فصلنامه نقد و نظر
سال چهاردهم شماره 1 (پیاپی 53، بهار 1388)

برهان وجودی، از بحث‌انگیزترین براهینی است که اندیشمندان غربی پس از طرح آن از سوی آنسلم به بحث‌ و بررسی آن و مسایل مربوط به آن پرداخته‌اند. جذابیت آن چندان است که حتی در عصر حاضر نیز بحث درباره آن در میان اندیشمندان، رایج است و برخی با ارایه تقریرهای جدید، آن‌ را تایید کرده‌اند. در مقاله حاضر، سعی شده تا به‌اختصار دیدگاه الاهی‌دانان و فیلسوفان برجسته غرب درباره این برهان، در قالب سیر تاریخی، تبیین و بررسی شود. از آن‌جا که در تاریخ اندیشه، گونیلو نخستین کسی است که نسبت به این برهان واکنش نشان داده و آن را رد کرده است، ابتدا به نقدهای گونیلو اشاره شده و سپس پاسخ آنسلم به وی آورده شده است. در ادامه به نقدهای آکویناس و دیدگاه‌های دکارت، اسپینوزا، لایبنیتس و نقدهای کانت، فیلسوفان زبان و دیدگاه مدافعان معاصر این برهان همچون مالکوم پرداخته شده است و در نهایت نیز دیدگاه خود درباره این برهان را مطرح و به مقایسه و بیان وجه تفاوت اساسی آن با برهان صدیقین اشاره کرده‌ایم.

چارلز هارتسهورن، تقریری جدید از برهان وجودی آنسلم ارایه می‌دهد که متناسب با مفهوم مورد پذیرش او از خداست. از دیدگاه او، نه طرفداران آنسلم و نه مخالفان او فهم صحیحی از برهان اصلی آنسلم نداشته‌اند. او خطای این متفکران را به جهت تبعیت از گانیلو می‌داند که فصل دوم خطابه را در تقریر برهان وجودی ملاک قرار داده و فصل سه و چهار را نادیده گرفته است. هارتسهورن اکثر کتاب‌هایی را که درباره برهان وجودی آنسلم بحث کرده‌اند، دارای این وجه مشترک می‌داند که به نکات مهمی که آنسلم در فصل‌های سه و چهار خطابه بیان کرده و بارها در پاسخ به گانیلو تکرار کرده است، توجه نکرده و فقط به استدلالی که در فصل دو آمده اکتفا نموده‌اند.

بنچوینگا فیلسوف و اندیشمند معاصری است که در کتاب منطق و دیگر مهملات، به بررسی و تحلیل چند و چون و چرایی طرح برهان وجودی از سوی آنسلم پرداخته است. این تحلیل وی،‌ به ظاهر بحثی انگیزه‌شناختی درباره برهان وجودی است؛ اما در واقع، آنسلم و برهان وجودی وی، بهانه‌ای برای طرح سایر دیدگاه‌هایش است؛ از این‌رو، در طی فصول این کتاب، بسیاری از دیدگاه‌های خود را درباره ماهیت انسان و روح و شان و جایگاه منطق و استدلال و نیز برهه‌هایی از الاهیات مسیحی مطرح کرده است. در مقاله حاضر، مباحث گوناگون وی بر اساس نظام فصول کتاب مزبور ارایه و نقد خواهد شد. همچنین با توجه به اهمیت تاریخ در بررسی اندیشه‌های دینی و فلسفی و با توجه به هم‌عصر بودن سهروردی با آنسلم و دغدغه‌های مشترک این دو اندیشمند، تلاش کرده‌ایم تا آنجا که ممکن است، مسایل و دغدغه‌های آنسلم را در اندیشه‌های سهروردی و نحوه برخورد وی با آنها پیگیری کنیم.

با ظهور ملاصدرا در قرن یازدهم، تحولی شگرف در بنیان‌های فکری‌- فلسفی در حوزه فرهنگ اسلامی پدید آمد که می‌توان بازتاب آن را به‌روشنی هم در تقریر و هم در توصیف برهان صدیقین مشاهده کرد. برهان صدیقین که تا آن زمان برهانی شناخته می‌شد که در آن با چشم‌پوشیدن از ماسوی الله و تنها با تامل در «هستی»، وجود خدا اثبات می‌شود، برهانی شد که در آن راه و هدف یکی است و خدا خود بر وجود خویشتن گواهی می‌دهد، از آن‌جا که خداوند وجود محض است، پس به‌ناگزیر باید در حقیقت هستی نظر گردد. تفاوت مهمی که این اختلاف رویکرد رقم می‌زند، این است که آیا ویژگی «وجود محور بودن» برای برهان صدیقین موضوعیت دارد یا طریقیت.

به باور برخی، برهانی که علامه طباطبایی در حاشیه اسفار برای اثبات وجود خداوند مطرح کرده‌ است، بر هیچ اصل یا مسئله فلسفی مبتنی نیست. در این نوشتار نشان می‌دهیم که این گفته نادرست است و برهان علامه، بدون بهره‌گیری از دو نظریه فلسفی، یعنی نظریه حداکثری مطابقت با عالم وجود و نظریه تعمیم‌یافته وحدت شخصی وجود به سرانجام مطلوب نمی‌رسد. نوشتار حاضر به شرح و بسط برخی نکات مطرح‌شده در مقاله پیشین نگارنده با نام «تاملی در برهان صدیقین به تقریر علامه طباطبایی»، می‌پردازد و تلاش دارد به انتقاداتی که بر آن مقاله ایراد شده است، پاسخ گوید.