فصلنامه علوم و مهندسی محیط زیست
شماره 47 (1388)

در تحقیق دو ساله حاضر (سال های 80 و 83)، ضمن بررسی های میدانی به جنبه های اکولوژیک، پراکنش جغرافیایی، دارویی و حفاظتی گیاه نیمه آبزی به نام آب بشقابی (Centella asiatica (L.) Urban) از خانواده چتریان (Umbelliferae) که گونه ای آسیب پذیر در اطلاعات قرمز گونه های گیاهی ایران محسوب می شود، پرداخته شده است. آب بشقابی یکی از گیاهان شناخته شده دارویی در طب سنتی و مدرن است و استفاده های دارویی فراوانی از قبیل تیمارهای پوستی، درمان زخم ها، عامل ضدسرطان و ضدبارداری دارد. این گیاه ارزشمند که محدود به مناطق گرمسیری است، دارای زیستگاهی انحصاری در اطراف تالاب انزلی و حاشیه های نمناک رودخانه های اصلی متصل به آن می باشد. این زیستگاه ایرانی که تقریبا در شمالی ترین حد پراکنش این گونه گیاهی در جهان قرار دارد، حائز اهمیت خاصی بوده که از جنبه های اکولوژیک و حفاظتی مورد تحقیق قرار گرفته و تمامی گیاهان همراه آن و اثر عوامل تخریب روی آنها و پیشنهادهایی برای بقاء این گونه آسیب پذیر ارایه می شود.

کشور وسیع ما ایران با طبیعت بسیار متنوع و کم نظیر که زاییده شرایط متعدد از جمله وضعیت زمین شناسی، عوامل ادافیکی، اقلیمی، روند تکامل حیات و عوامل زیستی می باشد. تضاد قابل توجه بین عوامل اقلیمی- توپوگرافی همراه با تغییرات بارندگی و شرایط ادافیکی متفاوت که با تنوع کم نظیر در حیات گیاهی و جانوری و در نتیجه تنوع زیستی و غنای بالای آن منجر شده است، زیستگاه های مختلفی در گستره دشت ها و کوهستان ها فراهم آید. در این شرایط شبکه مناطق حفاظت شده کشور توانسته نمونه های شاخص و منحصر به فردی از این اکوسیستم ها را در (مجنونیان، 1379) قالب چهار رده: پارک ملی، اثر طبیعی ملی، پناهگاه حیات وحش و منطقه حفاظت شده تحت مدیریت داشته باشد. از شش رده طبقه بندی نوین اتحادیه جهانی حفاظت، چهار طبقه آن با مناطق تحت حفاظت در کشور هم خوانی دارد. در خصوص طبقه یک، ذخیره گاه طبیعت محدود شده مناطق بکر و مهار نشده، مطالعاتی در مناطق ناشناخته کشور در دست مطالعه می باشد که می توان از منطقه ای تحت عنوان ریگ جن با وسعت تقریبی 400000 هکتار واقع درقلب کویر نمک کشور نام برد. این تحقیق که حاصل مطالعات میدانی خاص این گونه مناطق و در سخت ترین شرایط ممکن زندگی (با اولین حضور انسان در منطقه) در این عرصه بکر و ناشناخته کشور است به جایگاه ویژه این منطقه ناشناخته از کشور پرداخته و توانسته بخش مهمی از ابهامات این منطقه را به علاقه مندان به طبیعت متنوع کشور ارایه دهد. بررسی های میدانی و نتایج به دست آمده نشان می دهد که این منطقه با ویژگی های طبقه Ib (مناطق بکر و مهار نشده) همخوانی دارد.

به منظور پایش اکوسیستم ها و زیستگاه های طبیعی استان و تعیین مناطق در معرض تخریب و آسیب پذیر استان مرکزی ابتدا با استفاده از نقشه های پوشش گیاهی، تصاویر ماهواره ای، سیمای محیط طبیعی، توپوگرافی، کاربری اراضی استان و بازدیدهای میدانی در GIS نقشه زیستگاه های استان تهیه شد. به طور کلی در استان مرکزی 4 اکوسیستم و زیستگاه طبیعی شامل کوهستانی مرتفع، کوهستانی تپه ماهوری، دشت استپی و تالابی رودخانه ای شناسایی گردید و هر کدام به طور مجزا توسط روش ارزیابی زیستگاه(HEP) مورد ارزیابی و پایش قرار گرفتند. در این روش از 6 متغیر امنیت، پناهگاه، غذا، آب، تنوع حیات وحش و حیات وحش استفاده شده است و با بررسی وضعیت متغیرها در زیستگاه ها و تطبیق با مناطق شاخص (هفتادقله و موته) مشخص گردید: از 88/2920400 هکتار وسعت استان برابر 36/1955338 هکتار معادل 95/66 درصد آن دارای ارزش زیستگاهی مطلوب برای حیات وحش استان است و برابر 52/965062 هکتار معادل 05/33 درصد زیستگاه های استان فاقد ارزش زیستگاهی برای حیات وحش می باشند. زیستگاه دشت استپی استان با 41/64 درصد ارزش زیستگاهی نسبت به سایر زیستگاه های استان، در معرض تهدید و تخریب بیشتری می باشد به گونه ای که یک زیستگاه آسیب پذیر در استان تلقی می شود و زیستگاه تالابی رودخانه ای با 27/67 درصد ارزش زیستگاهی، کوهستانی تپه ماهوری با40/68 درصد ارزش زیستگاهی و کوهستانی مرتفع با 84/71 درصد ارزش زیستگاهی در رده های بعدی قرار دارند و با تطبیق پتانسیل های زیستگاه های تالابی و رودخانه ای استان مشخص گردید: تالاب میقان با معیارهای مناطق مهم پرندگان IBA و تالاب بین المللی رامسر منطبق می باشد. از 259 گونه جانوری استان 50 گونه و از 1336 گونه گیاهی استان 202 گونه در معرض تهدید و در فهرست سرخ IUCN قرار دارند. مناطق هفتاد قله، الوند، جاسب، راسوند و غارنخجیر جزو طبقات IUCN قرار دارند.

سرخدار (.Taxus baccata L) از گونه های درختی مربوط به دوران سوم زمین شناسی در جنگل های هیرکانی شمال ایران است. این گونه که منبع استخراج تاگزول به عنوان ماده ضد سرطانی است در ایران رو به انقراض می باشد. در تحقیق حاضر، تکثیر جنسی و غیرجنسی این گونه در محیط درون شیشه و گلخانه مورد بررسی قرار گرفته است. نتایج نهایی از به کارگیری هورمون نمک پتاسیم ایندول بوتیریک اسید (KIBA) در چهار سطح 0، 25، 50 و 75 میلی گرم در لیتر و سه نوع قلمه فوقانی، میانی و تحتانی در قالب طرح اسپلیت فاکتوریل با طرح پایه بلوک های کامل تصادفی در چهار تکرار در محیط گلخانه مشخص نمود که استفاده از قلمه نوک شاخه ها و تیمار با هورمون به مقدار 75 میلی گرم در لیتر به مدت یک ساعت به عنوان مناسب ترین تیمارهای ریشه زایی قلمه های پاییزه سرخدار در محیط گلخانه می باشد. در آزمایشات درون شیشه به منظور غلبه برخواب بذری، نتایج بیانگر آن بود که تولید نهال از جنین های جنسی به روش شکست خواب بذری امکان پذیر می باشد. تولید گیاهچه از جنین سرخدار در محیط کشت تغییر یافته MS با استفاده از 100 میلی گرم در لیتر کازئین هیدرولیز، 1000 میلی گرم در لیتر عصاره مخمر، 100 میلی گرم در لیتر اسید آسکوربیک و 5000 میلی گرم در لیتر ذغال فعال صورت گرفت. همچنین، از قرار دادن جنین های جنسی، درمحیط کشت WPM و ویتامین B5 با اضافه نمودن 5 گرم در لیتر ذغال فعال حاصل گردید. دیگر نتایج حاصله از بررسی حاکی از بیشترین آلودگی محیط کشت ریز ازدیادی سرخدار در فصول پائیز و زمستان می باشد. این مطالعه، به منظور افت منحنی میزان آلودگی ریزنمونه ها، استفاده از ریزنمونه های درختان جنگلی تنها در اوایل بهار و یا ریزنمونه های حاصل از قلمه های گلخانه ای را جهت بهبود نتایج مناسب می داند.

با توجه به بروز بیماری خطرناک و کشنده تب خونریزی دهنده کریمه کنگو (CCHF) در سال های اخیر در کشور ایران و شیوع نسبتا بالای این بیماری در استان سیستان و بلوچستان و با عنایت به در معرض خطر بودن محیط بانان و کارشناسان محیط طبیعی از جهت تماس با ویروس بیماری، این مطالعه به منظور شناسایی میزان تماس و آلودگی کارکنان در معرض خطر اداره محیط زیست چابهار با ویروس بیماری با همکاری آزمایشگاه تب های خونریزی دهنده انستیتو پاستور صورت گرفت. پس از خون گیری از 5 نفر از افراد در معرض خطر و سانتریفوژ نمونه ها با سرعت 3 تا 4 هزار دور در دقیقه بمدت 3 تا 5 دقیقه سرم از خون جدا شده و به طریقه ELISA از جهت وجود پاد تن IgG مورد ارزیابی قرار گرفت. علیرغم کم بودن تعداد نمونه ها (5 نمونه)، وجود یک مورد مثبت پادتن بیماری (IgG) نشانگر میزان بالای آلودگی منطقه به ویروس این بیماری و در نهایت ضرورت اتخاذ سیاست های لازم درخصوص پیشگیری از بیماری از طریق تامین وسایل حفاظتی و آموزش کارکنان در معرض خطر و تغییر رفتار آنان در مواجهه پرخطر اجتناب ناپذیر است.

به دلیل وجود سدهای متعدد در سطح استان اصفهان و نیاز روزافزون جامعه به منابع آب سالم، محدود بودن منابع آب آشامیدنی و اقلیم نیمه خشک کشور، ما را به داشتن آگاهی و لزوم مطالعه و بررسی دریاچه های پشت سد، جهت تامین آب شرب و بررسی راه کارهای جلوگیری از آلوده شدن آنها و تحقیق بر روی کیفیت این آب ها برمی انگیزد لذا با عنایت به کاهش میزان بارندگی و دیگر موارد که منجر به کاهش میزان آب آشامیدنی سطح استان شد، طی تحقیقی در سال 1385 به بررسی وضعیت کیفی و آلاینده های آب دریاچه سد خمیران جهت تامین آب شرب برخی مناطق استان (به ویژه غرب استان) پرداخته شد. در این مطالعه پس از تعیین 6 ایستگاه در نقاط مختلف دریاچه، علاوه بر تعیین آلودگی میکروبی و بیولوژیک، مجموعا 16 فاکتور فیزیکی و شیمیایی به صورت فصلی بررسی شدند که دامنه تغییرات pH، دمای آب، سختی، میزان قلیایی بودن، نیتروژن، نیترات، آمونیم، فسفر و اکسیژن محلول که از مهم ترین عوامل بررسی کیفی آب آشامیدنی می باشند به ترتیب بین 51/8 – 59/7، 5/23 – 6 درجه سانتی گراد، 190 – 70 میلی گرم در لیتر کربنات کلسیم، 5/158 – 5/64، 69/2 – 315/0، 59/0 – 14/0، 34/1 – 07/0 و 25/1 – ناچیز (0095/0 <) میلی گرم در لیتر نوسان داشتند، میزان اکسیژن محلول نیز در طول نمونه برداری در دریاچه به دلیل پایین بودن تولید (بیوماس پایین) و متابولیسم کم جمعیت و امواج سطحی، همواره بیش از 5 میلی گرم در لیتر اندازه گیری شد و مقادیر pH و دمای آب به ترتیب نوساناتی بین 51/8-59/7 و 25/6 درجه سانتی گراد در زمستان و 5/23 درجه سانتیگراد در تابستان داشتند. غلظت گاز آمونیاک نیز در رابطه با pH و دمای آب مشخص و با توجه به میزان آمونیاک کل محاسبه شد، که طی فصول مختلف نمونه برداری بین 8/34-8/1 میکروگرم در لیتر NH3 -N نوسان داشت. در میان آلاینده های میکروبی و بیولوژیک شناسایی شده در دریاچه تنها کلی فرم ها (Coliforms) شناسایی گردیدند. در پایان نتایج حاصل از این تحقیق گویای آن بود که آب دریاچه از نظر شاخص های هیدروشیمیایی به منظور تامین آب شرب در حد مطلوب و قابل قبول است اما به دلیل وجود آلودگی میکروبی و عدم ایجاد شرایط طبیعی برای تصفیه خود به خودی به کمک نور خورشید و جریان آب می بایست قبل از به مصرف رساندن اقدام به تصفیه و گندزدایی آب نمود. ضمنا ساخت آلاچیق و احداث مجتمع تفریحی و عدم رعایت مسائل بهداشتی و زیست محیطی در دراز مدت تاثیرات سویی بر کیفیت آب خواهد گذاشت.

طی نمونه برداری صورت گرفته به منظور جمع آوری خرچنگ دراز دریایی (Thenus orientalis)، نمونه ای از شکم پای مسطح (Calyptraeidae: Crepidula walshi) در تاریخ 3 آبان ماه سال 1379 (25 اکتبر 2000) از عمق 21 متری (پایین تر از ناحیه جزر و مدی) آب های ساحلی ایران در دریای عمان به وسیله کشتی صید صنعتی فردوس 2، جمع آوری شد. نمونه هایی از Tibia insulaechorab Roeding، 1798، Murex carbonnieri (Jousseaume، 1881) و Bufonaria echinata (Link، 1807) نیز به همراه Crepidula walshi جمع آوری شدند. اگرچه در موزه ملی تاریخ طبیعی ایران، نمونه ای از این گونه وجود دارد که در سال 1976 از نواحی شمالی خلیج فارس جمع آوری شده است، ولی وجود آن در ایران تا پیش از این گزارش نشده بود. همچنین اطلاعات مختصری در خصوص زیست شناسی، جغرافیای زیستی، تاریخچه تاکسونومی، توصیف و زیستگاه این گونه ارایه شده است. گزارش اخیر، پراکنش بیوجغرافیایی پیوسته C. walshi را در مناطق هند- آرام غربی به اثبات می رساند.