فصلنامه علوم اجتماعی
سال هشتم شماره 3 (پیاپی 16، پاییز و زمستان 1380)

این رساله نخست به ضرورت حیاتی همکاری در میان جوامع انسانی و دلایل عینی و ذهنی افزونی یاریگری (همکاری، مشارکت) در میان آدمیان، نسبت به همکاری جانوران و گیاهان پرداخته است؛ و کوشیده است اثبات کند که همکاری هم مقدم بر جنگ و هم نسبت به آن، قاعده است. و اما جنگ و ستیزه در جامعه، نسبت به عمر طولانی جوامع، هم متاخر و هم استثناء است. جنگ به معنای جامعه شناسی آن متکی به همکاری است، در حالیکه وجود همکاری متکی به وجود جنگ نمی باشد.
نویسنده برای اثبات نظریات خود، به مستندات مردم شناسی، تاریخ، باستان شناسی روی آورده است. مقاله حاضر با رد نظریات کسانی همچون فروید، اشتاینمتز (Steinmetz) بوتول (Bouthoul)، و داروینست های اجتماعی مانند گمپلویچ (Gumplowicz)، باکل (Backle) و فوتوریست هایی نظیر مارتی نتی (Martinetti)، و به استناد نظریات کسانی همچون رالف لینتون (Ralph Linton)، لوتورنو (Letourneeu)، وان دربیژ (Derbij)، هب هاوز (Hbhouse)، سامنر (Sumner) و کلر (Keller)... می خواهد اثبات کند که جنگ نه غریزی است و نه طبیعی و لذا نه ازلی است و نه ابدی بلکه امری است متاخر و پدیده ای است فرهنگی.
پس از چالش های یاد شده نویسنده به توصیف تاریخی و مردم شناختی کم و کیف همکاری در میان جوامع گردآور و نخجیرگر (شکارچی)، جوامع کشاورز و دامپرور و تمدن های کهن چین و یونان و روم و کشورهای اروپای سنتی پرداخته و با اشاراتی به کشورهای اسلامی نوشته را به پایان می رساند.

در سال های 1359 تا 1367 که جوانان روستایی همراه دیگر اقشار جامعه به جبهه های جنگ می رفتند، اداره امور روستا عمدتآ به عهده زنان و سالخوردگان بود.
مشاهدات نشان می دهد که زنان روستایی علاوه بر همکاری در اداره امور روستا، به صورت خودجوش، تشکل هایی را ایجاد کرده بودند که برای پشتیبانی از جبهه ها و تامین بخشی از مایحتاج فرزندان، برادران و همسرانشان در جنگ، به تهیه و تدارک مواد غذایی و پوشاک می پرداختند و بدون چشم داشت و با علاقه مندی بسیار، وقت و ثروت خود را برای پشتیبانی از جبهه های جنگ ارایه می کردند.
نوع مشارکت زنان روستایی در این دوره؛ از نوع مشارکت های خودجوش و فعال بود که می توان آن را تجربه ای جدید در مجموعه مشارکت های مردمی کشور دانست، چیزی که احتمالا در طول تاریخ ایران در مورد زنان روستایی با این کیفیت مشاهده یا ثبت نشده است.
دلایل این جوشش داوطلبانه و مشارکت فعال زنان روستایی نتیجه کدام تغییر ساختاری در فرهنگ کشور ما بوده است نیازمند انجام تحقیقات بسیار است. شواهد نشان می دهد که مسئولان و پژوهشگران کشور از کنار این واقعه مهم فرهنگی اجتماعی با کم توجهی گذشته و به آن عنایت بایسته نکردند.
عدم توجه به این حرکت ارزشمند که خلاقیت و استعدادهای فرهنگی زنان روستایی کشورمان را در به وجود آوردن مشارکت های مردمی به نمایش گذاشت، امکان دارد در آینده فراموش شده و آیندگان از شناخت آن محروم گردند.
در ماه های پایانی سال 1379 انجام یک طرح تحقیقاتی با هدف شناخت و بررسی تشکل های خودجوش زنان روستایی در فاصله سال های 1359 تا 1367 در دانشگاه علامه طباطبایی به تصویب رسید که امکاناتی را هر چند محدود در اختیار محقق قرار می داد تا در مورد زنان مشارکت جو در چند روستای کشور یک مطالعه مقدماتی را به انجام برساند. این طرح در قالب یک پژوهش توصیفی در طول سال 1380 در 10 روستای منطقه گرمسار اجرا شد و مقاله حاضر حاوی نتایج و دست آوردهای آن تحقیق است که امید می رود به عنوان مقدمه ای برای انجام تحقیقات بیشتر در این زمینه تلقی گردد.

اگر هر گله متشکل از گوسفند و بز متعلق به یک خانواده را یک واحد مدیریتی جداگانه تلقی کنیم طبق آمار موجود بیش از 900 هزار گله کوچک و بزرگ در کشور وجود دارد که هر کدام می تواند به عنوان یک واحد تولیدی در نظر گرفته شود. شناخت عمیق و دقیقی از ساختار گله و کارکرد اقتصادی این واحدهای تولیدی وجود ندارد. به همین علت آمار تفکیک شده دام یا ترکیب گله به اشکال مختلف و بعضآ به صورت مبهمی ارایه می شود. همچنین درباره کارکرد اقتصادی این واحدها نقطه نظرهای متفاوتی ابراز شده است. در مقاله حاضر که حاصل پژوهش مشارکتی در بین گله داران البرز شرقی است، سعی شده تا ترکیب گله داشتی و دام هایی که هر سال از این ترکیب حذف شده و به فروش می رسند به وضوح آشکار گردد. بدین ترتیب امکان تفکیک سرمایه و تولید از یکدیگر بیشتر شده و بر این مبنا حساب و کتاب گله روال روشنتری پیدا کند.

با نگاهی به تاریخچه پژوهش و کاربرد دانش بومی، فعالیت های پژوهشگران را می توان بر حسب موضوع به دو نوع مشخص تقسیم کرد: 1) پژوهش روش ها و ابزار سنتی برای کاربردهای فنی 2) بازشناسی شناخت شناسی سنتی و ارزش های فرهنگی و رسوم اجتماعی جوامع بومی برای کاربردهای فرهنگی و اجتماعی. در ابتدا، پژوهشگران دانش بومی بیشتر متوجه فنون و روش های سنتی برای تخفیف لطمات زیست محیطی و بهداشتی ناشی از روش های صنعتی و شیمیایی در کشاورزی، دام داری، معماری و تغذیه بودند. اما در دو دهه نهایی قرن بیستم، تشدید لطمات زیست محیطی و بررسی عمیق تر مسایل توسعه، متفکران را متوجه ریشه های فرهنگی و اجتماعی این مسایل ساخت. لذا اخیرا شاهد تلفیق یافته های دانش بومی در روش های آموزشی مدرن، شناخت شناسی علمی و نیز در پایه ریزی الگوهای نوین برای اسکان و هم زیستی مردم بوده ایم. با توجه به تاثیر بنیادین و درازمدتی که تلفیق جنبه های فرهنگی و اجتماعی جوامع سنتی با فرهنگ و جامعه مدرن خواهد داشت، بی شک ما در آستانه دگرگونی عظیمی در اندیشه جهانی قرار داریم. این دگرگونی عظیم، ابعاد وسیع تر و جامع تری را برای علم بشر نوید می دهد.

نخست با طرح این سوال که: آیا بین وضعیت تحصیلی دانشجویان و نابهنجاری های اجتماعی آنان رابطه ای وجود دارد؟ زمینه انجام این بررسی ایجاد شد. هدف کلی تحقیق عبارت است از شناخت ارتباط وضعیت تحصیلی دانشجویان با نابهنجاری های اجتماعی آنان. هدف های اختصاصی عبارتند از شناخت ارتباط پیشرفت تحصیلی و رضایت از رشته تحصیلی دانشجویان با نابهنجاری های اجتماعی. برای پاسخ به سوال تحقیق، دو جامعه آماری در نظر گرفته شده است: الف جامعه مورد مطالعه: 117 نفر از دانشجویان نابهنجار. ب جامعه مورد مقایسه: 117 نفر از دانشجویان بهنجار. اطلاعات لازم برای آزمون فرضیه ها از سه طریق پرسشنامه، مدارک موجود و مشاهده جمع آوری شده است. برای تحلیل داده ها از محاسبات آماری گوناگون، شامل مقایسه فراوانی ها، مقایسه درصدها، آزمون «کای اسکویر» و ضرایب همبستگی «کرامر» و «تاو Bکندال» استفاده شده است. نتایج این تحقیق نشان می دهد که پیشرفت تحصیلی دانشجویان نابهنجار چه قبل و چه بعد از ورود به دانشگاه پایین تر از پیشرفت تحصیلی دانشجویان بهنجار است، و نیز میزان رضایت مندی آنان از رشته ای که در آن تحصیل می کنند کمتر است. نوع سهمیه پذیرش دانشجویان اثری در این یافته ها ندارد. در گروه نابهنجار، ارتباطی بین طبقه اجتماعی دانشجویان و معدل نیمسال مورد نظر آنها مشاهده نشد، اما در گروه بهنجار، با بالا رفتن طبقه اجتماعی دانشجویان معدل آنان نیز افزایش می یابد.

موضوع بخش غیر رسمی در تمامی اقتصادهای پیشرفته و در حال توسعه به عنوان یک واقعیت در کنار بخش رسمی وجود داشتد، و مکمل اقتصاد رسمی بشمار می آید. این پدیده در کشورهای مختلف به اسامی گوناگونی نامیده می شود و دلایل متفاوتی دارد. بطوریکه بدون توجه به آن هر برنامه ای در جهت تغییر شرایط و اصلاح این جوامع با عدم موفقیت همراه خواهد بود.
توجه به بخش غیر رسمی از این نظر اهمیت دارد که نه تنها این مفهوم بازتاب دوگانگی در ساختار اشتغال و بخش اقتصادی است، بلکه بیانگر دوگانگی در زمینه های مختلف شهری و روستایی، منطقه ای، فرهنگی، جنسی و تحصیلی است. این پدیده گاه به عنوان مکمل بخش رسمی و گاه در مقابل آن ظاهر می شود و در جوامع با سطح توسعه مختلف می تواند نقش های متفاوتی بازی کند..
این مقاله خلاصه ای است از تحقیق انجام گرفته پیرامون بخش غیررسمی در اقتصاد شهری که در مورد بخش کوچکی از آن یعنی مشاغل غیر رسمی غیر پنهان در یکی از گرهگاه های تهران در سال 1379 به عنوان نمونه صورت گرفته است. نتایج بدست آمده از تحقیق نشان می دهد که موضوع از تنوع و گستردگی بسیار زیادی برخوردار است و اهمیت آن در اقتصاد شهری و حتی اقتصاد تا حدی است که نمی توان آن را نادیده گرفت. بنابراین هرگونه برنامه ریزی در مورد سکونت گاه های شهری و مناطق مختلف سرزمین باید با شناخت کافی نسبت به بخش غیر رسمی و نقش و جایگاه آن صورت گیرد.

در بهار سال 1374 پژوهشی با عنوان شناخت عوامل موثر بر پیشرفت تحصیلی در دانشگاه شاهد انجام گردید که مشخص کند چرا برخی از دانشجویان نسبت به بقیه از پیشرفت تحصیلی بیشتری برخوردارند؟
برای این منظور دو گروه از دانشجویان انتخاب شدند، گروه اول شامل دانشجویانی بود که در دو نیمسال تحصیلی سال 73 72 معدل بیش از پانزده داشته اند و گروه دوم دانشجویانی که در همان سال تحصیلی در یک یا دو ترم مشروط شده بودند.
براساس مبانی نظری در زمینه های فردی اجتماعی و آموزشی تعدادی متغیر انتخاب و براساس آنها حدود بیست فرضیه تدوین و با استفاده از روش پس رویدادی و با استفاده از آمار مناسب، فرضیه ها مورد آزمون قرار گرفتند که نتایج آن به شرح زیر است: پیشرفت تحصیلی با متغیرهایی چون میزان سن، باورهای سنتی، وضعیت اشتغال، پایگاه اجتماعی، وضعیت اسکان، نوع دیپلم، سال اخذ دیپلم، دفعات شرکت در کنکور و سال ورود به دانشگاه ارتباط ندارد و با متغیرهایی چون نوع جنس، مسائل و مشکلات خانوادگی، میزان علاقه مندی، نحوه گذران اوقات فراغت، رشته تحصیلی، حضور در دانشکده و میزان آگاهی اجتماعی دانشجویان ارتباط دارد.

بررسی رابطه بین نهادهای دین و دولت یکی از محورهای مهم جامعه شناسی سیاسی و به عنوان یکی از مباحث امروز جامعه تلقی می شود. بررسی نظر جامعه شناسان در این مقاله نشان داد که برخی از آنان قایل به تفکیک و تقسیم وظایف بین دین و دولت بوده و عده ای دین را حاکم و ناظر بر دولت دانسته و گروهی دیگر بر عکس دولت را اداره کننده و حاکم بر دین می دانند. مطالعه نظرات دکتر علی شریعتی جامعه شناس معاصر ایرانی نشان داد که ایشان معتقدند در تشیع علوی دولت در خدمت دین بوده و در تشیع صفوی دین در خدمت دولت است. شریعتی می گوید در تشیع علوی امام، حاکم جامعه است و در عصر غیبت، زمام امور باید به دست علمای دینی باشد. همچنین شریعتی دموکراسی متعهدانه را بهترین شیوه حکومت اسلامی می داند.

مقاله حاضر به مقایسه دو نسل از فیلم سازان مولف از نظر نقش ایشان در پیشرفت سینمای ایران می پردازد. از این رو در دو سطح پیش می رود: 1- تعیین و معرفی فیلم سازان مولف سینمای ایران (بر مبنای تئوری مولف که اولین بار توسط منتقدان فرانسوی نشریه کایه دوسینما در دهه پنجاه میلادی مطرح شد).
2- تعریف پیشرفت در سینما و تعیین شاخص های پیشرفت سینمای ایران که عبارتند از: موفقیت تجاری: فروش داخلی (یا تعداد تماشاگر) در تهران، و فروش خارجی به معنی صدور فیلم برای نمایش عمومی در خارج از کشور.
3- موفقیت هنری: جایزه جشنواره های داخلی و خارجی و آرای منتقدان (بر مبنای امتیازهای داده شده به بهترین های هر سال در ماهنامه فیلم).
یافته های این تحقیق نشان می دهد که: الف. فیلم سازان مولف نسل قدیم از تشخص و انسجام بیشتری در جهان فیلم برخوردارند تا فیلم سازان مولف نسل جدید.
ب. گروه اول نقش بیشتری در پیشرفت سینمای پس از انقلاب ایران داشته اند تا گروه دوم. این بدان معناست که سینماگران مولفی که دگرگونی های کمتری در مولفه های فیلم هایشان پدید آمده(نسل قدیم مولف)، موفق تر بوده و توزیع فراوانی شاخص های پیشرفت در مجموع آثارشان بیشتر از فیلم های مولفان نسل جدید است.