نشریه پژوهش و نگارش کتب دانشگاهی
سال چهاردهم شماره 1 (پیاپی 21، بهار 1388)

نقش آشکار علوم انسانی در تبیین مبادی و مبانی علوم تجربی و ریاضی مؤید جایگاه خطیر علوم انسانی است. علوم انسانی عامل تعیین کننده اهداف، غایات و نحوه استفاده علوم دیگر است، چنان که علوم دیگر به لحاظ نظری و ارزشی و کاربردی محاط بر علوم انسانی و در آنها غوطه ورند. در این مقاله ضمن توجه به ضرورت قرار دادن علوم انسانی به عنوان پشتوانه فرهنگ و ارزشهای اصیل هر ملت، نگاه نقادانه به وضعیت آن در شرایط کنونی شده است.

کتاب درسی رسمی ترین رسانه در زمینه ارتباط علمی است که به رغم گسترش استفاده از وسایل جدید اطلاع رسانی، نقش اساسی و مهمی در یادگیری برای همه سطوح دارد. برخورداری از بهره وری در تالیف کتابهای درسی نیازمند ارزیابی و نقد مستمر آنها و تلاش برای از بین بردن کاستی هاست.
در این مقاله شاخصهای ارزیابی و نقد کتاب درسی دانشگاهی از پنج جنبه بررسی می شود که عبارت اند از: شکل ظاهری، محتوا، ساختار، زبان و روش. شاخصهایی که کمیت تاثیر آنها در ارزشیابی متون درسی دانشگاهی باید با در نظر گرفتن زمینه های عاطفی، شناختی و مهارتی دانشجویان و با توجه به میزان آگاهی ها و آمادگی ذهنی و همچنین ویژگی های شخصیتی و روانی و علایق آنان مشخص شود.

هدف پژوهش حاضر تبیین معیارهای تالیف و تدوین کتابهای درسی رشته های علوم تربیتی و روان شناسی از نظر محتوایی است. روش این پژوهش توصیفی پیمایشی است و جامعه آماری آن صاحب نظران برنامه درسی و مؤلفان کتابهای درسی اند که با آنان به طور نیمه سازمان یافته مصاحبه شده است؛ بخش دیگر این جامعه، دانشجویان کارشناسی ارشد رشته های علوم تربیتی، مشاوره و روان شناسی و دانشجویان سال آخر کارشناسی این رشته ها در دانشگاه اصفهان (سال تحصیلی 13861387) هستند که به سؤالات پرسش نامه پاسخ داده اند. برای مصاحبه با متخصصان و مؤلفان از روش نمونه گیری هدفمند و برای انتخاب دانشجویان از روش نمونه گیری طبقه ای نسبتی متناسب با حجم استفاده شده است. روش کمی و کیفی، دو روش به کار گرفته شده برای جمع آوری اطلاعات است. در بخش کیفی از مصاحبه نیمه سازمان یافته و در بخش کمی از پرسش نامه محقق ساخته شامل سؤالات بسته پاسخ با مقیاس سبک لیکرت و سؤالات چند گزینه ای استفاده شده است. به منظور برآورد روایی سؤالات پرسش نامه و مصاحبه، روایی محتوایی و برای برآورد پایایی سؤالات به سبک لیکرت، روش آلفای کرونباخ به کار گرفته شده است. پایایی پرسش نامه 82/0 برآورد شده است. به منظور تجزیه و تحلیل اطلاعات حاصل از مصاحبه از روش مقوله بندی و برای تجزیه و تحلیل اطلاعات حاصل از پرسش نامه از آمار توصیفی و استنباطی و در نرم افزار SPSS (نسخه 15) استفاده شده است.
نتایج حاصل از مصاحبه نشان می دهد توجه به دانش قبلی، به روز بودن (از نظر علمی)، مستند بودن، کاربردی بودن محتوای انتخاب شده، مغایرت نداشتن با ارزشها، مبانی فرهنگی و نیازهای جامعه از جمله مواردی است که مصاحبه شوندگان در بخش محتوایی به آنها اشاره کرده اند. نتایج پرسش نامه نشان داد که از نظر دانشجویان باید به ویژگی های محتوایی کتابهای درسی مطلوب بیش از حد متوسط (5/3 از 5) توجه داشت.

تحولات قرن بیست و یکم، به ویژه تحول در علوم و فناوری و پیدایش نظریه های جدید در آموزش و یادگیری، تحول در ساختار و محتوای آموزشی را در تمام سطوح، به ویژه در سطح آموزش عالی، امری ضروری و اجتناب ناپذیر ساخته است؛ زیرا به رغم ظهور عصر اطلاعات و انفجار دانش، نه تنها بسیاری از نظامهای آموزشی پا را فراتر از عصر صنعتی نگذاشته اند، بلکه در فرایند عبور از عصر صنعتی به عصر اطلاعات دچار نوعی آشفتگی شده اند.
بسیاری از صاحب نظران برای رهایی از بحران آشفتگی، بر این باورند که کارگزاران برنامه های درسی باید با الزام عمیق تری مشخص کنند که به کجا می روند و در آینده به چه انسانهای تربیت شده ای نیازمندند. آنان باید نهضت اصلاح برنامه درسی را در مرکز فعالیتهای خود قرار دهند. اما تحول و اصلاح در برنامه درسی نیازمند نگرشی سیستمی است؛ نگرشی که تمام عواملی را که به طریقی در ایجاد موقعیت و فرصتهای یادگیری مؤثرند، بازنگری کند. یکی از عوامل بسیار مهم در نظام آموزش عالی، منابع آموزشی یا کتابهای درسی است. کتابهای درسی معمولا زمینه فعالیتهای آموزشی را در جهت کسب معرفت علمی هدایت می کنند.
با توجه به ظهور عصر اطلاعات و انفجار دانش و توسعه نظریه های آموزش، تحول در ساختار محتوای آموزش و منابع آموزشی امری ضروری است. متاسفانه بررسی و تحلیلها نشان می دهند که بیشتر منابع آموزشی موجود از نظر ساختار و کارکرد انطباق چندانی با عصر اطلاعات ندارند؛ زیرا محتوای عصر اطلاعات بایدبه جای «آموختن»، «چگونه آموختن» و به جای «انتقال اندیشه»، «چگونه اندیشیدن» را به دانشجویان بیاموزد.
در این مقاله سعی شده است، ابتدا مفهوم تحول در نظامهای آموزشی از منظر نظریه های مختلف تحلیل شود، و سپس منابع آموزشی با توجه به عصر اطلاعات و ظهور فناوری جدید مورد نقد و بررسی قرار گیرد؛ سرانجام، براساس نتایج تحلیلهای مختلف، اصول و قواعدی در تهیه و تنظیم منابع درسی دانشگاهی ارائه شود.

کتب درسی سهم چشمگیری در عرصه نشر دارند و مخاطبان آن غالبا قشرهای فرهیخته فرهنگی و دانشگاهی اند. بدیهی است که مؤلفان و ویراستاران باید با دقت و وسواس بیشتر به تالیف و پیرایش زبان آنها بپردازند و علاوه بر غنا بخشیدن به محتوا، انضباط ساختاری و استواری زبان را که شاخص اصلی این کتابهاست، برقرار کنند.
این مقاله درصدد ارائه برخی نکات ویرایشی است که در شکل دهی این متون نقش برجسته ای دارند. در بخش نخست، ضمن تاکید بر ضرورت رعایت زبان معیار در کتب درسی، به سه ویژگی اصلی این نوع زبان: بی نشانگی، نامهجوری، تعادل در تعامل با واژگان بیگانه می پردازیم. در بخش دوم، برخی مسائل ویرایش ساختاری متن، از قبیل: برقراری نظم و ترتیب مطالب، ممانعت از زیاده گویی، ایجاد هماهنگی در متن، تعیین پاراگرافها، برطرف کردن ابهامهای متن و مستندسازی ارائه می شود. این مقاله توجه ویراستاران را علاوه بر واژه و جمله، به واحدهای فراجمله ای متن جلب می کند.

رشته ادیان و عرفان یکی از رشته های دانشکده الهیات و معارف اسلامی است. شورای عالی برنامه ریزی مشخصاتی کلی برای این رشته در سه مقطع کارشناسی، کارشناسی ارشد و دکتری تعریف و تبیین نموده است. ماهیت این رشته و گستردگی ابعاد و حوزه های مطرح شده در آن به گونه ای است که در واقع اقتضا می کند به جای یک رشته چندین رشته باشد. در این مقاله به این رشته درسی و سرفصل دروس آن می پردازیم و آن را با رشته ها و سرفصلهای دانشگاه ادیان و مذاهب قم مقایسه می کنیم.

شکی نیست که در آموزش، «چگونه بیاموزیم؟» به اندازه «چه بیاموزیم؟» اهمیت دارد. احتمالا، راهبردهای یادگیری پاسخی مناسب به سؤال «چگونه بیاموزیم؟» باشد. تحقیقات وسیع مؤثر بودن راهبردهای یادگیری زبان را نشان داده است و به اندازه کافی مدارک تحقیقاتی دال بر این ادعا وجود دارد. علی رغم این، متاسفانه مسئله مورد نظر اغلب مورد غفلت واقع می شود و مراکز آموزشی عمدتا به آن توجه نمی کنند. کتب درسی، هنوز به عنوان رضایت بخش ترین شکل ارائه مواد درسی، ابزار مناسب آموزش راهبردهای یادگیری است؛ اما کمبود در این زمینه پرواضح است. نگاهی گذرا به کتب متنوع منتشر شده و موجود در بازار به وضوح نشان می دهد که «چگونه تدریس کنیم؟» برای این کتب فراهم شده است، اما به ندرت (اگر باشد) کتابی می توان یافت که «چگونه بیاموزیم؟» را دربرداشته باشد. تحقیقی جامع بر تاثیر راهبردهای یادگیری در کتب درسی زبان بر میزان فراگیری زبان آموزان صورت نگرفته است. تحقیق حاضر بر آن است که با به کارگیری راهبردهای یادگیری درون کتب درسی، مؤثر بودن این کار را بیازماید. بدین منظور، این تحقیق در سه شهر گنبد کاووس با 30 زبان آموز مؤسسه زبان انگلیسی، کرج با 10 زبان آموز مؤسسه زبان انگلیسی و کهنوج با 30 دانشجوی رشته آموزش زبان انگلیسی و این هر سه، در دانشگاه آزاد اسلامی اجرا گردید. آزمون بسندگی زبان به جهت سنجش دانش زبانی زبان آموزان، پرسش نامه راهبردهای یادگیری (SILL) برای اطلاع از میزان آشنایی زبان آموزان با راهبردهای یادگیری، کتابچه محقق ساخته به عنوان ماده درسی دوره آموزشی، و آزمون عملکرد پایان دوره آموزشی به منظور ارزیابی میزان فراگیری زبان آموزان از کتابچه و دوره آموزشی، از ابزارهایی اند که در این تحقیق به کار رفتند. محاسبات توصیفی و استنباطی آماری از طریق نرم افزار SPSS (نسخه 15) بر داده های به دست آمده اعمال گردید و نتایج بررسی شد. نتایج حاکی از آن بود که گنجاندن آشکار راهبردهای یادگیری درون کتب درسی زبان در بهبود میزان فراگیری زبان آموزان مؤثر است؛ بنابراین به کارگیری آنها در تهیه، تدوین و تالیف کتب درسی امری معقول و ضروری به نظر می رسد.

با وجود تصویب آیین نامه ها و تلاشهای پراکنده ای که در زمینه نظارت بر مراحل تدوین و اطلاع رسانی پایان نامه های تحصیلی دانشگاه های کشور صورت می گیرد، باز هم متناسب با جایگاه و ارزش حقیقی این منابع علمی و در قیاس با هزینه ها و بار مالی که بر ساختار تحقیقات کشور دارد، این پایان نامه ها تاکنون مورد بهره برداری درستی قرار نگرفته اند. دانشجویان و محققانی که به منظور تهیه منابع مرتبط با موضوع پژوهش خود، با مصائب یافتن این نوع مدارک و سپس دسترسی به آنها آشنا هستند، در این باره اتفاق نظر دارند. برطرف کردن این نقص، به ویژه از حیث اطلاع رسانی آثار، در شرایط کنونی که دوره های تحصیلات تکمیلی به لحاظ کمی چندین برابر گذشته شده اند، اهمیت مضاعفی دارند. از رهگذر یک برنامه ریزی چند ساله، اخیرا رشته زبان شناسی در کشور به عنوان یکی از معدود رشته های علوم انسانی از گرداب این خطر با موفقیت جسته است و اینک خود می تواند الگویی برای سایر رشته های دانشگاهی کشور باشد. این مقاله به بهانه انتشار کتاب چکیده پایان نامه های حوزه زبان و زبان شناسی تهیه شده است. در سال اصلاح الگوی مصرف، تهیه کتاب شناسی های موضوعی جامع به منظور معرفی سریع و موثق کلیه رساله های مرتبط با دانشگاه های دولتی و آزاد و پیشگیری از انجام پژوهشهای موازی به عنوان پیش درآمد نهضت علمی کشور قویا توصیه می شود.