فصلنامه علوم اجتماعی
سال دهم شماره 2 (پیاپی 22، تابستان 1382)

رشد طبیعی جمعیت شهرها همراه با اهمیت شهرها به منزله مراکز اداری - تجاری و دافعه های مکانی حاکم بر روستاها رشد بی ضابطه ای را بر شهر حاکم کرده است، این در حالی است که بخش قابل توجهی از جمعیت شهری اضافه شده در جهان سوم در سکونتگاه های غیررسمی اسکان می گزینند (Browder).
محدودیت اراضی در نواحی شهری مسائلی نظیر پرجمعیتی، رشد کانون های خودرو و به تبع آن، انحطاطات زیست محیطی را به شهرها تحمیل کرده که بی تردید تبعات طبیعی، اقتصادی و اجتماعی خاصی به همراه داشته است. افزایش معضلات همراه با فقدان برنامه و خط مشی ها، تمامی زمینه ها را زیر سئوال برده است. آن چه ضروری است، آشتی میان تمام سطوح برنامه ریزی و توجه به واقعیات در تمامی ابعاد سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و طبیعی است، چرا که محیط طبیعی هرگز نباید در خلا مطرح شود. شهرها باید قادر باشند بین مسائل بشری و قوانین طبیعی، سازگاری برقرار کند.
باتوجه به موارد فوق، استفاده از تکنیک ارزیابی آثار زیست محیطی (EIA) و حرکت به سوی پایداری اکوسیستم، ضرورت عینی جهان سوم خواهد بود.

اسلام که اساسا دینی شهرگراست و در شهر رشد و نمو یافته، خود موجد شهرهای جدید بوده یاباعث تغییر شکل شهرهای پیش از خود شده است. واضح است که گسترش اسلام در سرزمین های اسلامی به بارور شدن فرهنگ اسلامی منجر می شد و این فرهنگ ضمن اثرگذاری بر سرزمین های اسلامی از آن ها تاثیر می گرفت. اندیشه ناب اسلام محمد (ص) و علی (ع) تحت حکومت هایی که در دوره های مختلف زیر عنوان «امپراتوری اسلامی» پا به عرصه وجود نهادند، چه با تحریف شریعت و چه متاثر از ویژگی های سرزمینی، شکلی دیگر یافت که شهر، شهرسازی و فرهنگ شهری نیز متاثر از آن است. شهرهای اولیه سده اول هجری محل سکونت قبایل عرب و ایلات یکجانشین شده و به بخش هایی تقسیم شده بود که ساختار اجتماعی جامعه عربی را بازمی تافت. در دوره امپراتوری عباسی و اموی به تدریج و در امپراتوری عثمانی به سرعت شهرها رشد و توسعه یافت و مهاجرت های قابل توجه به شهرها ساختار آن ها را به شدت متحول ساخت و به تنوع قومی، نژادی و فرهنگی انجامید.
این تنوع و نیز قشربندی مشخص اجتماعی منجر به شکل گیری محلات شهری یا تثبیت و گسترش نظام محله ای قبلی شد. گسترش قابل توجه شهرها در این دوره، وسعت حوزه امپراتوری و به خصوص تصمیم عثمانی ها بر اعطای حق خودمختاری درونی در شهرها به نوعی «نظام محله ای غنی» در شهرهای این دوره انجامید. محلات شهری این امکان را فراهم می کردند که قشرها، گروه ها، فرقه ها و مذاهب مختلف در محدوده های «خودی شده» هویت خود را بازیافته، آداب، رسوم، عادات و مراسم خود را در چارچوب شهر بازسازی کنند. گاهی هم این تعلق و هویت محله ای به دلیل تضادهای بین مرحله ای منجر به نزاع و درگیری های خونین شده، در مقابل هویت شهری قرار می گرفت که به نحوی توسط حاکمان حل می شد یا حتی مورد بهره برداری قرار می گرفت. این محلات امکان پیوند فرد را با جمع فراهم و امنیت گروه های اقلیت را تضمین می کرد و در مواردی جایگزین تشکیلات مردمی در شهرها می شد. کنترل و امنیت محلات و اداره آن ها توسط خود اهالی محله صورت می گرفت و مسئول هر محله ضمن حل مسائل محله، امکان ارتباط با شهر و مقامات شهر را فراهم می ساخت. هر محله در خود نیازمندی های روزمره ساکنان را تامین می کرد و در واقع، شهری کوچک بود.
در این مقاله با استفاده از نتایج مطالعات اسنادی بر پایه کتب فارسی و انگلیسی مرتبط سعی شده است تا در یک بررسی تطبیقی و مقایسه ای در ابتدا نظام و ساختار محله ای شهر در سرزمین های اسلامی و سپس عوامل موثر بر پیدایی و تحول آن و سرانجام کارکردهای نظام محله ای شهر در سرزمین های اسلامی بررسی و تحلیل گردد.

ترافیک، حمل و نقل، انواع سفرهای شهری، کاربری صحیح زمین و مکان یابی درست امکانات و تاسیسات از جمله مباحث پیچیده ای است که امروزه توجه بسیاری از برنامه ریزان شهری و حمل و نقل را معطوف به خود کرده است. این کارشناسان اولین گام در رفع و حل این مسائل را بررسی، مطالعه و شناخت علل این پدیده ها می دانند.
سفرهای شهری با استفاده از وسایط نقلیه مختلف، اعم از عمومی و شخصی، با میزان تمرکز فعالیت های مختلف اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی آموزشی شهر ارتباط دارد. به طوری که هر چه فعالیت های مختلف در شهر بیش تر و گسترده تر باشد، نیاز به سفر و همچنین تقاضای سفر افزایش می یابد. از جمله سفرهای مهم شهری، سفرهای آموزشی دانشجویان و دانش آموزان است که روزانه فاصله بین محل زندگی و محل تحصیل خود را طی می کنند. این نوع سفرها، گر چه عمده ترین نوع سفرهای شهری را تشکیل نمی دهند، اما تاثیرات قابل توجهی بر ترافیک شهری دارند و آثار منفی زیست محیطی، از جمله آلودگی هوا، آلودگی صوتی، تصادفات و هدر رفتن منابع طبیعی و اقتصادی کشور را به دنبال خواهند داشت. شهر تهران با توجه به جمعیت و تمرکز موسسات آموزشی در کنار سایر عوامل و فعالیت های اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی آموزشی، بخش قابل توجهی از معضلات شهری خود را مدیون سفرهای شهری و از جمله سفرهای آموزشی دانشجویان دانشگاه ها و موسسات آموزش عالی که در آن استقرار یافته اند، می داند. به همین منظور، این مقاله به بررسی و شناخت الگوی سفرهای آموزشی دانشجویان دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه علامه طباطبایی به عنوان بخشی از الگوهای سفرهای شهری می پردازد. لذا یک نمونه آماری 302 نفری از دانشجویان دانشکده علوم اجتماعی مورد بررسی قرار گرفت و اطلاعات و آمار فردی، محل اقامت و حمل ونقل این دانشجویان به وسیله پرسشنامه جمع آوری و با نرم افزار SPSS مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت.
نتایج مطالعه و تحقیق نشان دهنده این است که سفرهای آموزشی دانشجویان دارای الگوی نسبتا مشخصی هستند، که عوامل گوناگون در آن تاثیر دارند. به طوری که با توجه به تمرکز حدود بیست دانشگاه بزرگ در تهران، هر روز تعداد بسیاری سفر آموزشی در سطح این شهر اتفاق می افتد که تاثیر قابل ملاحظه ای در ترافیک و آلودگی هوا دارد. در نهایت می توان نتیجه گرفت که سفرهای آموزشی دانشجویان به راحتی قابل پیش بینی هستند و با برنامه ریزی مناسب کاربری زمین و حمل و نقل می توان آن ها را به خوبی کنترل کرد و به آن ها نظم داد. از جمله راهکارهای مهم و موثر در کنترل و کاهش این سفرها، مکان یابی اصولی و دقیق دانشگاه ها و موسسات آموزش عالی، ارائه سرویس های رفت وآمد برای دانشجویان و همچنین ارائه خوابگاه در نزدیکی محل تحصیل دانشجویان است، به نحوی که بتوانند پیاده سفر کنند.

توسعه پایدار که امروزه یکی از موضوعات اصلی مورد بحث محافل توسعه و برنامه ریزی است، خود، برآیند انگاره های مختلف توسعه است. در عین حال از این مفهوم نیز مانند خود مفهوم توسعه، برداشت های گوناگونی شده است. نکته مشترک تمامی این انگاره ها پایداری و رسیدن به فرآیندی از توسعه است که بتواند پایا و بادوام باشد. لازمه پایداری تعادل است؛ به عبارت دیگر، روی دیگر سکه پایداری، تعادل است؛ زیرا یک سیستم نامتعادل، ناپایدار نیز خواهد بود و برعکس. تفاوت در انگاره های مختلف در تعمیم مفهوم تعادل و پایداری است که گروهی به تعادل در رابطه انسان و محیط زیست طبیعی اکتفا می نمایند و گروهی آن را به تمامی شئون زندگی انسانی، یعنی رابطه انسان با محیط و انسان با انسان و جوامع تعمیم می دهند.
در توسعه پایدار انسانی، پایداری در تمامی ابعاد اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی مورد تاکید قرار می گیرد و عقیده بر این است که بدون پایداری و ایجاد تعادل و توازن در تمامی ابعاد جامعه نمی توان به یک توسعه بادوام دست یافت. به منظور نیل به این هدف، توسعه به سان سیستمی نگریسته می شود که عناصر اصلی آن، مردم، منابع و سرزمین به شمار می روند و ترکیب مطلوب این عناصر برمبنای مشارکت و در قالب یک ساختار اجتماعی، اقتصادی و فضایی مناسب به معنای دست یابی به توسعه خواهد بود.
برای رسیدن به الگوی توسعه مطلوب یا استفاده صحیح از منابع و فرصت ها و توزیع عادلانه آن، مشارکت مردم به عنوان عامل اصلی و محوری به شمار می رود که تلفیق و ترکیب عناصر اصلی در جریان توسعه و به فعلیت در آوردن آن ها را بر عهده دارد. بر این اساس، در این مقاله ضمن طرح و بیان مفهوم توسعه پایدار و توسعه پایدار انسانی، به عوامل تهدید کننده توسعه از جمله، بحران های فقر، نابرابری های اجتماعی، اقتصادی و زیست محیطی در سطح جوامع و سکونتگاه ها اشاره شده و با تبیین نقش و جایگاه عناصر اصلی توسعه، مشارکت مردمی به عنوان عاملی اصلی ترکیب این عناصر مورد توجه قرار گرفته است.

دو مفهوم توسعه فرهنگی و توسعه پایدار شهری در ادبیات برنامه ریزی شهری کاربست زیادی یافته اند و غالبا در کنار هم قرار می گیرند. یعنی توسعه فرهنگی ضرورتا می تواند به توسعه پایدار شهری و نیز پایداری شهری کمک نماید.
سابقه تاکید بر شهر و محیط زیست در گردهمایی های بین المللی چندان طولانی نیست. اولین گردهمایی زیست محیطی در اروپا در سال 1957 برگزار شد و در قطعنامه آن، در سه مورد به شهرها توجه شده است: در مناطق شهری حفاظت و توسعه کیفیت محیط در اولویت قرار گیرد و با گسترش حفاظت از سلامتی انسان به استفاده بهینه و منطقی از منابع پرداخته شود که این امر هم ضرورت نگاهی همه جانبه به ابعاد توسعه و فقرزدایی را به همراه دارد و نیز شناخت فرهنگ و توسعه فرهنگی را در زندگی شهری امروز که نیازمند دیدی همه جانگر و گسترده است، ضروری می سازد. لذا در این مقاله بر نقش توسعه فرهنگی در توسعه شهری پایدار تاکید شده است. توسعه پایدار شهری از موضوعات مهم توسعه از دهه هشتاد به بعد است که در قالب جهانی شدن و نیز محلی گرایی بر تمام دنیا سایه افکنده است. کمیابی عوامل تولید، محدودیت ها و چالش های توسعه و نیز آینده نگری از ارکان اصلی توسعه پایدارند که عمدتا شهرها بسترساز آن هستند.