فصلنامه فقه
پیاپی 39 (بهار 1383)

شهید مطهری از جمله مهمترین شخصیتهای معاصر در جهان اسلام است. دفاعهای دامنه دار وی از بخشهای مختلف اسلام چهره ای مؤثر، نوآور و کوشا از او ترسیم نموده است. شاید بخش مهمی از این موفقیت را در آن باید دید که وی در هر حوزه از حوزه های شریعت، نکته هایی برای گفتن و بحث هایی برای پروردن داشت; با این حال مهمترین مباحث این متفکر بزرگ، مطالعاتی کلامی فلسفی و تبیین مفاهیم اجتماعی سیاسی اسلام به شمار می آید. نگاهی به زندگی او نشان می دهد که وی بخش مهمی از عمر خویش را صرف آموختن مباحث فقهی و دانشهای آن نموده است; با این حال سراغ چندانی از فقه مطهری گرفته نمی شود. به نظر می رسد که سالهای طولانی ممارست در آموزش دروس فقه و مطالعه متون تخصصی فقهی رجوع به فقه وی را نیز همچون بسیاری دیگر از بخشهای اندیشه او حاوی نتایجی ارجمند و قابل توجه نموده باشد. افزون بر این نکته عمومی، مطالعه در آثار شهید مطهری، گفته ها و نکته هایی را در کلمات او فرا روی ما قرار می دهد که یا ماهیت فقهی دارند و یا ناظر به فقه می باشند. در یک تحلیل می توان گفت فقه وی به دلیل قرار گرفتن در وضعیتی خاص، اهمیتی مضاعف را برای مطالعه شدن به خود اختصاص داده است. این وضعیت، برایند و حاصل سه موقعیت ذهنی معرفتی، محیطی اجتماعی و ایمانی شخصیتی او بود. به هم رسیدن این سه موقعیت در استاد شهید مطهری هنگامی که با هوشمندی های نکته سنجانه و تیزبینی های پر تعداد وی همراه می شد، مطالعات فقهی او را همچون مطالعات دیگر وی حاوی آموزه ها و نکته هایی بدیع می نمود.

فقیه فرزانه و متفکر بزرگ استاد شهید مرتضی مطهری، آثار قلمی و زبانی عالمانه و محققانه بسیاری را در حوزه های مختلف علوم و معارف اسلامی از خود به یادگار گذاشته که بیانگر اندیشه های بلند و ابداع و نوآوری های ارزنده و راه گشای ایشان است.
رشته مورد علاقه شخصی استاد از همان آغاز طلبگی علم اعلی، مباحث فلسفی و توحید و خداشناسی بوده است، چنان که می نویسد:(تا آن جا که من از تحولات روحی خودم به یاد دارم، از سن سیزده سالگی این دغدغه در من پیدا شد; حساسیت عجیبی نسبت به مسائل مربوط به خدا پیدا کرده بودم... در سال های اول مهاجرت به قم که هنوز از مقدمات عربی فارغ نشده بودم، چنان در این اندیشه ها غرق بودم که شدیدا میل به تنهایی در من پدید آمده بود، وجود هم حجره را تحمل نمی کردم... مقدمات عربی و یا فقهی و اصولی و منطقی را از آن جهت می آموختم که تدریجا آماده بررسی اندیشه فیلسوفان بزرگ در این مسئله بشوم.... به یاد دارم که از همان آغاز طلبگی که در مشهد مقدمات عربی می خواندم، فیلسوفان و عارفان و متکلمان هرچند با اندیشه هاشان آشنا نبودم از سایر علما و دانشمندان و از مخترعان و مکتشفان در نظرم عظیم تر و فخیم تر می نمودند.)

برگزیدن موضوع شریعت سهله و سمحه از نگاه استاد مطهری از آن روی بود که از سویی، این لفظ در زمان ما چنان در معانی گوناگونی به کار می رود که برخی از آن سازگاری و برخی دیگر سازش کاری فهمیده اند، و از سوی دیگر، فقی هان نیز در اصول فقه و فقه، با تمسک به علم اجمالی، احتمال عقاب، حسن ادراک واقع و... چنان به احتیاط های فراوان روی کرده اند که شریعت سهله و سمحه هرگونه معنی شود، جایگاهی در فقه به خود نبیند. و به وضوح روشن است که دین صعب و پر احتیاط، جاذبه که ندارد هیچ بلکه سرتاسر دافعه خواهد بود و امکان تطبیق یک نظام بر آن غیرممکن.
بنابراین، توضیح نظر استاد در این باره و بیان راه و مرامشان همراه با استدلال های آن، می تواند چون شمعی فرا رویمان، اسلام حقیقی را از زیر خروارها گرد و غبار احتیاط و حسن ادراک واقع، نمایان سازد. تا آن گاه شریعت را چنان فهم کنیم که صعب و خشن ننماید و در عین حال، به سازش کاری و ویران سازی پایه های شریعت نیز نینجامد.
اساسا، شریعت، سهله و سمحه بوده و می تواند همانند عدالت، معیاری برای جداسازی احکام ثابت از متغیر گردد;1 به این گونه که اگر حکمی صعب، حرجی و از دیدگاه عرف عمل ناشدنی بود، آن حکم یا اساسا در شریعت جعل نشده یا اگر جعل شده، مربوط به زمان و مکانی بوده که عمل به آن برای افراد صعوبت در پی نمی آورده است.

در تاریخ روحانیت شیعه، به اندیشمندانی برمی خوریم که با سیره علمی و عملی خود، منشا جنبش های بزرگ و تحولات ژرف علمی و فرهنگی در عرصه جهان اسلام شده اند و نقش آنان، در حفظ و تداوم مبانی اصیل دینی و بالندگی فرهنگ اسلامی برجسته تر از دیگر عالمان بوده است.
می توان از این شمار نام برد از: شیخ الطائفه، محمد بن حسن طوسی درگذشته دور و صدرالمتالهین شیرازی درگذشته نزدیک و علامه طباطبایی و شهید آیت الله مطهری در دوران معاصر. بی گمان، پرکاری، انضباط، عبادت، تقوی و فضایلی از این قبیل، در دست یابی این دانشوران به اهداف بزرگ علمی و فرهنگی نقش بسزایی داشته است، ولی باید راز اصلی موفقیت آنان را در امر دیگری جست وجو کرد; زیرا صفات و کمالات یاد شده، در دیگر عالمان نیز، با اختلاف درجات، یافت می شود. فایده دست یابی و شناخت این راز آن است که بدین وسیله، راهی روشن و اطمینان بخش، فراروی طلاب نهیم و دانش پژوهان دردآشنا، جهت شکوفا نمودن فکر و بارور ساختن استعدادهایشان گشوده خواهد شد، و از این رهگذر، استمرار و تداوم اندیشه های بزرگانی چون علامه شهید مطهری تضمین خواهد شد و جامعه اسلامی نیز تنها به این گونه شخصیت ها وانخواهد ایستاد.

در نگاه نخست به نظر می آید، نوآوری های استاد شهید مرتضی مطهری در فلسفه، کلام و تفسیر خلاصه می شود و در مقوله های فقهی نکته و دیدگاه تازه ای ندارد. از آن روی که بیشتر کتب و نوشته های استاد در زمینه فلسفه، کلام، عرفان و به طور کلی زوایای مربوط به اصول دین است، اما دست تقدیر ما را به نوشته ای فقهی و یادداشت های استاد آشنا ساخت و معلوم شد در فقه نیز نوآوری های در خور توجه ارائه نموده است، ولی متاسفانه با اینکه در مدت حدود بیست سال پس از شهادت آن دانشمند فرزانه، بارها اصحاب قلم درباره اندیشه های او مطالب متنوع و متعددی نگاشته اند، اما به نظر می آید به بعد فقهی ایشان توجه چندانی نشده و کاری در خور و شایسته استاد انجام نگرفته است. بسی خوشحالیم که دست اندرکاران مجله وزین فقه به فکر ارائه دیدگاه ها و نوآوری های فقهی استاد شهید افتاده اند.
هر اندیشوری با زندگی نامه و آثار استاد آشنایی مختصری پیدا کند، درمی یابد: او متفکری بوده که به اقتضای نیاز جامعه و با در نظر گرفتن خصوصیت زمان و مکان، معارف اسلام را می نوشت یا بیان می کرد. ازآن جا که نادانان و دشمنان، شبهات فکری و اعتقادی ای را درباره معارف اسلام در دوران قبل از انقلاب اسلامی می افکندند و افکار جوانان مسلمان را به التقاط می کشاندند، استاد بر آن شد تا بیشتر تلاش فکری خود را در راه تبیین و دفع شبهات اصول اعتقادی اسلام به کار گیرد. هر گاه این دانشمند زمان شناس اندیشور، درمی یافت که یکی از مسائل فرعی و فقهی اسلام مورد تاخت و تاز دشمنان قرار گرفته، آستین همت بالا می زد و فقی هانه به تحلیل و نقد و بررسی آن مسئله فقهی و پاسخ به شبهات وارد بر آن می پرداخت. کتاب مسئله حجاب بر این مدعا گواهی می دهد. نیز یکی از ابعاد اسلام که استاد احساس نیاز کرد تا بدان بپردازد، دیدگاه های اقتصادی اسلام است.

قاعده های فقهی ظرفیت و شایستگی هماهنگی با محیط و شرائط را به فقه تزریق می کنند و فقی هان را با زمان همراه می نمایند. قواعد نقش گلوگاه هایی را ایفا می کنند که فرایندهای استنباط فقهی با بهره گیری از آنها، به تعیین مسیر خود در فضاهای جدید می پردازند. در واقع این قواعد هستند که بسیاری از چرخش های مهم و اساسی را در نگاه های فقی هان به مسایل روز سبب می شوند. این رشد و شکوفایی در نقش قواعد، از ظرفیت نهفته در جنبه تفریع پذیری آنها می تراود. این تفریع است که یک قاعده را از فضای نظریه پردازی صرفا علمی به واقعیت های عینی جامعه می کشاند تا کارآمدی ها و کاربردهای آن عملا به بار نشیند.
در جهانی که اقتصاد نقشی جدی و رونده را به خود اختصاص داده است، تشکیل بازار مشترک در میان مسلمانان ضرورتی اولیه دارد. بی گمان از اولین و مهم ترین گام های مؤثر در این زمینه، طرح ضرورت فقهی آن است. این که عالمان، نخبگان و دولت مردان جوامع اسلامی به این نتیجه برسند که تشکیل بازار مشترک اسلامی یک واجب شرعی است، تاثیرات مهمی در رویکردهای اقتصادی کشورهای اسلامی و سرنوشت آنان بر جای خواهد گذاشت. آنچه در زیر ارایه می کنیم، قاعده های فقهی چندی است که از آنها می توان ضرورت تشکیل بازار مشترک اسلامی را به دست آورد.

توجه به آن که زندگی از دو بخش اجتماعی و انفرادی تشکیل شده، دور بودن فقه شیعه از حکومت و اجتماع در طی قرن های پی در پی به رشد نامتوازن فقه در حوزه فردی انجامیده است. این ناهماهنگی برای برخی این توهم را به وجود آورده که فقه اختصاص به احکام فردی دارد و بیان مسائل اجتماعی از حیطه وظایف فقه خارج است.
پس از انقلاب صنعتی در اروپا و به دنبال آن موج قانون گرایی در غرب و سپس مشرق زمین، این توهم به وجود آمد که دین صرفا عهده دار حوزه مسائل فردی است. بنابر این تفکر، سردمداران کشورهای اسلامی در دو قرن اخیر نسبت به اقتباس از قوانین غربی اقبال بیشتری نشان داده اند تا قوانین مذکور را جانشین احکام شریعت نمایند. این اقدام در معاملات و حقوق تجارت و بازرگانی به سهولت انجام پذیرفت، اما در احکام مربوط به احوال شخصیه و حقوق خانواده به دلیل مقاومت های شدید با احتیاط و به کندی عملی شد.
از سوی دیگر، فعالیت و کوشش اکثر اصلاح گران و احیاگران عالم اسلام بر این محور می چرخیده که ثابت کنند: اسلام، دینی اجتماعی است. و برای اداره جامعه و نظم و نسق امور برنامه و دستور دارد. آنان تلاش کرده اند تا این بعد فراموش شده اسلام را دوباره احیا کنند و مسلمانان را از سیطره فرهنگی، علمی و نظامی اجانب برهانند و آنان را به خودباوری و اعتماد به نفس برسانند. با پیروزی انقلاب اسلامی در ایران، این فرصت فراهم شد تا فقه بار دیگر به صحنه بیاید و توانایی های خود را به منصه ظهور برساند.

نکاح، از جمله قراردادهای مقدسی است که در همه جوامع بشری به دیده احترام بدان نگریسته می شود، زیرا در پی این قرارداد، کوچک ترین نهاد جامعه، خانواده، پدید می آید و سرنوشت افراد در آن رقم می خورد. از این رو، مستحکم نگه داشتن این نهاد و جلوگیری از گسست رشته و پیوندهای آن به دلیل هرگونه عیب و بهانه ای ضروری می نماید; تزلزل پایه های خانواده و از بین رفتن آن، زیانی بس سنگین برای جامعه در پی دارد که باید از آن دوری گزید.
از سوی دیگر، نباید از دیده دور داشت که خانواده، کانون مهر و محبت است و افراد، در آن به یکدیگر عشق می ورزند و پدر و مادر، مهر و محبت خود را به پای فرزندان می ریزند. حال اگر این مهم نیز به دلیلی میسر نگردد بلکه مهر و محبت، جای خود را به کینه، نفرت و دشمنی دهد و خانواده به کانون کشمکش و درگیری تبدیل شود، ناگزیر پیوندهای زناشویی نیز از هم خواهد گسست.
با این همه، لزوم پایبندی به عقد، اقتضا می کند که رشته عقد نکاح در موارد خاصی از هم بگسلد که آن موارد از این شمار است: طلاق و فسخ به دلیل وجود عیب.
طلاق اختصاص به مرد دارد، ولی فسخ به دلیل وجود عیب اختصاص به یک طرف ندارد و هر یک از دو طرف می توانند با استناد به آن، فسخ عقد را بخواهند. با وجود این، درباره تعداد عیوب و این که آیا عیوب مختص زن است یا مرد و یا آن که به هر دو اختصاص دارد، اختلاف نظر بسیار است.