فهرست مطالب

فصلنامه علوم اجتماعی
سال یازدهم شماره 4 (پیاپی 29، زمستان 1383)

  • ویژه نامه علوم ارتباطات
  • تاریخ انتشار: 1383/12/15
  • تعداد عناوین: 9
|
  • مهدی محسنیان راد صفحه 1
  • هادی خانیکی صفحه 7
    این مقاله به توصیف تاریخی دو رویکرد علمی می پردازد که بنیان های مطالعات ارتباطات و توسعه را در ایران نهاده اند. رویکرد نخست که مدنظر دکتر مجید تهرانیان بود و پیش از پیروزی انقلاب اسلامی نقطه عطفی در پژوهش و برنامه ریزی ارتباطات و توسعه به شمار می آید، عمدتآ بر تبیین مفهومی نو در توسعه ملی مبتنی است. رویکرد دوم که دکتر کاظم معتمدنژاد بر آن تکیه دارد و به تحولی در آموزش و سیاست گذاری ارتباطی پس از انقلاب می انجامد، با رد الگوهای خطی توسعه، در حوزه «مطالعات انتقادی» جای می گیرد. اگرچه نقطه عزیمت رویکرد نخست، پژوهش و نقطه عزیمت رویکرد دوم، آموزش به ویژه در دوره های عالی دانشگاهی است، اما دامنه فراگیری هر دو نهایتآ برنامه های توسعه ملی است.
    کلیدواژگان: ارتباطات، توسعه، توسعه ملی، سیاست گذاری ارتباطی، برنامه ریزی ارتباطی، دکتر مجید تهرانیان، دکتر کاظم معتمدنژاد
  • محمد مهدی فرقانی صفحه 57
    این مقاله تلاش می کند ضمن طرح نظریه ها و دیدگاه های مربوط به شکل گیری و پیشبرد جامعه اطلاعاتی و شرایط جدیدی که اطلاعاتی شدن فرهنگ، اقتصاد و سیاست در عرصه جهانی پدید آورده است به ارزیابی نقش و عملکرد رسانه های نوین بپردازد و نحوه تعامل و رقابت آنها را با رسانه های سنتی، مورد بررسی قرار دهد. ادعای اصلی مقاله، آن است که بر خلاف تصور شیفتگان موج جدید رسانه ای، چالش میان دو نسل رسانه ای مزبور، به حذف رسانه های سنتی و جایگزینی رسانه های نوین که دستاورد تکنولوژزی های جدید ارتباطی و اطلاعاتی هستند، منجر نخواهد شد.
    تاکید مقاله بر آن است که جامعه اطلاعاتی، بیش از هر چیز، تحولی شگرفت در زمینه ابزارها و امکانات ارتباطی و اطلاع رسانی ایجاد کرده که حامل فرصت ها و تهدیدهایی برای رسانه های همگانی و وضعیت کنونی جوامع در حال گذار از جمله ایران است و بر این اساس هیچ یک از دو رویکرد شیفتگی یا دفع در قبال تکنولوژی های نوین ارتباطی، نه مطلوب است و نه منطقی. بنابراین رسانه های سنتی پیش از آنکه راه حذف را بپیمایند، تحول نقش ها و کارکردها را تجربه خواهند کرد و در این مسیر از دستاوردهای تکنولوژی های جدید، بهره خواهند گرفت. تکنولوژی کامپیوتر و اینترنت می تواند برای روزنامه نگاران تا حدی، استقلال سیاسی و اقتصادی در ورای فشارهای حرفه ای در آغاز هزاره سوم به همراه بیاورد. اینترنت، هم زمان بررسی ها و تحقیقات را برای روزنامه نگاران حرفه ای کاهش می دهد و هم مکان و فاصله را کوچک و کوتاه می سازد و به همین دلیل پیگیری و تعقیب مسائل و دستیابی به افراد مورد نظر را برای آنها آسان تر می سازد و محدودیت های سیاسی را کمرنگ تر می کند. بنابراین اگر به دستاوردهای رسانه های نوین به عنوان فرصت نگریسته می شود می توان از ظرفیت آنها در جهت پیشبرد امر توسعه و تامین عدالت اطلاعاتی و کاهش شکاف های معرفتی بهره جست و رسانه را در مسیر انسانی تر کردن شرایط زیست بشر به کار گرفت.
    کلیدواژگان: فناوری های نوین اطلاعات و ارتباطات (ICT)، روزنامه نگاری، روزنامه نگاری الکترونیک، روزنامه نگاری سنتی، جامعه اطلاعاتی
  • محمدحسین پناهی، اسماعیل عالی زاد صفحه 89
    مسئله مشارکت سیاسی مسئله ای است که در جامعه ما، به ویژه پس از پیروزی انقلاب اسلامی، از جایگاه خاصی برخوردار شده است، به نحوی که برخی از سطوح آن، به ویژه رفتار رای دهی، همواره مورد حمایت و تاکید نظام سیاسی قرار دارد و تبلیغات سیاسی گسترده ای برای آن صورت می پذیرد. در این میان، وسایل ارتباط جمعی به عنوان مهم ترین مجرای ارتباط سیاسی جامعه می توانند نقش تعیین کننده ای در افزایش یا کاهش میزان مشارکت سیاسی ایفا کنند. بر این اساس، پژوهشی با هدف بررسی تاثیر رسانه های همگانی بر میزان مشارکت سیاسی در ایران به انجام رسید. برای این کار از جامعه آماری تهرانیان بالای نوزده سال نمونه ای 430 نفره انتخاب گردید و داده های لازم از طریق پرسش نامه جمع آوری شد و مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت. یافته های این مطالعه نشان داد که وسایل ارتباط جمعی در بلندمدت و به طور غیرمستقیم از طریق عواملی همچون فرهنگ سیاسی، اثربخشی سیاسی و انگیزه های سیاسی بر مشارکت سیاسی تاثیر می گذارند. علاوه بر این، شدت تاثیر هر یک از رسانه ها (تلویزیون، رادیو، روزنامه، و...) متفاوت است و حتی در مواردی، جهت تاثیر آن ها نیز متفاوت است، به نحوی که برخی از آن ها شرکت در فعالیت های سیاسی را ترغیب و برخی دیگر بی تفاوتی سیاسی را تشویق می کنند.
    کلیدواژگان: مشارکت سیاسی، وسایل ارتباط جمعی، فرهنگ سیاسی، اثربخشی سیاسی، انگیزه های سیاسی
  • یونس شکرخواه، نعیم بدیعی صفحه 133
    در این مقاله به این پرسش کلیدی پاسخ داده خواهد شد که آیا گفتمان تعیین دستور جلسه و برجسته سازی و نیز جریان یکسویه اطلاعات در روزنامه نگاری سنتی چاپی به سوی سطح وسیعی از توده های مخاطب درحال انتقال است یا خیر و آیا روزنامه نگاری آنلاین با گونه پیشتازش یعنی روزنامه نگاری سایبر که با تکیه بر تکنولوژی های نوین ارتباطی در این انتقال گفتمان نقش ایفا کرده، به آزادی بیان کمک می کند یا خیر.
    اگر چه در پژوهش گسترده اصلی، همه تلاش متمرکز براین نکته بوده است که مفهوم سایبرژورنالیسم و همین انتقال گفتمان از چهار مسیر یعنی از طریق مرور ادبیات، از طریق پرسش نامه هایی که برای صاحب نظران جهانی در عرصه روزنامه نگاری سایبر ارسال شده (پاسخ دهندگان به پرسش های این پژوهش عبارتند بوده اند از: پروفسور مایندی مک آدامز از دانشگاه فلوریدا، سردبیر سایت سایبر ژورنالیسم و رسانه های سایبر و مسئول توسعه متن در سایت واشنگتن پست؛ پروفسور رالف برنگر، استاد روزنامه نگاری و ارتباطات جمعی دانشگاه امریکایی قاهره، متخصص مهارت های روزنامه نگاری و کارشناس ارتباطات بین الملل؛ برتران پکه ری، سردبیر وبلاگ سردبیران جهان، فروم مجازی سردبیران جهان در زمینه بحث درباره سایبر ژورنالیسم؛ پروفسور وینسنت ماسکو، رییس پژوهشگاه ارتباطات و جامعه در دانشکده جامعه شناسی دانشگاه کویینز کانادا؛ پروفسور نیل نمت، روزنامه نگار و استاد روزنامه نگاری در دانشگاه پوردو ایالات متحده امریکا، پروفسور لارنس پینتاک، استاد روزنامه نگاری در دانشگاه میشیگان امریکا، گزارشگر سی.بی.اس و ای.بی.سی نیوز، نویسنده امریکن ژورنالیسم ریویو، تایمز لندن، سانفرانسیسکو کرونیکل و نیویورک تایمز، کاندیدای جایزه امی و برنده دو جایزه باشگاه مطبوعاتی ماورای بحار؛ پروفسور نورا پاول، رییس انستیتوی مطالعات رسانه های نوین، مسئول بخش تمرکز بر تاثیرات محیط رسانه های مدرن بر محتوا در انستیتوی مطالعات رسانه های نوین، استاد کالج روزنامه نگاری و ارتباطات جمعی دانشگاه مینه سوتا امریکا، سردبیر بخش اطلاعات در میامی هرالد از 1979 تا1991 و عضو سازمان برجسته آموزشی ارتباطاتی پوینتر از 1991 تا 2000، عضو بخش رسانه های نوین در انستیتوی رسانه های امریکا و عضو انجمن خبرهای آنلاین و عضو پروژه نیوزپلکس در زمینه آموزش روزنامه نگاران در اتاق خبر آینده؛ پروفسور یحیی کمالی پور، رییس دانشکده ارتباطات و هنرهای خلاق دانشگاه پوردو امریکا، سردبیر سه نشریه آنلاین ژورنال رسانه های جهانی، مانیتور رسانه های جهانی و دهکده جهانی؛ کرافورد کیلییان، نویسنده کانادایی، کارشناس روزنامه نگاری و وب نویسی و سردیبر سایت معروف نوشتن برای وب، از طریق بررسی مصوبه های بین المللی و نیز از طریق سنجش نگرش های روزنامه نگاران ایرانی به گونه علمی شناسایی شود، اما در این جا صرفا به بخش مربوط به سنجش نگرش روزنامه نگاران سایبر و روزنامه نگاران چاپی در قبال انتقال گفتمان تعیین دستور جلسه و برجسته سازی و جریان یک سویه اطلاعات به سوی مخاطبان ونقش تکنولوژی های نوین ارتباطی در این انتقال گفتمان پرداخته می شود.
    کلیدواژگان: روزنامه نگاری سنتی، روزنامه نگاری سایبر، تکنولوژی های نوین اطلاعاتی و ارتباطی، گفتمان تعیین دستور جلسه و برجسته سازی، آزادی بیان، آزادی رسانه ها، روش کیو، سانسور، تهدید آزادی بیان، رسانه های الکترونیک، جامعه اطلاعاتی، دسترسی آزاد به اطلاعات
  • داود زارعیان صفحه 173
  • نظام بهرامی کمیل صفحه 213
    جهانی شدن عرصه های جدیدی را برای رشد و شکوفایی صنعت تبلیغات ایجاد کرده و صنعت تبلیغات نیز با بهره گیری از آخرین تکنولوژی ها، بستر مناسب را برای تسریع این روند مهیانموده است. در این تعامل، نقش شرکت های چندملیتی ونظام های سیاسی نسبت به گذشته تغییر پیدا کرده است. نویسنده با بررسی موضوعات مذکور به تشریح این رابطه دوسویه ازدیدگاه افرادی چون یورگن هابرماس، مانوئل کاستلز و جورج ریترز پرداخته است.
    کلیدواژگان: تبلیغات بازرگانی، بحران هویت، جامعه اطلاعاتی، جهانی شدن، حوزه عمومی، شرکت های چند ملیتی، صنعت تبلیغات، مک دونالدیزه شدن، مصرف
  • علی اصغر کیا صفحه 239
    در این مقاله، به بررسی محتوای تلکس خبرگزاری جمهوری اسلامی ایران (ایرنا) پرداخته شده که در سه مقطع 1361، 1371 و 1381 در زمینه مسائل و مطالب مربوط به زنان گردآوری شده و انعکاس یافته است تا بخشی از فعالیت خبرگزاری ایرنا در زمینه اخبار و مطالب مربوط به زنان به عنوان نیمی از پیکره جامعه روشن شود. چارچوب نظری این بررسی تلفیقی است از نظریه های فمینیسم و برجسته سازی تا تاثیر این دو نظریه در تعیین و انتخاب اخبار مربوط به زنان و انعکاس آن مورد بررسی قرار گیرد. ساختار موضوعی مطالب، ماهیت و محوریت مطالب، سبک ارائه مطالب، آفرینندگان مطالب، حجم و اندازه مطالب، جهت گیری مطالب، کارکرد و اهداف مطالب انعکاس یافته متغیرهایی هستند که در این بررسی مورد ارزیابی و تحلیل قرار گرفته اند. بررسی حاضر به روش تحلیل محتوا انجام گرفته و حجم نمونه آماری شامل 321 مطلب است. از آن جایی که هر یک از متغیرها در سه دوره مورد بررسی به مقایسه گذاشته شده اند، یافته های پژوهش در مجموع، نشان می دهد تفاوت معنی داری بین دوره های مورد بررسی در بسیاری از متغیرها متناسب با شرایط سیاسی اجتماعی و فرهنگی هر دوره وجود دارد. به لحاظ کمیت نیز یافته ها نشان می دهد که روز به روز هم به تعداد مطالب و اخبار زنان و هم به حجم هر یک از آن موارد افزوده می شود و به عبارتی روند صعودی دارد.
    کلیدواژگان: رسانه ها، خبرگزاری جمهوری اسلامی ایران، اخبار زنان، برجسته سازی خبر
  • علی اصغر محکی، نعیم بدیعی صفحه 273
    بر اساس نظریه های کارکردی جامعه شناسی نظم، «مطبوعات» با تصویرسازی از چهره پلیس، و عملکرد و رابطه آن با مردم می توانند در حفظ امنیت روانی جامعه ایفای نقش کنند. ایفای چنین نقشی تحت تاثیر ریشه های شکل گیری و تداوم حیات مطبوعات و پلیس در کشور و نیز فضای سیاسی و اجتماعی حاکم بر جامعه قرار دارد. با تحلیل محتوای مطالب مطبوعات و تقارن دادن این تحلیل با بافت سیاسی اجتماعی دوره های مختلف تاریخی می توان دریافت که در هر دوره، ارائه مطبوعات از پلیس، و عملکرد و رابطه آن با مردم چگونه بوده و در مقایسه با دوره های دیگر چه تغییری یافته است.
    در این بررسی، آن چه مطبوعات از پلیس، عملکرد و رابطه آن با مردم در پنج دوره از تاریخ معاصر ایران ارائه کرده اند، بر اساس شاخص های زیر تبیین و مقایسه شده است: میزان اقتدار ارائه شده از پلیس، مقدار مطالبات انعکاس یافته مردم از پلیس، نوع مطالبات مردمی درج شده، جهت گیری پلیس در مطالب (به طرفداری از دولتمردان یا به طرفداری از مردم)، میزان جامعه محور یا تهدیدمحور نشان دادن رویکرد پلیس، نوع رابطه نشان داده شده از پلیس در مطالب مطبوعات هر دوره (رابطه با جامعه، رابطه با مراجعان یا متقاضیان خدمات پلیسی، رابطه با منابع اطلاعاتی یا دولتی، روابط درون سازمانی و بین انواع مختلف نقش ها)، شیوه پاسخ یا رویارویی پلیس با پدیده های اجتماعی (ستیز، انکار ، طرد و حذف پدیده یا نقادانه، تحلیلی و اصلاحی)، و شیوه نقد پلیس در مطبوعات (مخرب، غیرمخرب).
    یافته های این تحقیق نشان می دهند که نقش واسط مطبوعات در رابطه پلیس و مردم در ایران تحت تاثیر فضای سیاسی اجتماعی قرار دارد. قواعد کلی حاکم بر فضای مطبوعات کشور در دوره های مختلف، وضعیت خود را در ضمن ارائه نوع رویکرد و میزان اقتدار پلیس نشان داده است، به گونه ای که در فرازهایی از تاریخ این کشور، شرایط و فضای سیاسی حاکم موجب شده تا تصاویری متفاوت از اقتدار، رویکرد و نوع رابطه پلیس و مردم در مطبوعات کشور ارائه شود.
    کلیدواژگان: پلیس و مردم، مطبوعات ایران، نیروی انتظامی ایران، رویکرد جامعه محور و رویکرد تهدیدمحور، جامعه شناسی نظم و امنیت اجتماعی، تاریخ معاصر ایران