فصلنامه روش شناسی علوم انسانی
پیاپی 55 (تابستان 1387)

پژوهش کیفی فرصت مناسبی برای گسترش قلمرو بررسی های روان شناختی به حوزه هایی که قابل کمی سازی نیست، فراهم می آورد؛ اما چالش های خاصی را نیز در مورد موضوع معیارهای ارزیابی پژوهش همانند اعتبار و روایی پیش می کشد. به طور کلی، پژوهشگران کیفی به معیارهای پژوهشگران کمی به هنگام ارزیابی آثارشان معترضند و آنها را رد می کنند. این معیارها شامل روایی، اعتبار و تعمیم پذیری است. این مقاله تلاش می کند با ملاحظه مفهوم رویکرد و تاثیر آن بر موضوع علم، از معیارهای اثبات گرایی سنتی درباره اعتبار، پایایی و تعمیم پذیری فاصله گرفته اند و به ارایه صورت بندی متفاوتی از این مفاهیم که با پژوهش کیفی همخوانی داشته باشد بپردازد. به نظر می رسد برای پژوهش های کیفی، قضاوت درباره ی درستی فرایند پژوهش و کیفیت محصول نهایی مستلزم معیارهای ارزیابی کاملا متفاوتی است.

روش تحلیل محتوا یکی از پرکاربردترین روش های تحقیق در مطالعات علوم اجتماعی، رفتاری و انسانی است. در نظام آموزشی فعلی کشور، کتاب درسی مهم ترین ابزار آموزش و دربردارنده ی محتوای برنامه های درسی است؛ از این رو، بررسی محتوای کتاب های درسی، به دلایل مختلف همچون مطابقت با اهداف برنامه ی درسی یا شناسایی نقاط قوت و ضعف کتاب های درسی، امری ضروری است. این بررسی می تواند به روش های مختلفی صورت گیرد که تحلیل محتوا از متداول ترین این روش هاست.مقاله ی حاضر تلاش می نماید، ضمن معرفی تحلیل محتوا، مدل ها، تکنیک ها و روش های متداول در تحلیل محتوای کتاب های درسی را توضیح دهد. در این معرفی تمام مدل ها، تکنیک ها و روش ها در دو گروه کلی فرمول های خوانایی و ابزارهای فهرستی دسته بندی شده اند که مشخصات، ویژگی ها و موارد استفاده ی ابزارهای فهرستی در این مقاله تشریح می گردد.

فاصله ی بین تئوری و عمل در حوزه ی علم سازمان همیشه، دغدغه ی فکر اندیشمندان تئوری سازمان بوده؛ از این رو، تلاش آنها بر کاهش این فاصله متمرکز بوده است. در این راستا، حوزه ی جدید مطالعات فراتئوریک مسیر جدیدی برای تحقق این مهم فراهم کرده است. این مقاله در پی پاسخ های تحلیلی به سوال های زیر است:1. بازاندیشی فراتئوریک به چه معناست و ره آورد آن چیست؟
2. چگونه توسعه ی تئوری های سازمان در پرتو بازاندیشی فراتئوریک معنا می شود؟
3. بازاندیشی فراتئوریک چه تعریفی از تئوری سازمان را مناسب می داند؟
4. بازاندیشی فراتئوریک چه دانشی را برای اندیشه ورزان مدیریت نافع می داند؟
در پایان، به این نتیجه می رسیم که دانش نافع از منظر مطالعات فراتئوریک، دانش بومی و نه جهان شمول است. تئوری های سازمان و مدیریت جهان شمول نیستند. باور به مفید بودن آنها باعث تکرار در کاربرد آنها شده است. تئوری ها حقیقت نیستند؛ لذا یافتن قوانین لامتغیر در علم سازمان تلاشی بیهوده است.

هدف از پژوهش حاضر بررسی پاره ای از خطاهای رایج آماری، در پژوهش های رفتاری است. بر این اساس، چهار نوع خطای آماری رایج در پژوهش های رفتاری مشاهده شده است. خطاهایی نظیر خطای نوع اول (a) و تورم آن، خطای کاربرد نادرست فرضیه ی صفر، خطای گزارش نادرست مقدار P و خطای عدم گزارش حجم اثر که در این مقاله، شرح و بسط مفهومی می شود. افزون بر این، ملاحظات روش شناختی و کاربردی توجه به خطاهای مذکور، به تفصیل مورد بحث قرار می گیرد.

پسامدرنیسم منظری انقلابی، در حوزه ی مطالعات علوم انسانی و اجتماعی پیشنهاد می کند. این رویکرد، با به پرسش کشیدن اعتبار علم مدرن و انگاره ی دانش عینی و مقاومت در برابر هرگونه ادعایی درباره ی حقیقت، افق جدیدی در عرصه ی علوم انسانی و اجتماعی می گشاید. در تاملی دیرینه شناختی، ریشه های پسامدرنیسم را در انسان گرایی جستجو کرده، به برجسته کردن نقش واژگان در بازساختاربندی علوم اجتماعی و انسانی می پردازند. آنان همچنین تلاش می کنند تا نشان دهند که چگونه چالش پسامدرنیسم با عقل و سازمان عقلایی، تمامی حوزه های عملی را تحت تاثیر قرار داده است: در روانکاوی، با به پرسش کشیدن آگاهی و سوژه ی منسجم و منطقی؛ در سیاست، با به چالش کشیدن اقتدار ساختارهای تصمیم سازی سلسله مراتبی و بوروکراتیک که در سپهر و ساحت مشخصی عمل می کنند؛ در انسان شناسی، حمایت از فرهنگ های محلی در مقابل فرهنگ جهانی و....

رهیافت نهادی به عنوان یکی از مکتب هایی که در آن نظریه و روش وجود دارد به ارایه ی گزاره هایی در مورد علل و نتایج نهادهای سیاسی می پردازد، و به ارزش های سیاسی لیبرال دموکراسی اعتقاد دارد. نهادگرایان تصمیم افراد را در ساختار نهادها تحلیل می کنند و در تحلیل های خود برای «نهاد» اولویت قائل می شوند. ویژگی های اصلی نهادگرایی قدیم عبارتند از: قانون گرایی، ساختارگرایی، کل گرایی و تحلیل هنجاری. نهادگرایی جدید را می توان با مفاهیمی همچون تمرکز بر قواعد، مفهوم غیر رسمی نهاد، پویایی نهاد، موضع ارزشی انتقادی، ناپیوستگی نهاد و ادغام از نهادگرایی قدیم بازشناخت. پس از جنگ جهانی دوم، دانش علوم سیاسی بیشتر به فرضیات فردگرایانه ی رفتارگرایی و انتخاب عقلایی معطوف گردید. هر کدام از این رهیافت ها بر این فرض استوار بودند که افراد، به طور خودمختارانه و مبتنی بر نشانه های روان شناسی اجتماعی یا محاسبه ی عقلانی از سود شخصی خودشان، عمل می کنند. از طرفی رفتارگرایان معتقدند که نهادهای رسمی یا غیر رسمی به افراد جهت گیری نمی دهد؛ بلکه انتخاب هایشان به دست خود آنها ساخته می شود.