فصلنامه فقه
پیاپی 61 (پاییز 1388)

شهید اول با نگارش آثاری مانا و پویا، نیز کوششی ستودنی، خدماتی شایان به دین و آیین نموده است، به رغم آنکه زودهنگام و در دهه ششم عمر خویش به شهادت رسید. وی بیست کتاب نوشت که لمعه دمشقیه و القواعد والفوائد از آن شمار است. اگر شهید اول جز این دو عنوان کتابی نداشت، باز مایه سرافرازی اش بود. این دو اثر شروح و تعلیقات بسیاری از سده هشتم هجری تاکنون داشته است.
این مقاله به پژوهش و بررسی القواعد والفوائد پرداخته که حاصل اندیشه و پژوهش فقهی و گزارش آرای فقهای دیگر مذاهب اسلامی است. چارچوب پژوهش و تربیت بحث حاضر نیازمند ارائه گفتاری در (قواعد فقهی)2 است. از این رو، مقاله در دو فصل ارائه می شود:فصل نخست در بیان معنای لغوی و اصطلاحی قواعد فقهی، پیدایی آن و معرفی بارزترین آثاری است که در این باره در مذاهب اسلامی نوشته شده;فصل دوم پژوهشی در کتاب القواعد والفوائد است که دو بحث را دربر دارد:یکم. تاسیس قواعد امامیه در سده هشتم هجری;دوم. تلاش های شهید اول دراین باره و گفتار و نظریات شخصیت ها درباره وی و کتاب القواعد.

اهتمام به ثبت و ضبط قواعد فقهی که بر اساس آنها احکام شرعی از مصادر آن استنباط می شود، رو به گسترش و افزایش است، آن هم به نسبت سطح پیشرفت های علمی که فقه اهل بیت(ع) به برکت وجود فقی هان از آن بهره مند است.
فقی هان به قواعد فقهی توجه دارند، چنان که شماری دیگر از آنان به شیوه استنباط نیز توجه می کنند که مشتاق آموزش روش استنباط به فقه پژوهانند. بررسی پیشرفت های روند تالیفات و نگارش های فقهی امامیه نشان می دهد شهید اول (محمد بن مکی عاملی) نخستین کسی است که مجموعه ای از قواعد فقهی را در کتابی مستقل گرد آورده و آن را القواعد والفوائد نام نهاده است.
در این گفتار کیفیت پیشرفت و دگرگونی قواعد فقهی تبیین می شود و به شهید اول و تاثیر افکار و قلم وی در تدوین قواعد پرداخته خواهد شد. همچنین نکاتی از کتاب روشمند القواعد والفوائد برشمرده شده و به قواعد فقهی اشارت رفته که مستند قرآنی دارد، سپس شیوه پیشنهادی برای بررسی و پژوهش در قواعد فقهی به گونه ای روشمند و بر اساس حرکت شهید اول در کتاب القواعد والفوائد خواهد آمد.

شهید ثانی در کتاب های الروضه البهیه فی شرح اللمعه الدمشقیه و مسالک الافهام فی شرح شرائع الاسلام1 از اسلوب تنظیر و اشباه و نظایر همواره در مسائلی بهره می گیرد که قصد دارد در آن مسائل حکم مطلوب را در موضوع مورد بحث ارائه دهد. این نوشتار افزون بر تحلیل اسلوب تنظیر، نقش اشباه و نظایر را در استنباط و میزان حجیت آن را بررسی می کند.

شهید ثانی را باید پایه گذار مکتبی رجالی دانست که در طول تاریخ فقه مورد توجه فقی هان بوده و در دوره اخیر نیز مرحوم آی هالله خوئی برخی از امتیازات این مکتب فقهی را برتابیده و درنظر داشته است. شهید ثانی برخلاف فقهای متقدم و حتی علامه حلی در مبانی فقهی بسیار می اندیشیده و از تمسک به هر روایتی پرهیز می کرده است. او در استدلال های خود شیوه علمی بسیار محدود و سخت گیرانه ای داشته که از علامه حلی هم شدیدتر بوده است.
بی تردید شهید ثانی در مصادر فقه بر کتاب و سنت تکیه داشته و همچون سایر فقی هان آن دو را از مصادر فقهی برمی شمرده است. حتی عقل نیز در مواردی مورد احتجاج شهید بوده که مورد خاصی است و باید بررسی شود، اما تمایل چندانی به اجماع نداشته و آن را از مصادر نمی شمرده است. به هرحال شهید ثانی در شیوه استنباط احکام از روایات به نکاتی توجه داشته است: