید، به علل یا دلایل متفاوت و متنوع، نگاهی خوشبینانه و همدلانه ندارند. بخش پایانی مقاله به توضیح نظری و عملی برخی از شیوه های موثر برای ترویج علم در جامعه اختصاص داده شده است. از جمله نکات کلیدی مطروحه در این زمینه که در زمره نتایج اصلی مقاله است، آنکه میان ترویج بهینه علم و فناوری و وجود یک نظام مردم سالارانه رابطه ای ظریف وجود دارد و شانس رشد دراز مدت، پایدار، موزون و هماهنگ علم و فناوری در زیست بومهای اجتماعی که با شرایط دموکراتیک اداره می شوند بالاتراست.

در سالیان اخیر مهندسی مجدد فرایندهای کاری1 در ایران با جلب نظر بسیاری از سازمان های دولتی و خصوصی، مدیران این سازمانها را برای رسیدن به نتایج شگرف آن به تخصیص منابع تشویق کرده است. اما مطالعات انجام شده روی این پروژه ها نشان می دهد بسیاری از آنها به بهبود فرایندهایی اساسا غیرضروری پرداخته اند؛ یا از کنار فرایندهایی گذشته اند که برای تحقق ماموریتهای نه چندان روشن سازمانها حیاتی اند. براساس این مشاهدات مهندسی مجدد کلان فرایندهای سازمانها با نگاه توام به اهداف و ماموریتهای آن، در اجرای موفقیت آمیز طرحهای مهندسی مجدد می تواند نقش اساسی داشته باشد. در واقع احیای فرایندهایی که تحقق اهداف را امکانپذیر ساخته و حذف فرایندهایی بدون ارتباط بنیادی با ماموریتهای سازمانها، بیشتر با روح مهندسی مجدد سازگار است.
در این مقاله به مهندسی مجدد در سطح کلان سیستم ملی پژوهش و نوآوری سلامت ایران به عنوان یکی از سیستمهای حیاتی کشور و بخش بهداشت پرداخته می شود. باتوجه به مطالعات انجام شده بخشهایی از این سیستم به صورت منفک از هم در حال فعالیت بوده و بخشهای مهم دیگری از آن هنوز مورد توجه قرار نگرفته است. این امر بیش از هرچیز ناشی از حاکم بودن نگرش وظیفه ای به این سیستم است که جایگزینی آن با دیدگاه فرایند محور (با رعایت مجدانه همراستایی فرایندها با ماموریت و اهداف سیستم) ضروری به نظر می رسد. در این بازطراحی، از روش های ابتکاری به عنوان بخشی از هنر معماری سیستم استفاده شده است.

مقاله حاضر پژوهشی پیرامون بررسی روش های مختلف نگاشت در مدیریت فناوری می باشد که در گام عملیاتی آن صنعت برق به عنوان مطالعه موردی بررسی شده است. در این مقاله کوشش می شود، ابتدا با بررسی روش های مختلف نگاشت و مناسبت کاربرد آنها، نگاشت مناسب صنعت برق انتخاب شود. ادبیات تحقیق موید چهار دسته نگاشت شامل: نگاشت دانش، نگاشت مسیر، نگاشتهای حاصل از داده کاوی و نگاشت نهادی است که هر یک کاربرد خاص خود را دارد. از آن جمله نگاشت نهادی است که از آن برای مطالعه سیستم نوآوری استفاده می شود. در مطالعه فوق نگاشت نهادی سیستم نوآوری صنعت برق برای وضع موجود طراحی می گردد و در نهایت با توجه به ادبیات موجود نگاشت مناسب صنعت پیشنهاد می شود.

مفهوم «نظام ملی نوآوری» به عنوان یک چارچوب مفهومی و ابزار تحلیلی فعالیتهای نوآورانه کشورها و جوامع، امروزه مورد قبول و استفاده سازمان های بین المللی مختلف مانند کمیسیون اروپا، OECD و UNCTAD است. مقاله حاضر نیز بر روی همین مفهوم بر کشور ایران تمرکز نموده و تلاش دارد با تکیه بر تجارب چند مورد از کشورهای منتخب و موفق، راهکارهای پیشنهادی را برای اصلاح آن ارائه کند.
این راهکارها به دو دسته تقسیم شده اند: نخست اصلاحات نهادی که مستقیم براساس وضعیت کشورهای مورد بررسی استخراج شده اند و دوم اصلاحات راهبردی کلان که بر اساس مطالعه میدانی و نظرخواهی از کارشناسان در قالب تحلیل SWOT استخراج شده اند و به کل نظام مزبور مربوط می شوند. با این ترتیب در تحقیق حاضر از ابزارهای متنوعی چون مطالعه تطبیقی، مطالعه میدانی و تحلیل SWOT برای استخراج راهکارهای اصلاح نظام ملی نوآوری ایران استفاده شده است.

در جهان امروز، فناوری اطلاعات به عنوان مهمترین رکن توسعه جوامع بشری محسوب شده و روز به روز برشتاب حرکت جوامع از دوران صنعتی به عصر اطلاعات افزوده می شود. مطالعات انجام شده درباره برنامه های توسع هاغلب کشورها، نش انگر محوری بودن نقش فناوری اطلاعات دراینگونه برنامه هاست و در این میان توسعه منابع انسانی متخصص به عنوان مهمترین عامل برای نیل به چنین هدفی محسوب می شود.
در مقاله حاضر نتیج ه طرح پژوهشی نیازسنجی منابع انسانی متخصص کشور در عرص ه مهندسی فناوری اطلاعات مورد توجه قرار می گیرد؛ به همین دلیل ابتدا با ارائه تعریفی ازفناوری اطلاعات و نیروی کار آن، به بررسی روش های پیش بینی منابع انسانی اشاره می شود و سپس با انتخاب یکی از روش های یاد شده و با ترازیابی کشورهای مشابه ایران با توجه به شاخصهای مختلف اقتصادی و اجتماعی، مدلی برای پیش بینی نیروی انسانی متخصص در زمینه های مهندسی مرتبط با فناوری اطلاعات در ایران ارائه می گردد. در پایان با مقایسه نتایج حاصل از این مدلسازی با نتایج کشورهای تراز به نقاط ضعف و قوت آن اشاره می شود.
نتایج این تحقیق از آن حکایت دارد که سالیانه حدود پنج هزار نیروی انسانی متخصص باید در رشته های برق، الکترونیک، کامپیوتر و مخابرات در مقاطع تحصیلی مختلف تربیت و به بازار کار کشور عرضه گردد. با احتساب رشته های جدیدی همچون دولت الکترونیکی، تجارت الکترونیکی، جامعه شناسی و فناوری اطلاعات، یادگیری الکترونیکی و نظایر آن که بتازگی مورد توجه نظام آموزش عالی در کشورها قرار گرفته است، در برنامه چهارم توسعه کشور تربیت نیرویی حدود سی تا چهل هزار نفر در رشته های مرتبط با فناوری اطلاعات و در مقاطع مختلف آموزش عالی ضروری به نظر می رسد. همچنین براساس نتایج حاصل از تحقیق لازم است برای حصول اطلاعات دقیق تر برای برنامه ریزی هر دو سال یک بار روند پیش بینی با اطلاعات جدید تکرار شود.

اعتلای صنعتی و اقتصادی هر جامعه ای مرهون تحقیقات علمی و سازمان یافته آن جامعه است. تشخیص نیاز بازار مصرف، اجرای تحقیقات و مطالعات برای توسعه فناوری و در نهایت تجاری سازی آن از مراحل اجتناب ناپذیر ایجاد یک فناوری جدید است. سازمان های تحقیقاتی از طریق تجاری سازی فناوری ها، هزینه های توسعه فناوری های خود را جبران کرده و امکان سرمایه گذاری در فناوری های بهتر و پیشرفته تر را برای خود به وجود می آورند. یکی از راهکارهایی که برای برطرف کردن مشکل تجاری سازی طرحهای تحقیقاتی ارائه شده ارزیابی مقدماتی پتانسیل تجاری شدن آنها قبل از اجرای طرح است، اما آنچه که از اهمیت ویژه ای برخوردار است چگونگی برآورد پتانسیل تجاری دستاوردهای تحقیقاتی می باشد. پتانسیل تجاری عبارت است از احتمال تجاری شدن یک فناوری جدید. هر فناوری جدید برای تجاری شدن و رسیدن به بازار نیازمند حرکت و پیشرفت در یک مسیر پر پیچ وخم، متغیر و غیرقابل پیش بینی است. بنابراین تعیین پتانسیل تجاری یک فناوری جدید پیش شرط لازم برای تعریف موفق راهبرد تجاری شدن آن می باشد. تمرکز این مقاله بر توسعه یک سیستم فازی برای اندازه گیری پتانسیل تجاری فناوری های برگزیده برای توسعه در مراحل اولیه و قبل از صرف زمان و منابع، بر مبنای مدل ارزیابی راهبرد فناوری 1 (STEP) می باشد. بر مبنای مدل STEP، هر فناوری جدید برای تجاری شدن نیازمند برخی ویژگی های خاص است. این ویژگی ها به ابعاد مختلف تقسیم شده و هر یک از ابعاد نیز دارای تعدادی شاخص می باشند.
در این مقاله ضمن پرداختن به طراحی یک سیستم فازی به منظور اندازه گیری پتانسیل تجاری طرحهای تحقیقاتی برمبنای مدل STEP، مقدار کمی پتانسیل تجاری یکی از مهمترین طرحهای تحقیقاتی در پژوهشگاه صنعت نفت اندازه گیری می شود.