فصلنامه علوم اجتماعی
سال یازدهم شماره 2 (پیاپی 26، تابستان 1383)

ساختارهای رفتار آدمی حتی رفتارهای بیماران روانی با تمام پیچیدگی ها و گوناگونی، نامحدود نیستند، بلکه قانونمند و قاعده پذیرند؛ در نتیجه، همه جایی و به اصطلاح جهان شمول هستند. و از آن جا که رفتارهای آدمی افزون بر بسترهای زیست شناسانه، رفتارهایی تاریخی و فرهنگی اند و اموری خلق الساعه نیستند، لذا همه گاهی یا زمان شمولند. تنها وجود ظواهر بسیار گوناگون و گاه فریبنده است که در نگاه های نخست این همگونی ها و اشکال ساخت یافته رفتاری را از چشم دور نگاه می دارد.
در چهار دهه گذشته، مولف آن چه را که نخست از رفتارهای یاریگرانه آدمیان و انواع آن، محلی، خاص و بی همتا می پنداشت، بتدریج در جای های دیگر ایران و در زمینه های دیگر و با شگفتی گاه در سایر کشورها و فرهنگ ها و افزون بر آن، در دیگر زمان ها نیز یافته است. و لذا به تدریج در این زمینه خاص از شناخت ابتدایی مفاهیم سطحی و جزئی و شخصی به شناخت و مفاهیم عمقی تر، کلی تر و جمعی تر دست یافته است.
شگفت آورتر از ساخت و کارکردهای همسان انواع اصلی همکاری در میان گروه ها و جوامع انسانی موجود، و وجود این انواع در طول تاریخ و پیش از تاریخ، وجود صور ابتدایی و انواع همکاری در میان جانوران جهان، چه به شکل طبیعی خود و چه اخیرا به شکل آزمایشگاهی آن است که به شکل غیرقابل تصوری، گسل عظیم بین غریزه و فرهنگ را پشت سر نهاده است. این مقاله در پی توضیح و اثبات چنین مدعایی است.

ثبات و پایداری حکومت های سیاسی در آغاز قرن بیست و یکم بر میزان پاگرفتن و درونی شدن پنداشت ها و رفتارهای دموکراتیک در انسان هایی استوار است که واحدهای سیاسی جدید یعنی دولت های ملی را می سازند. رابطه مستقیم کاهش تنش های اجتماعی درونی و تنش های سیاسی بین المللی و هزینه های ناشی از آن ها با این ثبات، امروزه کاملا روشن است. از این رو، تلاش در جهت توسعه پایدار نمی تواند بدون حرکت در جهت توسعه سیاسی، به مثابه یکی از محورهای اصلی آن، معنایی داشته باشد. توسعه سیاسی نیز مهم ترین مؤلفه خود را مشارکت سیاسی اعلام می دارد که هر چند در شرایط غیردموکراتیک، یک آرمان و آرزوی مورد مطالبه است، ولی در شرایط دموکراتیک لزومآ از سوی بازیگران اجتماعی به اجرا در نمی آید.
مطالعه در مورد مشارکت سیاسی می تواند از دو ورودی انجام گیرد: پنداشت و رفتار. در پژوهش حاضر، بخش اول یعنی پنداشت مورد نظر بوده است. جامعه مورد مطالعه، جامعه ای روستایی انتخاب شده است که به دلایل متعدد، موانع بیش تری در آن برای گسترش مشارکت سیاسی وجود دارد. افزون بر این، برای آن که بتوان در کنار روش های متعارف از روش های ژرفانگر نیز استفاده کرد، حوزه مطالعه به دو روستا در منطقه گرمسار محدود شده است که انتخاب آن ها بر اساس گروهی از پارامترهای معنادار در زمینه پرسش های تحقیق انجام گرفته است. در این تحقیق که با استفاده از یک پرسشنامه و مصاحبه ها ومشاهدات میدانی طولانی مدت به انجام رسیده است، تاکید اساسی بر پنج حوزه جنسیت، خویشاوندی، رسانه ها، شهر و رابطه ملی-محلی بوده است و در هر یک از آن ها پس از ارائه یک تحلیل، راهکارهایی عملی در کوتاه و درازمدت ارائه شده است.

به علت اهمیت زیاد مشارکت اجتماعی در جوامع امروزی، چگونگی و عوامل موثر بر مشارکت اجتماعی مورد توجه بسیاری از دانشمندان علوم اجتماعی قرار دارد. در مقاله حاضر، براساس پژوهشی پیمایشی، سعی شده است که اثر ویژگی های فردی و شخصیتی بر میزان مشارکت اجتماعی بررسی شود. جامعه آماری این پژوهش را شهروندان 18 سال و بالاتر ساکن در مناطق 22 گانه شهر تهران تشکیل داده اند که از آن، نمونه ای به حجم 827 نفر با روش های نمونه گیری تصادفی انتخاب شده است. با استفاده از نظریه های روان شناسی اجتماعی و کنش اجتماعی پارسونز در سطح خرد، در این مقاله سه فرضیه اصلی مطرح و آزمون شدند. این بررسی نشان داد که با توجه به در حال گذار بودن ایران، هنوز در جامعه آماری ما غلبه با مشارکت اجتماعی سنتی و غیررسمی است، و این که هنوز مشارکت اجتماعی رسمی در آن نهادمند نشده است. همچنین این مطالعه نشان داد که ویژگی های شخصیتی فعال گرایی، اعتماد اجتماعی، دلبستگی اجتماعی، تعهد اجتماعی، امید به آینده، سطح تحصیل، ارزش مشارکت و ارزش های فرامادی رابطه مستقیم معناداری با میزان مشارکت اجتماعی افراد دارند. در خاتمه بر اساس یافته های تحقیق، پیشنهادهایی جهت افزایش مشارکت اجتماعی در کشور ارائه گردید.

مشارکت سیاسی یکی از معیارهای توسعه سیاسی به طور خاص و توسعه به طور کلی است و پرداختن به آن می تواند روشنگر یکی از ابعاد مهم توسعه باشد. هدف از این تحقیق بررسی و شناخت عوامل اجتماعی موثر بر مشارکت سیاسی روستاییان است تا از این طریق برخی از نظریاتی را که تحت عنوان نوسازی مطرح شده است، بتوان در جامعه مورد مطالعه آزمون نمود. برخی از این عوامل که در نظریات دانیل لرنر، اینکلس و اسمیت، رابرت دال، لیپست و هانتینگتن به عنوان عوامل نوسازی کننده جامعه و رواج دهنده اشکال جدید رفتارهای اجتماعی بیان شده اند عبارتند از: وضعیت اقتصادی، شغل، تحصیلات، ارتباط با شهر، استفاده از وسایل ارتباط جمعی. علاوه بر این برخی عوامل روان شناختی مانند احساس بی قدرتی و اعتماد به دولت نیز مورد بررسی قرار گرفته اند.
فرضیه اصلی تحقیق این است که با بهبود شاخص های اجتماعی، مشارکت سیاسی افزایش یافته است. این فرضیه در دو بعد مشارکت سیاسی رسمی و غیررسمی مورد بررسی و سنجش قرارگرفت. روش تحقیق مورد استفاده روش پیمایشی بوده که با استفاده از تکنیک پرسشنامه انجام شد.
جامعه مورد مطالعه سرپرستان خانوارهای روستایی دهستان حومه شهرستان بوشهر بود. با استفاده از نمونه گیری چندمرحله ای سه روستای چاه کوتاه، آب طویل و تل اشکی که معرف سه سطح توسعه یافتگی بالا، متوسط و پایین بودند به طور تصادفی انتخاب شده و از میان این روستاها نسبت به تعیین حجم نمونه مجموعا به تعداد 250 مورد و توزیع آن ها با توجه به میزان جمعیت هر روستا اقدام شد.
نتایج تحقیق حاکی است که بین دو نوع مشارکت سیاسی رسمی و غیررسمی در خصوص متغیرهای مورد مطالعه تفاوت قابل ملاحظه ای وجود دارد. به این صورت که مشارکت سیاسی غیررسمی همراه با افزایش سطح تحصیلات، ارتباط با شهر و استفاده از رسانه های گروهی افزایش یافته است اما مشارکت سیاسی رسمی تنها در سطح متوسط ارتباط با شهر و تحصیلات ابتدایی بیش تر شده است و پس از آن رو به کاهش داشته است. از طرف دیگر مشارکت رسمی همبستگی بسیاری با اعتماد به دولت داشته و هر چه اعتماد به دولت بیشتر بوده، مشارکت سیاسی رسمی بیش تر شده است. در حالی که رابطه معنی داری بین این عامل و مشارکت سیاسی غیررسمی به دست نیامد. این موضوع نشان می دهد که مشارکت سیاسی غیررسمی بیش از جنبه رسمی مشارکت مرتبط با شاخص های توسعه و تایید کننده نظریات نوسازی است. در صورتی که ساختار سیاسی و عوامل محیطی در مشارکت سیاسی رسمی نقش زیادی دارند.

از آن جایی که اهمیت نقش مشارکت نهادینه شده در روند توسعه، دموکراسی و مشروعیت بخشی حکومت ها در کاهش یا افزایش ضریب امنیت ملی مؤثر است، اعتماد مردم به حکومت باعث افزایش مشارکت و قوام حکومت، ایجاد توسعه و افزایش ضریب امنیت ملی می شود. از دیدگاه اسلامی، نقش آفرینی مردم صرفآ در مشروعیت بخشی خلاصه نمی گردد، بلکه مردم در عینیت بخشی و کارآمدی حکومت نقش اساسی دارند. لذا پژوهش حاضر تحت عنوان «بررسی رابطه بیگانگی سیاسی اجتماعی با مشارکت سیاسی اجتماعی و امنیت ملی» برای حصول به اهدافی همچون: 1) سنجش میزان بیگانگی سیاسی اجتماعی، مشارکت سیاسی اجتماعی و مشارکت در حوزه های امنیت ملی 2) شناخت نوع همبستگی میان متغیرهای بیگانگی سیاسی اجتماعی، مشارکت سیاسی اجتماعی و امنیت ملی، شناخت نوع رابطه متغیرهای فردی نظیر سن، جنس، مذهب، قومیت، تاهل، مقطع تحصیلی، درآمد و نوع دانشگاه با بیگانگی سیاسی اجتماعی، مشارکت سیاسی اجتماعی و امنیت ملی و با طرح پرسش های زیر اجرا گردید: 1) میزان بیگانگی سیاسی اجتماعی، میزان مشارکت سیاسی و میزان مشارکت در حوزه امنیت ملی در جامعه مورد پژوهش چقدر است؟ 2) آیا همبستگی بین متغیرهای بیگانگی، مشارکت و امنیت ملی برقرار است؟ 3) آیا رابطه ای بین سن، جنس، مذهب، قومیت و... با بیگانگی، مشارکت و امنیت ملی وجود دارد؟
برای دست یابی به پاسخ هایی جهت پرسش های مذکور، فرضیه هایی برای آزمون همبستگی بین متغیرهای بیگانگی، مشارکت و امنیت ملی و آزمون رابطه بین متغیرهای فردی با بیگانگی، مشارکت و امنیت ملی تهیه و تنظیم گردید.
نتایج تحقیق نشان دهنده آن است که مؤلفه های سیاسی اجتماعی در ارتقا یا کاهش ضریب امنیت ملی بسیار مؤثرند، و در صورت عدم مشارکت سیاسی، اجتماعی به دلیل ظهور بیگانگی سیاسی اجتماعی در جامعه، امنیت ملی به طور جدی مورد تهدید و خطر قرار می گیرد. لذا مقامات تصمیم گیرنده برای تدوین استراتژی سیاسی، اجتماعی و فرهنگی کشور از نتایج تحقیق می توانند استفاده نمایند.