فصلنامه پژوهش های منطقه ای
شماره 2 (تابستان و پاییز 1388)

کشورهای آسیای میانه، قفقاز و روسیه از لحاظ ژئوپولوتیک اهمیت خاصی برای ایران دارند؛ بدان خاطر که نزدیکی جغرافیایی، تجربه های مشترک تاریخی و پیوندهای عمیق فرهنگی، ضرورت شناخت جریان های مختلف اسلامی را جهت بهره گیری از آن در راستای منافع ملی و دینی اجتناب ناپذیر کرده است. قدرت های فرامنطقه ای فعال در حوزه مطالعاتی مذکور، بدلیل فضای باز سیاسی پس از فروپاشی شوروی و گسترش موج اسلام خواهی، همواره درصد ایجاد نفوذ در منطقه بر آمده اند و از جمله حرکت های اسلامی فعال در منطقه که در طول تاریخ از بدو ورود اسلام تا بحال، همواره نقش مهمی در میان مردم منطقه داشته است، جریان تصوف می باشد که علی رغم تضاد و مبارزه حکومت کمونیستی با چنین جریاناتی، هنوز نزد بسیاری از مردم کشورهای منطقه محبوبیت داشته و مانع مهمی برای گسترش فعالیت های وهابیت و القاعده در منطقه بشمار می رود. با توجه به موارد فوق، نگارنده در صدد است تا ضمن بررسی نقش تاریخی تصوف در گسترش اسلام در این مناطق، همچنین به جریان شناسی تصوف و شناخت رقبای ایران در نحوه مواجهه با تصوف اقدام نموده، تا در نهایت بتوان با ارائه راهکار، برنامه هوشمندانه تری را در خصوص استفاده بهینه از این جریان در گسترش فرهنگ شیعی و ایرانی اتخاذ نمود.

با توجه به سابقه بیش از پانصد ساله حضور اسلام خصوصا طریقت علوی ها و بکتاشیان در آلبانی، که حتی در سخت ترین شرایطی که حزب کونیست اصول خود را بر کشور تحمیل می نمود، این گروه خصوصا بکتاشیان به خاطر ویژگی خاص و اداب و رسوم منحصر به فرد خویش (صوفی گرایانه و انزوا طلبانه و عدم پایبندی کامل به فرائض و شعائر دینی)، توانستند به حیات خود ادامه دهند. یکی از برجسته ترین موضوعی که این گروه بدان عامل و پایبندند نکوداشت و تعظیم خاندان پیامبر اسلام به ویژه امیرالمومنین علی و امام حسین علیهما السلام و برنامه های محرم و عاشورا ست و به یقین مهم ترین عامل ترویج فرهنگ و افکار علوی ها در این دیار، موضوع واقعه کربلا و پیامدهای آن بوده است که سعی شده در این نوشتار به بررسی اجمالی عاشورا در ابعاد فرهنگی و اجتماعی علوی های این کشور پرداخته شود.

در این مقاله برای ارائه تصویری از جامعه مسلمانان در بریتانیا، ریشه های تاریخی مهاجرت مسلمانان و نحوه استقرار تدریجی آنان در بریتانیا بویژه پس از جنگ جهانی دوم مورد بررسی قرار گرفته و آمار و ارقام موجود در این خصوص استخراج و ارائه شده است. همچنین برخی از سازمان ها و تشکل های اسلامی و فعالیت آنها شرح داده شده و فعالیت های مذهبی و مشارکت سیاسی آنان تا حد ممکن منعکس گردیده است. در این مقاله که حاصل یک پژوهش میدانی در کشور انگلستان می باشد، تا آنجایی که ممکن بوده است از نظرات افراد مطلع و صاحبنظر از طریق کتاب ها و مقالات آنان و یا مصاحبه حضوری، استفاده به عمل آمده و نقطه نظرات و نوشته های آنان صرف نظر از اینکه نویسندگان مسلمان یا غیر مسلمان هستند، مورد توجه قرار بوده است.

انقلاب اسلامی ایران به عنوان نقطه آغاز خیزش بیداری اسلامی در نیمه دوم قرن بیستم، نوید بخش دوره جدیدی از ظهور اسلام بود که سایر ملت های اسلامی، از جمله شیعیان لبنان را به تکاپو واداشت. تاثیر انقلاب بر شیعیان لبنان بیش از هر چیز مرهون عواملی همچون اقدامات روشن گرانه امام موسی صدر در بین شیعیان لبنان، اشغال جنوب لبنان به وسیله اسرائیل و محرومیت شیعیان آن جا بود؛ این عوامل باعث شد تا لبنان به مناسب ترین محل برای رشد افکار انقلابی شیعه تبدیل شد. شیعیان این کشور به برکت انقلاب اسلامی ایران، رشد قابل ملاحظه ای یافته و به تدریج نقش موثری را در تحولات سیاسی اجتماعی بر عهده گرفتند. نگارنده مقاله در صدد است ضمن بررسی موردی تاثیرهای انقلاب اسلامی ایران بر آنها، موفقیت های به دست آمده برای شیعیان لبنان را برجسته سازد.

آنچه پیش روی دارید تلاشی محققانه برای معرفی «فرقه ذکریه» است.علت نامگذاری این فرقه به ذکریه،مروری تاریخی بر چگونگی ظهور آن و شکل گیری فرقه ذکریه،تعامل فرق و مذاهب اسلامی با پیروان این فرقه پیش از استقلال پاکستان و پس از آن،اعمال و مناسک دینی آن ها از جمله مسایلی است که در این مقاله به آن پرداخته شده است.

سید ابوالعلا مودودی در تفکر معاصر اسلامی نامی شناخته شده است و حتی آنان که با طریقت و جنبش او اختلاف داشتند در ارزش کمکهایش تردیدی ندارند. او ارزش و اهمیت اسلام را منعکس و ترسیم کرد و مسلمانان را به دخالت در آن و تجدید حیاتش تشویق نمود. موضوعاتی که او بدان پرداخته است از جمله اهمیت حکومت، مشروعیت قدرت سیاسی، پیوند ناگسستنی میان ایمان و اعمال، نیاز به تعهد، صداقت، و تلاش برای احیای اسلام برای آنانکه به جنبش اسلامی معاصر پیوستهاند مناسب و حیاتی است. تاثیر مودودی در آسیای جنوبی آشکارتر است و بدون تردید بر تفکر سیاسی اسلامی در شبه قاره هند و پاکستان استیلا دارد. مقاله حاضر به ارزش و اعتبار نظرات مولانا مودودی و سنجش ارتباط آنها با پاکستان معاصر و جهان اسلام میپردازد.

این نوشته به اختصار، زیرساخت های فکری جریان های اسلامی در شبه قاره را که برای رهایی از یوغ استعمار انگلیس، چندین دهه، تلاش کرده اند، تحلیل و ارزیابی می کند و خاستگاه فکری و تاریخی آنها را در استقلال هندوستان بیان می کند. جریان های فعال سیاسی و مذهبی منطقه به نمایندگی از مکاتب فکری سده های هیجدهم و نوزدهم میلادی همانند جنبش های جهادی و جنبش های فکری و فرهنگی و...امروز نیز از نفوذ اجتماعی قابل توجه در کشور های یاد شده برخوردار می باشند.جریان هایی مانند حزب مسلم لیگ،حزب عوامی لیگ،جماعت اسلامی،تبلیغی جماعت و...، جملگی با اتکا به اصول دین اسلام در برابر استعمار بریتانیا مقاومت کردند. وجه مشترک این جریان ها اسلام و نگرش دینی آنان به سیستم های اجتماعی می باشد، که در جای خود حاوی تجربه های مختلف سیاسی، اجتماعی و فکری، فرهنگی است.

کشور هندوستان که در سال 1947 میلادی از بریتانیا استقلال یافت، در زمان های بعد، دچارانشقاق دیگری در سرزمین خود شد و پاکستان به عنوان یک سرزمین مستقل اسلامی به وجود آمد. چنین برآورد شده است که در حدود 95 درصد از جمعیت این کشور مسلمان هستند، اما اقلیت های مذهبی دیگر نیز در آن زندگی می کنند، که برخی از آنها عبارتند از هندوها، مسیحی ها، پارسی ها، سیک ها و بودایی ها.

عموما بوداییان را پیروان بودا قلمداد میکنند و اصول این آیین را عوذات، زیورها، یا گنجینه های سه گانه پناه بردن به بودا، درمه، و سنگه می دانند که بعدها در تبت عوذه چهارم پناه بردن به لاما به معنای معلم نیز بدان افزوده شده است. اما در حقیقت باید بودیزم را با مشخصه دیگری متمایز ساخت، و این مشخصه همان «چهار حقیقت شریف» است که در نخستین موعظه بودا در سارنات در نزدیکی بنارس پس ازآنکه تصمیم گرفت به روشنی خویش اکتفا نکند و به تبلیغ بپردازد مطرح شده اند. اولین حقیقت شریف، وجود رنج است که هنگام تولد و مرگ و بیماری و پیری رخ مینماید. دومین حقیقت، علت این امر را وجود آرزو میداند. سومین حقیقت، توجه را به این نکته جلب میکند که چون رنج بردن علت دارد پس میتوان آن را با از بین بردن علتش از میان برداشت. و چهارمین حقیقت، دستورالعملی دقیق برای از میان بردن این علت بهدست میدهد که برنامه ای هشت مادهای معروف به «طریق هشتگانه» است. مقاله حاضر به شناساندن این امور و نیز وضعیت بودیزم در جهان معاصر می پردازد.

این روزها در رسانه های مختلف، اخباری از شمال یمن و اوضاع شیعیان زیدی مخابره می شود که حکایت از حملات سهمگین و گسترده یمن و عربستان علیه شیعیان زیدی دارد. این اخبار، سوالات زیادی را به ذهن مخاطبین متبادر می کند ولی به علت وجود اطلاعات کم در مورد کشور یمن، شیعیان زیدیه و الحوثی ها و...، ابهامات در مورد این موضوع افزایش می یابد. این فضای مبهم موجب شده در جامعه و حتی در سطوح بالاتر مواضع متنوع و بعضا متضادی اتخاذ شود که چیز جز ناکارآمدی سیاست ها و فضای پر از شایعه در جامعه را در پی ندارد.