ماهنامه زمانه
پیاپی 82 (تیر 1388)

مشروطیت هم برای دین ورزان عرصه سیاست و هم برای طرفداران سکولاریسم اهمیت دارد. اما این اهمیت در چیست؟ به رغم اینکه با انقلاب اسلامی دوران جدیدی را آغاز کرده ایم، اما در عین حال هرچه که پیش می رویم، از اهمیت مشروطیت کاسته نمی شود. شاید چیزی هست که سلبا یا ایجابا مشروطیت را با انقلاب اسلامی گره زده است. این موضوع را که انقلاب اسلامی تکامل مشروطه، تداوم مشروطه، اقبال به مشروطه، یا ادبار از آن باشد، نمی توان بر سبیل اجمال پذیرفت. همین که انقلاب اسلامی تفصیل یک اجمال از اندیشه سیاسی شیعه و بسط تفکر سیاسی دین در عرصه سیاست مدرن محسوب می شود که از جنبش تنباکو و انقلاب مشروطیت سر برآورده است، به خودی خود کفایت می کند که این بخش از ذهنیت تاریخی ایران معاصر به تفصیل بررسی، و به دقت تحلیل شود.

نمی توان قبول کرد که مشروطه شناسی در میان ما ایرانیان بی کم و کاستی پیش رفته یا بار آمده باشد؛ زیرا با وجود گذشت حدود یک قرن از ظهور آن در عرصه تاریخ سیاسی ایران، هنوز هم باید از کاستی ها گفت و از ضرورت ها شنید.
هرچند که می توان چنین فراز و فرودها و کژی ها و کاستی هایی را به دلیل اهمیت و موقعیت این رویداد در تاریخ تحولات اجتماعی ایران دانست، اتفاقا از دل همین اهمیت است که به ضرورت های کار برمی خوریم. در این نوشتار با بعضی از وجوه مشروطیت که باعث ایجاد کاستی در امر مشروطه شناسی می شوند و ضرورت توجه عمیق تر و دقیق تر به آن را می نمایانند آشنا می شوید.

اگر انقلاب مشروطیت را مرحله گذاری برای رسیدن به مدرنیسم دوران پهلوی ها بدانیم، نوعی دیدگاه، و اگر آن را مقدمه ای برای نهضت های بعدی، مانند نهضت دینی ملی نفت، قیام پانزدهم خرداد 1342 و انقلاب اسلامی 1357، بشناسیم، دیدگاه دیگری را برای فهم انقلاب مشروطیت برگزیده ایم.
هر دوی این دیدگاه ها طرفداران و مخالفان سرسخت خود را داشته که حتی به مطرح شدن جریان های سیاسی اجتماعی و فکری خاصی نیز منجر شده اند. دیدگاه اول تحولات مدرن کنونی را از انقلاب مشروطه خواهی ریشه یابی و تبارشناسی می کند و دیدگاه دوم نیز پیروزی انقلاب اسلامی و شاخه ها و دامنه های آن را به ریشه های سنتی جریان عدالت خواهی و مشروطه مشروعه خواهی همان عصر پیوند می دهد.
براساس دیدگاه گروه دوم، ورود تجدد به ایران سبب شد تحولاتی سیاسی و اجتماعی در ایران روی دهد؛ سنت نیز در تکاپو و جوششی افتاد که از فتاوی جهاد با روسیه خود را نمایان کرد تا به انقلاب اسلامی و حاکمیت فقیه رسید.

فتوای آخوند خراسانی(ره) برای حمایت مردم ایران از انقلاب مشروطیت و دفع استبداد شباهت بسیاری به فتوای مرحوم میرزای شیرازی(ره) برای تحریم تنباکو داشت و حتی دایره اثر اجتماعی آن بسی بیشتر از آن بود، اما سرنوشت غمبار نهضت مشروطه سبب شد که گاهی تاثیر و اهمیت اقدام مرحوم آخوند کم رنگ معرفی شود.
اگر کار مشروطه به سامان می رسید یا مرحوم آخوند خراسانی(ره) موفق می شد به ایران بیاید و زعامت جامعه دینی و سیاسی ایرانیان را بر عهده گیرد، اکنون بسیار بیشتر از آنچه می خوانیم و می شنویم، نام، یاد، آثار و احوال او بر آفاق بود. هرچند مرحوم آخوند نتوانست با علمایی چون شیخ فضل الله نوری(ره) همراهی کند، پس از شنیدن خبر شهادت ایشان و تغییر مسیر مشروطه، عزم ایران کرد تا جبران مافات و اصلاح امور کند.
باری ارتحال مشکوک وی در شب عزیمت به ایران، تاریخ انقلاب مشروطیت را نیز ناکام گذاشت و گذشت آنچه نمی باید گذشت.
در مقاله حاضر با این شخصیت بزرگ تاریخ معاصر ایران و جایگاه او در انقلاب مشروطیت بیشتر آشنا خواهید شد.

عجیب است که عده ای پس از گذشت این همه سال و تحول در احوال، هنوز هم مسائل جامعه امروز ایران را همانند مسائل صدسال پیش، یعنی عصر مشروطیت، می دانند؛ البته که بسیاری تلازم ها میان مسائل قدیم و جدید باقی خواهد بود و بسیاری شباهت ها به چشم می آیند، اما ایران در این دو مقطع وضعی کاملا متفاوت دارد؛ هم به لحاظ اوضاع داخلی و هم به لحاظ موقعیت جهانی ایران؛ دغدغه های صنفی و سیاسی محدود و معین مشروطه خواهی کجا و آرمان ها و ایده های فرامنطقه ای و فراتاریخی انقلاب اسلامی کجا؟
اما به هرحال عده ای از مشروطه پژوهان یا پژوهشگرانی که می خواهند درباره مشروطیت نظر بدهند، مراعات معرفت تاریخی و رعایت رسوم پژوهندگی را نمی کنند و سر از جاهایی درمی آورند که اما و اگر بسیار دارد.
در مقاله ای که پیش روی مبارکتان قرار گرفته، تلاش شده است برخی از این بی مراعاتی ها و بی حوصله گی های نگارش گرانه به بوته نقد آورده و برخی از تحلیل های نادرست درباره ابعاد و فرجام مشروطه خواهی بررسی شود.

برای ریشه یابی درباره اینکه از کجا کار انقلاب مشروطیت ایران منحرف شد و چه شد که شیخ فضل الله نوری و سیدعبد الله بهبهانی به شهادت رسیدند و سایر رهبران مذهبی و ملی پرسوز و گداز مشروطه در مدت زمان کوتاهی در تبعید و حبس جان باختند، و چه شد که مشروطه بدنام، و مردم ناکام شدند، باید به سراغ مشروطه چیان وارداتی گیلان رفت و اوضاع و احوال مشروطه خواهان گیلان به سرکردگی میرزا کریم خان رشتی را مطالعه کرد. او و برادرانش، که به صراحت انگلوفیل بودن خود را اعلام می کردند، با رفت وآمدهای خارجی و نشست و برخاست های توطئه آمیز داخلی به تدریج کاری بر سر مشروطیت آوردند که در فکر انگلیسی ها هم نمی گنجید. از مشروطیت تا سلطنت محمدرضاشاه و قدرت گرفتن امریکا در ایران، میرزا کریم خان رشتی یکی از مهره های مهم انگلیس در ایران بود و نمی توان تاثیر منفی او را در تاریخ تحولات این دوره نادیده گرفت یا کم دانست. مقاله پیش رو شرحی از ماجراهای سیاسی او است.

اساس زندگی ادیب پیشاوری در مجادله اسلام و استعمار پی انداخته شد و غربت و حرمانی که از این مسیر بر زندگانی او سایه افکند، او را به گونه ای پخته نمود که فاضل ترین شاعر عصر خویش شد. دایره معلومات وسیع او و عمق بینش و فراست عالی اش، او را یگانه دوران خود کرد و شور حماسی و احساس وطن خواهی اش، طعم دلچسب منش و روش او را میهمان ذائقه اهالی فرهنگ، ادب، سیاست و دیانت کرد. باری سخن گفتن از کسی که «زبان همه اهل ایران» شده بود و محفلش، محل آموزش بزرگان سرزمین دلیران، چندان ساده نیست، اما به هر جهت لازم است که این گنجینه معنوی در یادها زنده بماند و دانشمندان و فاضلان دهر از او بگویند و بنویسند و درباره اش به دیگران بیاموزند. مقاله حاضر به قلم رسا و توانای استاد علی ابوالحسنی براساس این ضرورت نگاشته، و در شصت ونهمین سالگرد درگذشتش تقدیم حضور علاقه مندان شده است.

هرچند تاریخ دانی و تاریخ نگاری برای تاریخ سازان مرسوم نبوده است، معدود رجال بزرگی که این فضیلت را داشته اند معمولا کاری کارستان کرده اند. معمار بزرگ انقلاب اسلامی در زمره آنان است و با آشنایی هرچند اجمالی با سیره نظری ایشان، معلوم می شود که دانسته های فراوان، بینش عمیق و مطابقت دقیق در ارجاعات تاریخی ایشان موج می زند.
حضرت امام خمینی(ره) به بصیرت تاریخی رسیده بود؛ یعنی همان چیزی که سلف صالح او مدرس شهید می گفت اگر مورخ آن را به دست نیاورده باشد، جزر و مد تاریخ را در نخواهد یافت.
اگرچه حضرت امام(ره) مکتوب جامع و منسجمی در تاریخ بر جای نگذاشته و اصولا نیت تاریخ نگاری نداشته اند، اندیشه ها و فلسفه تاریخی و نیز حسن استفاده شان از تاریخ در عرصه سیاست، حکومت، ارشاد و تربیت ستودنی است.

از جمله دلایلی که سبب شده است تاریخ نگاری های مربوط به انقلاب اسلامی متفاوت باشند، به تناقض های بی شمار دچار شوند و دسته بندی های گوناگون پیدا کنند، تفاوت تاریخ نگاری ها از لحاظ پایه های معرفتی و روش شناختی است. هر شاخه و گونه ای از تاریخ نگاری عیب ها و مزیت های خود را دارند، اما پیچیدگی، سیالیت و گستردگی ابعاد انقلاب اسلامی سبب می شوند که بعضی از گونه ها و روش ها کارآمدی بیشتری پیدا کنند. در میان این تاریخ نگاری ها، چنان که در بازار نشر و در فضای مجازی مشاهده می شود، تاریخ شفاهی جایگاه و کارایی ممتازی پیدا کرده است. استفاده از تاریخ شفاهی برای ثبت و انتقال داده های تاریخی ویژگی هایی دارد که آن را به پرحجم ترین و به روزترین نوع تاریخ نگاری مبدل ساخته و در دانشگاه ها و مؤسسات تاریخی معتبر جهان جایگاه بسیار مستحکمی یافته است.
در مقاله حاضر با نگاهی به ماهیت و متدولوژی تاریخ نگاری های مرسوم در عرصه انقلاب اسلامی به ویژگی های مثبت تاریخ نگاری شفاهی در این عرصه توجه شده است.

یکی از دلایل مهم ناکامی یا ناتمامی مشروطه در ایران، اختلاف میان روشنفکران متجدد غرب گرا با روحانیان و سیاستمداران دین گرا بود، اما علت اصلی این اختلاف چندان برای همه روشن نیست.
هرچند روشنفکران ظاهرا اطلاع گسترده تر و روزآمدتری از مسائل سیاسی و اجتماعی داشتند، چون می خواستند فلسفه سیاسی اسلام را با غرب مقایسه، و از یکی از آنها جانب داری کنند، باید حداقل با یکی از این دو فلسفه آشنایی دقیق و عمیق می داشتند، اما به علت آشنایی سطحی با هردوی این نظام ها، نتوانستند مقایسه و جانبداری منصفانه و مفیدی انجام دهند. این ناتوانی، کار علما و روشنفکران را به اختلاف و دشمنی، و سرنوشت انقلاب عدالت خانه و مشروطه را به ناکامی کشاند و آثار زیانباری بر جای گذاشت که نمود آن روی کار آمدن استبداد پهلوی بود. فریدون آدمیت را از خلال آثارش چنین می توان شناخت که نه غرب را آن چنان که باید می شناخت و نه اسلام را، با این حال درباره برتری گفتمان مدرنیته در تاریخ جدید ایران نسبت به اسلام بحث کرد و مطالب بسیاری نگاشت. در مقاله پیش رو یکی از این گونه مجادلات فریدون آدمیت درباره مبانی انقلاب مشروطه نقد شده است.

یکی از آثاری که در زمینه تاریخ پژوهی معروفیت و مرجعیت پیدا کرده، «تاریخ انقلاب مشروطیت ایران» اثر سناتور دکتر مهدی ملک زاده است. او، که در جوانی طلبگی را رها کرد و به طبابت و سپس سیاست مشغول شد، سرانجام به مناصب کشوری و لشکری مهمی در حکومت خاندان پهلوی دست یافت و از آنجا که تاریخ گویا میراثی خانوادگی برای فرزندان و بازماندگان بازیگران تاریخ است، آدمیت نیز که پدرش میرزا نصرالله ملک المتکلمین، یکی از رجال و مبلغان عصر مشروطه بود، به نگارش تاریخ انقلاب مشروطیت ایران دست زد.
درباره کتاب مشروطه دکتر ملک زاده سخنان مثبت و منفی فراوان است، اما به هرحال باید بدانیم آیا آن چنان که او خودش اعتقاد دارد، کتابش از تاریخ مشروطه کسانی چون ناظم الاسلام، کسروی، ادوارد براون و دیگران کامل تر و بی نقص تر است یا خیر؟ مقاله پیش رو این موضوع را بررسی کرده است.

در زمینه کتاب شناسی مشروطه، کارهای خوب و ارزشمندی انجام شده است که محققان این برهه تاریخی عموما با آنها آشنایند، اما برای کسانی که بخواهند چند منبع مرتبط و تقریبا هماهنگ را در اختیار بگیرند و تاریخ مشروطیت را براساس آثار همسو با گفتمان انقلاب اسلامی مطالعه کنند، ده اثر منتشرشده ای که در مقاله حاضر معرفی شده اند گزیده های مناسبی هستند. کتابی از ابوالفضل شکوری، دو کتاب از موسی نجفی، چهار کتاب از علی ابوالحسنی (منذر)، کتابی از سید مصطفی تقوی و دو شماره از گاهنامه «آموزه»، که در مقاله حاضر معرفی شده اند برای سیر این مطالعاتی مفیدند.