نشریه کتاب نقد
پیاپی 47-48 (تابستان و پاییز 1387)

عقل و نقل از یک طرف و عرفان و شهود از طرف دیگر، بر ضرورت استاد راه و انسان کاملی که پیر طریق قرار گیرد و بین شاگرد و استاد سلوکی اش رابطه مریدی و مرادی باشد تاکید ورزیده اند. برخی حتی بدون خضر راه، سیر راه ظلمات، و منهای معلم اخلاق و مهذب نفس، حرکت کردن را غیرممکن دانسته اند یا گرفتاری در گرداب مهیب دریای خروشان سیر و سلوک و برخورد با موانع علمی و عملی شمرده اند، اما سخن در نوع رابطه مرید و مراد و نشانه ها و مختصات هر کدام از آنها است. سخن در این است که آیا می توان به راحتی استاد سلوکی و مراد مطمئن که دستش در دست انسان کامل الاهی باشد و فانی در شریعت حقه، راه رفته، سوخته، پخته وگداخته باشد پیدا کرد؟ آیا مرید صادق و شاگرد عزم جزم کرده و مستعد و مجاهد نیز هست؟ و در این باره به آسیب های جدی و آفت های خطرناک پیش رو نیز اشاره شده است.
نوشتار حاضر ضمن بحث از ضرورت استاد سلوکی و اقسام آن براساس آیه ها، روایت ها و سخنان بزرگان حکمت الاهی و عرفان اسلامی به ویژگی ها و شرایط هر کدام از مرید و مراد پرداخته و محاسن و معایب داشتن و نداشتن «استاد راه» را مورد تحلیل و تبیین قرار داده است و در پایان لطائف و اشاره های کلی و جزیی مندرج در قصه حضرت موسی و حضرت خضر را نیز مطرح کرده است.

ضرورت رعایت آداب و اخلاق در مراحل گوناگون زندگی بر کسی پوشیده نیست؛ چرا که سعادت دنیا و آخرت بشر در گرو متخلق بودن به اخلاق الاهی و انسانی است. در اهمیت مکارم اخلاق همین بس که پیامبر اکرم هدف از رسالت خویش را تکمیل مکارم اخلاق بشر بیان فرمود: «انما بعثت لاتمم مکارم الاخلاق». این مسئله در هر حوزه ای از زندگی انسان جهت رسیدن به هدف نهایی، نقش اساسی دارد. رعایت اخلاق و آداب، از زندگی مادی و روزمره تا سیر و سلوک عملی و عرفانی مطرح است. از این رو سیر و سلوک که خود یک الگوی مهم در راه الاهی شدن است، نیز از این امر مستثنا نیست. حقیقت سیر و سلوک الی الله ، همان بندگی در برابر معبود و مولا است و مراحل گوناگون سیر و سلوک چیزی بیش از معرفی مقاطعی از درجه های بندگی نیست. در این مقاله در صدد تبیین مسئله اخلاق و آداب سیر و سلوک صادقین است. همان گونه که به طور تفصیلی خواهیم گفت، اخلاق، غیر از عرفان عملی و غیر از سیر و سلوک است و مقام ها و حالت های سیر و سلوک نیز با بایدها و نبایدهای اخلاقی متفاوت است؛ از این رو پس از مفهوم شناسی و تبیین تفاوت ها، اخلاق و آداب لازم در سیر و سلوک؛ مانند: رعایت کامل شرع مقدس اسلام، داشتن استاد، معلم و... مطرح خواهد شد.

مقاله حاضر در پی یافتن راه های آزمون صدق کشف و شهودهای عرفانی است. نگارنده کوشیده است که به اختصار ماحصل تکاپوی متفکران مسلمان و فیلسوفان غرب در این باره را تقدیم خوانندگان گرامی بدارد. اندیشمندان مسلمان و بسیاری از فیلسوفان غربی همگی اعتبار معرفتی این گونه دریافتها و ادراکات را پذیرفته اند. برخی از غربی ها برآن هستند تا وجوه تشابه این تجربه ها را با تجربه های حسی روشن ساخته و اعتبار و روش آزمونی همچون ادراکات حسی برای آنها رقم زنند. تا آنجا که نگارنده جست وجو کرده است آنان در این زمینه چندان موفقیتی به دست نیاورده اند. اما اندیشه وران مسلمان در این زمینه راه دیگری پیموده اند. از دید ایشان، مهمترین معیارهای عام سنجش اعتبار مواجید عرفانی عبارتند از: 1. مطابقت با آموزه های کتاب معصوم الهی (قرآن) و سنت امامان معصوم؛ 2. تطبیق با احکام قطعی عقلی. مسلمانان در مقایسه با متفکران غربی، معرفت آموزی تجربه دینی و عرفانی را نسبت به حال تجربه و پس از آن و نیز نسبت به تجربه گر و غیرتجربه گر با دقت و تفصیل بیشتری رصد کرده اند. شرح این مساله در متن مقاله مرور خواهد شد.

از دیدگاه ارباب معرفت، شریعت، طریقت و حقیقت، به حقیقت واحدی باز می گردند و به اعتبارهای گوناگون، بر آن حقیقت واحد، صدق می کنند. شریعت، نامی است که بر راه های الاهی نهاده شده و شامل اصول، فروع، رخصت ها و عزیمت ها است، و طریقت، عبارت است از پایبندی به آن دسته از مسایل شریعت که با احتیاط سازگارتر، و از بهترین و برترین مسایل شمرده می شوند. اما حقیقت، عبارت است از اثبات چیزی از راه کشف، عیان، حالت و وجدان و شرع، شامل تمام موردهای پیش گفته است. شریعت و حقیقت، از یکدیگر تفکیک ناپذیر هستند و هیچ گونه ناسازگاری با یکدیگر ندارند؛ زیرا شریعت، همان حقیقت است؛ حقیقتی که شریعت نامیده می شود. پندار ناسازگاری شریعت با حقیقت و عکس آن، پنداری باطل است. ابن عربی بر آن است که انسان در هیچ حالی، از دایره حکم شرع، خارج نمی شود و شریعت برای همگان با هر حال و صفتی، حکمی دارد. از نظر اهل معرفت باید از فقه و علم احکام شرعی به اندازه نیاز زمان و به اندازه ای که در عمل به آن نیاز است، بهره گرفت و راه اعتدال را مرعی داشت. فلسفه وجودی شریعت، تامین مصلحت های دنیا و آخرت است و شناخت آخرت، جز از راه اخبار الاهی امکان ندارد و عقل فقط می تواند به امکان آخرت حکم کند. پس از انقطاع نبوت تشریعی، نبوت تعریفی یعنی ولایت، که عاری از تشریع است، باقی است. اما تشریع به گونه ای دیگر در امت محمدی و در قالب اجتهاد باقی مانده است و مجتهدان در تشریع و استنباط احکام شرعی از ادله، وارثان پیامبران هستند. این وراثت، جز در حوزه احکامی که از راه اجتهاد به دست می آید و تشریع می شود، تحقق نمی یابد. مقرراتی که عالمان امت در چارچوب شریعت، از کتاب و سنت، استنباط می کنند، گونه ای از استمرار و تجدید حیات شریعت است.

راه عشق و طلب، عرفان و شهود، راهی اسرارآمیز و دشوار است. بی گمان هر آنچه نام عرفان بر خود دارد، نمی تواند سالک را به منز ل گاه محبوب و قرب و لقایش برساند. پیامبران و اوصیا، سالکان حقیقی این راه هستند و آن را با عنایت حق و به سلامت پایان برده اند. عرفان صادق را باید در آموزه های حیات بخش قرآن، سیره و سخنان پیامبر اکرم و امامان معصوم جست.
در این نوشتار کوشیده شده برای تبیین تجلی عرفان صادق در مصباح الشریعه، پس از بیان ویژگی ها و منزلت عارف صادق، ارکان سلوک یعنی هدف عرفان، راه سلوک، ریاضت، ذکر و مراقبت، آسیب ها و فرصت ها، را از دید این کتاب شریف بیان شود.

سلوک الی الله در هر مکتب و مشربی ویژگی های خاص خود را دارد که نمایان گر اصول، عمق و ژرفای آن مکتب است. عرفان های کاذب نیز مانند هر مکتب دیگری پیروان خود را به سلوک در راهی خاص دعوت می کنند و گاهی مشاهده می شود که مفاهیمی چون عشق، مراقبه، ریاضت نفس و... که در عرفان اسلامی هم وجود دارد، در این عرفان ها یافت می شود. اما پس از بررسی روشن خواهد شد که تفاوت این مفهوم ها در عرفان اسلامی و عرفان های کاذب بسیار فراوان است به گونه ای که می توان گفت اصلا مشابهتی میان این مفهوم ها جز در لفظ وجود ندارد.
این مقاله به بررسی ویژگی های سلوک در عرفان های کاذب می پردازد و می کوشد این ویژگی ها را با توجه به عرفان اسلامی مورد نقد و بررسی قرار دهد.

این نوشتار به بحث درباره مولفه ها و شاخصه های عرفان سکولار می پردازد. ابتدا، مفهوم و تعریف «عرفان سکولار» و آنگاه چگونگی شکل گیری آن و علل رویکرد انسان معاصر به عرفان های جدید را مطرح می کند و ویژگی های آن را مورد بررسی قرار می دهد و ضعف های عمده و اساسی عرفان های عصر جدید را یادآور شود و در پایان با نتیجه گیری و جمع بندی بحث های پیشین نکته هایی درباره چگونگی عرفان های جدید بیان کند.

بحث درباره معانی و مقصود از شریعت در عرفان و ضرورت شریعت گروی در سیر و سلوک عرفانی، تحلیل و ارزیابی عوامل و ریشه های انحراف نظری و عملی از شریعت و بیان مولفه های عرفان های شریعت گرا و شریعت گریز، از عمده مطالب مندرج در این مقاله است. کوشیده ام نشان دهیم که سالک الی الله ، خداخو و عارف حقیقی شدن، جز در پرتو شریعت حقه محمدی امکانپذیر نیست و شریعت آداب، اسرار و لایه های گوناگون دارد که سالک را در تمام مراحل و ساحت های سلوکی، تغذیه و تامین می کند. در عرفان حقیقی، التزام عملی به شریعت بیشتر و شدیدتر است و از دو ویژگی مهم در ریاضت معقول و معتدل برخوردار است:ا. تدریجی و آهسته آهسته؛ ب. مداوم و قابل عمل در تمام مقام ها و منازل که سالکان مجذوب و مجذوبان سالک، عامل به آن هستند.
شریعت نبوی، راه سلوک، سازوکار طی مقام های معنوی و عبودیت را در تمام اطوار و مراحل سلوکی تا مقام قرب و لقای رب عهده دار است و رهایی و گریز از شریعت، جز سقوط و خروج از دایره معنویت ناب چیز دیگری نیست. در ادامه، شریعت گریزی با رهیافت معرفت شناختی، روان شناختی، جامعه شناختی و سیاسی اجتماعی مورد سنجش و ارزیابی واقع شده است و نتیجه گرفته شده است که شریعت حقه محمدی تمام قانون ها، روش ها و نیازهای سالک را طی مقام های معنوی و فتوحات غیبی تامین می کند.

تصوف و عرفان که زمانی مترادف بکار می رفت در دو قرن اخیر، از یکدیگر فاصله گرفتند. تصوف در مقام معنا، حقیقتی ارزشمند و متعالی است ولی در مقام تحقق، به جریانی انحرافی بدل شده است. این مقال، ضمن بیان ریشه های تصوف و تاثیرپذیری آن از مسیحیت و بودیسم و هندویسم و تفسیر به رای از متون دینی، به انواع انحرافات و بدعت های تصوف از جمله خانقاه سازی و استعمار و استبدادپذیری و غیره اشاره کرده است. تصوف از دیدگاه اهل بیت بخش دیگر این نگاشته است. مهمترین گفتار این نوشته، معرفی و آسیب شناسی فرقه اویسیه است. معرفی اویس قرن و علت نام گذاری فرقه اویسیه و تاریخچه و سلسله اقطاب و کتابها و اعتقادات و مناسک آن نیز بیان شده است.