فصلنامه مدرس علوم انسانی
سال دوازدهم شماره 2 (پیاپی 57، تابستان 1387)

توسعه منطقه ای از طریق رشد، تنوع کارکردی سکونتگاه ها و ایجاد قویترین ارتباط میان آنها به وقوع می پیوندد. بر همین اساس بررسی روابط کارکردی- خدماتی در بین سکونتگاه ها به منظور رسیدن به یک الگوی مناسب سلسله مراتب سکونتگاهی الزامی است. از این رو مقاله حاضر با هدف بهره گیری از روش تحلیل شبکه در بررسی روابط کارکردی- خدماتی سکونتگاه های بخش رونیز تدوین شده است. به منظور دستیابی به هدف مورد نظر به تعیین 20 رابطه خدماتی در چارچوپ چهار نوع کارکرد و رابطه (آموزشی- فرهنگی، زیربنایی- تجاری، بهداشتی- درمانی و اداری) و با تهیه و تکمیل پرسشنامه در بین سکونتگاه ها اقدام شد. سپس به منظور تحلیل هر یک از این روابط، از روش تحلیل شبکه استفاده شد. نتایج بررسی ها نشان می دهد که از طریق کاربرد روش تحلیل شبکه می توان با سرعت و سهولت بیشتری روابط کارکردی میان سکونتگاه های انسانی را بازشناسی کرد. بر همین اساس مشخص شد که رابطه کارکردی- خدماتی سکونتگاهای بخش رونیز بیشتر با شهر رونیز (مرکز بخش) و روستاهای ماهفرخان و بنوان است. همچنین از لحاظ روابط مطالعه شده به استثنای شهر رونیز، به دلیل بعد مسافت سایر سکونتگاه ها، تنها با سکونتگاه های دهستانی که در آن واقع شده اند، در ارتباط می باشند.

در این تحقیق داده های مربوط به ناهنجاری های دمایی کره زمین و بارش متوسط سالیانه ایستگاه تبریز در طی دوره آماری 1951-2005 استفاده شده اند. روش های اصلی به کار گرفته شده در این مطالعه عبارت است از روش تعیین ضریب همبستگی پیرسون، تحلیل مؤلفه روند سری های زمانی، رگرسیون خطی ساده و رگرسیون پولی نومیال به عنوان یک روش نیمه خطی و شبکه های عصبی مصنوعی. نتایج حاصل از کاربرد و تحلیل همبستگی پیرسون نشانگر همبستگی منفی و معکوس معنا داری بین بارش سالیانه تبریز و ناهنجاری های دمایی کره زمین است. این به آن معنا است که غالبا با منفی شدن ناهنجاری های دمایی کره زمین، بارش سالیانه تبریز افزایش پیدا کرده و ترسالی به وقوع می پیوندد و برعکس با مثبت شدن ناهنجاری های دمایی کره زمین، متوسط بارش سالیانه تبریز کاهش پیدا کرده و خشکسالی به وقوع می پیوندد. تحلیل مؤلفه روند بلندمدت سری های زمانی نشان می دهد که در طول دوره آماری از بارش متوسط سالیانه تبریز کاسته می شود، اما روند ناهنجاری های دمایی کره زمین روندی افزایشی از خود نشان می دهد. ارتباط بارش متوسط سالیانه تبریز با گرمایش جهانی نیز با استفاده از شبکه های عصبی مصنوعی شبیه سازی شده است. نتایج حاصل از کاربرد روش های مختلف در این مطالعه نشان می دهد که روش شبکه عصبی مصنوعی در مقایسه با روش های رگرسیون خطی ساده و رگرسیون نیمه خطی پولی نومیال درجه 6، روش شبیه سازی بهتر و دقیقتر است. روش های مختلف شبکه های عصبی مصنوعی به کار گرفته شده در این مطالعه نشان می دهد که روش پرسپترون چند لایه با 3 لایه مخفی و الگوریتم آموزش پس انتشار قابلیت بسیار عالی در پیش بینی همبستگی بین سری ها دارد.

بررسی نوسانهای سطح آب دریاچه ها به منظور حفاظت آنها به لحاظ اهمیت، ماهیت و موقعیت این مجموعه های آبی و به عنوان یک میراث طبیعی در سالهای اخیردر بین کشورها در سطح ملی و منطقه ای جایگاه ویژه ای پیدا کرده است. دریاچه ارومیه با وسعتی بین 4500 - 6000 کیلومتر مربع به عنوان بزرگترین دریاچه داخلی ایران و بیستمین دریاچه جهان از اهمیت ویژه ای برخوردار است. هدف اصلی تحقیق جاری بررسی تغییرات سطح آب دریاچه ارومیه با استفاده از تصاویر ماهوره ای و سیستم اطلاعات جغرافیایی می باشد، برای رسیدن به این هدف تصاویر ماهواره ای چند طیفی ماهواره لندست (شامل تصاویر سنجنده های MSS، TM، (ETM+، MODIS و IRS از سال 1976م. الی 2005 م. مورد استفاده و پردازش قرار گرفت و نوسانهای سطح آب دریاچه در دوره های زمانی مختلف استخراج شد. مدلهای نهایی نشان دهنده نوسانهای گسترده دوره ای و تغییرات چشمگیر فصلی در پارامترهای هندسی دریاچه ارومیه، به ویژه در طول دهه گذشته می باشد. بیشترین تغییرات به دلیل کاهش ارتفاع آب دریاچه بویژه در جنوب شرق و سواحل شرقی دریاچه ارومیه شده است. ظهور چنین نوسانهای معناداری باعث کاهش 23 درصدی از سطوح آب دریاچه در طی دوره مطالعه شده شده است که خود باعث تسریع روند تبدیل اراضی آبی به زمینهای لم یزرع و رسوب املاح نمکی در امتداد خطوط ساحلی شده است.

برنامه ریزی دسترسی به دلیل ترکیب و پیونددادن کاربری ها و شبکه حمل ونقل، جایگاه مهمی در فرایند برنامه ریزی و طراحی شهری دارد، اهمیت این مساله از دهه 1950 م. به بعد و بویژه از دهه 1970 م. بدنبال جنگ اعراب و اسرائیل، افزایش قیمت نفت و انتقاد از الگوی طراحی شهری مبتنی بر شهر ماشینی (که بر جدایی محل کار و زندگی و گسترش افقی شهرها مبتنی است) بیشتر مطرح شد. همچنین این موضوع باعث استفاده بیشتر از ماشین در سفرهای کاری درون شهری و مشکلاتی از قبیل افزایش سوخت و آلودگی های زیست محیطی نیز شد. برنامه ریزی دسترسی به مفهوم «کاهش فاصله بین محل کار و زندگی» یا «آسانی رسیدن به مقصد در مقابل آسانی جابه جایی یا افزایش سرعت» (حرکت) است. هدف این تحقیق، سنجش دسترسی بر مبنای تحلیل سیستم حمل و نقل عمومی اتوبوس است که پس از ماشین شخصی، عمده ترین وسیله جابه جایی مسافر در شهر مشهد، دومین شهر کشور، به لحاظ جمعیتی است.
برای دستیابی به این هدف از مدل جاذبه اصلاح شده هنسن، پولر و لو استفاده شد. این مدل متکی بر متغیرهای جمعیت، اشتغال و محاسبه پتانسیل جاذبه و فاصله بین مناطق مختلف شهرداری (12 منطقه) است که با کمک سیستم اطلاعات جغرافیایی انجام گرفت. نتایج حاصل از کاربرد مدل در شهر مشهد، بیانگر این واقعیت است که پس از وسایط نقلیه شخصی (8/27% کل سفرها)، اتوبوس عمده ترین وسیله حمل و نقل عمومی است. بنابراین 24% کل سفرهای روزانه به وسیله آن انجام می شود. 88% وسعت کل سطح شهر و 86% جمعیت شهر دسترسی مستقیم به اتوبوس دارند(بترتیب 25.49 کیلومترمربع و 342987 نفر جمعیت شهری تحت پوشش دسترسی مستقیم سیستم اتوبوسرانی نیستند).
همچنین ضریب دسترسی تفاوتهای مناطق مختلف شهر را نشان می دهد. جهت گیری آن از مناطق پرجمعیت و کم درامد شمال شرقی شهر به سمت مناطق درحال توسعه شمال غربی و غرب شهر است. ایجاد مسیرهای جدید خطوط اتوبوسرانی و تغییر مسیر خطوط موجود برای تحت پوشش قرار دادن مناطق بدون دسترسی مستقیم اتوبوسرانی، گام مؤثری در راستای تحقق توسعه پایدار شهری است.

در این تحقیق ابتدا قابلیتها و استعدادهای نواحی مختلف زیست اقلیمی ایران شناسایی و سپس درجه ناپایداری و شکنندگی آنها ارزیابی شد. برای رسیدن به این هدف از داده های هواشناسی 142 ایستگاه سینوپتیک و اقلیم شناسی که اطلاعات کافی حداقل در یک دوره نرمال سی ساله (1965 1995) را داشتند، استفاده شد. به منظور بررسی وضع موجود با استفاده از روش هولدریج که یک مدل اقلیم حیاتی است، نوع حوزه حیاتی هر ایستگاه تعیین شد. مبنای طبقه بندی در این روش بر اساس دو متغیر بارش و دمای زیستی سالیانه است. در مرحله بعدی با استفاده از مدل فوق و اجرای سناریوهای فرضی میزان حساسیت نواحی مختلف اقلیمی ایران ارزیابی شد.
نتایج این تحقیق نشان می دهد که برخی از نواحی زیست اقلیمی ایران واقع در محورهای کوهستانی زاگرس و البرز، ارتفاعات آذربایجان و خراسان شمالی که دارای چهار فصل منظم و دارای تیپ اقلیمی معتدل سرد هستند، بیشترین تغییرات زیست اقلیمی در شرایط گرمایشی را دارند. نواحی فوق که جزء زیست بوم های استپی کشور به شمار می آیند، حساسیت زیادی را نسبت به سایر گروه ها در برابر افزایش دما دارند. این بررسی نشان می دهد که زیست بوم های جنگلی ایران در شمال و غرب کشور نسبت به کاهش بارش حساستر بوده و نسبت به سایر زیست بوم ها از آسیب پذیری بیشتری برخوردارند.

اختلاف قدرت تفکیک تصاویر چند طیفی و تصویر پانکروماتیک به عنوان یکی از عوامل تاثیرگذار بر عملکرد طیفی و مکانی روش های ترکیب تصاویر مطرح می باشد که هدف این تحقیق قرار داده شده است. پس از تهیه تصاویر چندطیفی شبیه سازی شده با قدرت تفکیک 8، 12، 16،...و44 متری از تصاویر چندطیفی آیکنوس و تصویر پانکروماتیک شبیه سازی شده 4 متری با استفاده از چهار روش ترکیب تصاویر، شامل روش های ترکیب مبتنی بر تبدیلBrovey، تبدیل مؤلفه های اصلی، تبدیل موجک و تبدیل مؤلفه های اصلی- تبدیل موجک، تصاویر چند طیفی شبیه سازی شده با تصویر پانکروماتیک شبیه سازی شده، ترکیب شدند. از شاخصهای کمی شامل ضریب همبستگی برای بررسی کیفیت طیفی و از شاخص آنتروپی برای بررسی کیفیت مکانی تصاویر ترکیب شده استفاده شد. نتایج این تحقیق نشان دهنده آن است که نوع تاثیرگذاری افزایش اختلاف اندازه پیکسلهای تصاویر چند طیفی در مقایسه با پیکسلهای تصویر پانکروماتیک، وابسته به روشی می باشد که برای ترکیب تصاویر استفاده می شود. همچنین در بین روش های استفاده شده برای ترکیب تصاویر، روش ترکیب مبتنی بر تبدیل Brovey کمترین حساسیت نسبت به تغییرات اختلاف اندازه پیکسلها و روش ترکیب مبتنی بر تبدیل مؤلفه های اصلی- ترکیب موجک بیشترین حساسیت را دارند. همچنین رابطه تغییرات کیفیت طیفی و مکانی تصاویر ترکیب شده نسبت به افزایش اختلاف قدرت تفکیک تصاویر چند طیفی وپانکروماتیک به صورت غیرخطی می باشد.

هدف از این پژوهش تعیین مسیر و منشا سامانه های بارشی ورودی به منطقه مورد مطالعه و فرکانس بندی این سامانه ها می باشد. برای این منظور داده های بارشی 7 ایستگاه در استانهای کرمانشاه و ایلام در دوره 10 ساله (1999-1990م) مطالعه و تعداد 80 سامانه انتخاب شد. سپس نقشه های سطح زمین و 500 . 68 سامانه که موجود بودند، بررسی شدند. این تحلیل روی مراکز سیکلونی نقشه های سطح زمین به صورت 6 ساعته و مراکز کم ارتفاع و محور ناوه سطح 500 .. به صورت 12 ساعته انجام شد. نتایج بررسی نشان داد که بیشترین تعداد سامانه هایی که برای منطقه بارش داشتند، سامانه های سودانی بودند. همچنین لازم به ذکر است که تنها سامانه های سودانی، بارشی بیش از 300 میلیمتر دارند. در درجه دوم اهمیت سامانه های ادغامی (مدیترانه ای- سودانی) قرار دارند. مهمترین منطقه ترکیب سامانه های ادغامی، شرق مدیترانه در طول جغرافیایی 33-36 درجه شرقی و عرض جغرافیایی30-35 درجه می باشد. سامانه های مدیترانه ای بیشتر از دریای آدریاتیک و مدیترانه مرکزی منشا گرفته و به طور متوسط در امتداد عرض جغرافیایی °35 به طرف شرق حرکت می کنند. همچنین سامانه های مونسونی به هنگام تقویت در اواخر بهار و تابستان برای منطقه مورد مطالعه بارش ایجاد می کنند. در بیشترین روز بارش سامانه ها به طور نرمال محل محور موج بلند مدیترانه در شرق مدیترانه تا شمال دریای سرخ (طول 30 تا 40 درجه شرقی) قرار می گیرد. علاوه بر این، بر اساس محاسبات انجام شده، ارتباط مستقیمی بین عمیق شدگی انتهای محور ناوه و میزان بارش وجود ندارد.

در این تحقیق با توجه به ساختار جوان جمعیت در شهر سنندج، نرخ بالای مهاجرت روستاییان و نیاز هر چه بیشتر به مسکن شهری در رابطه با لزوم استفاده بهینه از منابع ملی به ویژه صرفه جویی در زمینه مصرف انرژی در بخش ساختمان، متناسب با پارامترهای اقلیمی موجود و موقعیت منطقه مطالعه شده از معیار ماهانی برای مطالعه وضعیت زیست اقلیم و میزان سازگاری اقلیمی بافت قدیم و جدید شهر سنندج و ارائه پیشنهادهای معماری به منظور استفاده هر چه بیشتر از انرژی های طبیعی (خورشید، باد و...) و صرفه جویی در مصرف سوختهای فسیلی استفاده شده است. پس از محاسبه وضعیت زیست اقلیم شهر سنندج، مساکن موجود بر اساس قدمت و ویژگی های معماری به سه دسته بافت جدید، قدیم و فرسوده تقسیم شدند؛ آن گاه تعداد 142 نمونه از بافتهای معماری در مناطق مختلف شهر سنندج انتخاب شد. سپس بر اساس معیار ماهانی پرسشنامه ای تنظیم شد و با توجه به ویژگی های معماری هر کدام از نمونه ها، پرسشنامه ای تکمیل شد. نتایج پرسشنامه ها برای هر بافت، جداگانه استخراج شد. این نتایج به منظور تطبیق با معیار ماهانی و براورد میزان سازگاری اقلیمی مساکن در نرم افزار رایانه ای SPSS با هم مقایسه و تحلیل شدند. بر اساس معیار ماهانی، بافت قدیم شهر بیشترین سازگاری با اقلیم محلی و بافت جدید کمترین سازگاری را دارد. در مجموع می توان گفت حدود 50 درصد از مساکن شهر سنندج با شرایط اقلیمی محل سازگار هستند.

برای مطالعه بارشهای سیل زا در جنوب شرق دریای خزر از نقشه های سینوپتیک روزانه سازمان هواشناسی در چهار سطح (سطح زمین، تراز 850، 700 و 500 هکتو پاسکال) از سال 1992 - 2003 استفاده شد. نتایج به دست آمده بیانگر آن است که پنج نوع توده هوا و سامانه های فشاری در ریزش بارش جنوب شرق دریای خزر مؤثر است که عبارتند از: سامانه پرفشار مهاجر اروپایی، سامانه پرفشار سیبری، پرفشار جنب حاره ای، کم فشار موسمی و سامانه کم فشار سودانی. بنابراین شرایط سینوپتیکی لازم برای ایجاد بارشهای سیل زا در فصل گرم سال در استان گلستان عبارتند از: فرارفت هوای سرد روی دریای خزر به وسیله سامانه پرفشار مهاجر اروپایی و همرفت گرم و مرطوب از شرق و جنوب شرق به وسیله سامانه کم فشار موسمی در سطح زمین و ریزش هوای سرد در منطقه واگرایی ناوه شمال روسیه در تزار فوقانی جو روی دریای خزر. نفوذ سامانه پرفشار مهاجر اروپایی از شمال شرق و ریزش هوای سرد جنب قطبی از یکسو و نفوذ زبانه های سامانه کم فشار سودان از جنوب و جنوب غرب از سوی دیگر در سطح زمین و نفوذ سامانه پرارتفاع جنب حاره ای تا بخشهای مرکزی دریای خزر در لایه های میانی جو و واقع شدن دریای خزر در منطقه واگرایی ناوه شمال آرال.

پژوهش حاضر با طرح یک سؤال اصلی، دو فرضیه و با ارائه یک بررسی و تحلیل ژئوپلیتیک، سیاست خارجی ایران در قبال جمهوری آذربایجان را بر اساس برخی از مهمترین واقعیتهای ژئوپلیتیک و جغرافیایی موجود بین دو کشور، بررسی و نقد می کند. پژوهش حاضر به این نتیجه رسیده است که سیاست عدم سازش جمهوری آذربایجان و تا حدودی عدم استراتژی مدون و هدفمند از طرف جمهوری اسلامی ایران باعث شده است تا واقعیتهای ژئوپلیتیک و جغرافیایی مثبت و پیونددهنده، نظیر همسایگی، اشتراک مذهبی، تجانس جمعیتی، منافع مشترک، وابستگی های جغرافیایی و ژئوپلیتیک و اشتراکات فرهنگی و تاریخی و... به حد کافی نتوانند روابط نزدیکی بین طرفین ایجاد کنند. همچنین یافته های تحقیق نشان می دهد که هر چند این مساله تا حدودی از طرف ایران با توجه به مواضع تند ناسیونالیستی و پافشاری بر سیاست عدم سازش از سوی آذری ها قابل درک می باشد، اما جمهوری آذربایجان در مورد استراتژی سیاست خارجی خود در قبال جمهوری اسلامی ایران، هیچ دلیل منطقی و واقع بینانه ای که بتوان سیاست عدم سازش این جمهوری را براساس آن قابل توجیه کرد، تاکنون ارائه نکرده است. در نهایت، پژوهش حاضر هدف کلی و استراتژی ذیل را برای سیاست خارجی ایران در مقابل جمهوری آذربایجان پیشنهاد می کند:هدف کلی: سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران در تعامل با جمهوری آذربایجان براساس واقعیتهای ژئوپلیتیک و جغرافیایی موجود بین دو کشور پایه ریزی شود، استراتژی: توسعه روابط متقابل براساس حسن همجواری از طریق آگاهی و درک درست از وابستگی های متقابل ژئوپلیتیک، علایق ژئوپلیتیک، اهداف و منافع ملی مشترک و علایق سایر بازیگران مؤثر در روابط فیمابین، همچنین اعتمادسازی به سمت تقویت و تعمیق روابط و سیاست خارجی دو کشور براساس واقعیتهای ژئوپلیتیک.