نشریه جغرافیا و توسعه ناحیه ای
سال چهارم شماره 1 (پیاپی 6، بهار و تابستان 1385)

در این مقاله استان های کشور به ویژه استان ایلام، از نظر شاخص های توسعه ی انسانی، مورد بررسی و تحلیل قرار می گیرد. روش تحقیق در این پژوهش ترکیبی از روش های توصیفی و موردی ژرفانگر است، که از روش توصیفی مبتنی بر تجزیه و تحلیل آمار و اطلاعات مستخرج از اسناد و مدارک علمی و معتبر و در تحلیل این شاخص ها در استان های کشور به ویژه استان ایلام، از روش موردی زمینه ای استفاده شده است.
نتایج به دست آمده مطالعه نشان می دهد که از نظرشاخص های توسعه ی انسانی، استان های تهران،اصفهان،قزوین،گیلان وفارس به دلیل بالا بودن سطح درآمدی و آموزش و وضعیت بهتر امید به زندگی از سایر استان ها بالاتر بوده اند و در مقابل استان های سیستان و بلوچستان،کردستان،اردبیل و کهگیلویه و بویراحمد از این لحاظ، در پایین ترین سطح توسعه ی انسانی قرار گرفته اند.پایین بودن سطح درآمدها،سطح پایین سرمایه گذاری زیربنایی و کیفیت پایین زندگی، از جمله دلایل مهم در این خصوص است.عامل مشترکی که در روند توسعه ی انسانی بیشتر استان ها به چشم می خورد، این است که شاخص های آموزشی و امید به زندگی آن ها در مقایسه با شاخص درآمدی، در وضعیت بهتری قرار دارند.همچنین نتایج بررسی و تحلیل ها نشان می دهد که استان ایلام با رتبه ی 22 در بین استان های کشور در جایگاه نامطلوب و نامناسبی قرار گرفته است.از مهمترین دلایل آن می توان به متوسط امید به زندگی(64سال) با رتبه ی25،نرخ سوادبزرگسالان(67%) بارتبه ی22 و هزینه ی سرانه ناخالص(1409هزارریال) رتبه ی 23در سطح کشور اشاره کرد.شاخص دیگر، توسعه ی وابسته به جنس، که معادل52/.می باشد، در رتبه ی هجدهم قرار گرفته است.از مهمترین دلایل پایین بودن این شاخص نسبت به متوسط کشور، تفاوت زیاد بین نرخ باسوادی بزرگسالان مرد(4/74%) و بزرگسالان زن(4/58%) می باشد. همچنین، سهم نسبی درآمد زنان استان، معادل8/7%بوده که نسبت به متوسط ملی حدود2%فاصله دارد و استان را در رتبه ی هجدهم قرار داده است.شاخص توانمندسازی جنسیتی استان معادل226/.بوده که فاصله ی زیادی نسبت به متوسط ملی(300/.) داشته است و مقدار آن نیز برای استان در سطح مطلوبی قرار نداشته، تا حدی که در رتبه ی بیستم قرار گرفته است.شاخص فقر انسانی استان، معادل 7/23بوده که در رتبه ی پانزدهم قرار گرفته است، یعنی در وضعیتی تقریبا پایین تر از حدود نیمی از مناطق کشور قرار دارد. بالا بودن نرخ بی سوادی بزرگسالان33%، پایین بودن نسبت هزینه ی سرانه ناخالص برای20%فقیرترین افراد(435هزارریال) در مقایسه باهزینه ی سرانه ی ناخالص برای20% غنی ترین افراد(2868هزارریال) استان که در حدود3/15% می باشد، از مهمترین علل فقر انسانی استان محسوب می شوند.وضعیت توسعه ی انسانی نامطلوب در این استان، دلایل متعددی دارد که می توان به کمبود امکانات اقتصادی،اجتماعی و فرهنگی،پایین بودن هزینه ی سرانه ناخالص و درآمد سرانه، نرخ اندک پس انداز وکمبود سرمایه گذاری،امید به زندگی پایین ومیزان بالای بی سوادی بزرگسالان (حدود33 %) اشاره کرد.

در دهه های اخیر در کشور ما ایران، به دلیل افزایش جمعیت و نرخ رو به رشد آن و از سوی دیگر مهاجرت های غیر قابل کنترل جمعیت روستانشین به سوی مراکز شهری، ساختارهای زیر بنایی و تشکیلاتی نیز به صورت تصاعدی به سمت حوزه های شهری واقع در نواحی خشک و نیمه خشک متمرکز شده است. لیکن در روند توسعه ی فیزیکی مناطق شهری، به مسائل مربوط به زیر ساخت های طبیعی، مبانی هیدرولوژیکی و ویژگی های اقلیمی توجه کافی نشده است. در اقالیم خشک میزان بارش کم، نا منظم و پراکنده است. علی رغم کمی بارش، بخش قابل توجهی از بارندگی ها تند، ناگهانی و کوتاه مدت بوده و سیلاب های با دبی نسبتا زیاد ایجاد می کند. با توجه به این که یکی از واحدهای ژئومورفولوژیکی در مناطق خشک مخروط افکنه هااست، جریان سیلاب روی آنها در بخش پایین دست به صورت کانال های شریانی و پخشی بوده، که در مواقع سیلاب های شدید به شدت ناپایداراند. متاسفانه در سال های اخیر با توسعه ی روز افزون جمعیت شهرها، ساخت و سازهای شهری به سمت مخروط افکنه ها گسترش یافته و احتمال خطرات ناشی از سیلاب های ناگهانی همواره تهدید زاست.شهر بیرجند، به عنوان مهمترین و بزرگترین مرکز شهری واقع در شرق کشور، یکی از شهرهایی است که بارها در معرض سیلاب های مخرب قرار گرفته است. نوشتار حاضر، با تحلیل ویژگی های اقلیمی، فیزیوگرافی و هیدرولوژیکی مسیل های شمالی و جنوبی شهر بیرجند و بررسی احتمال سیل آنها، به پیشنهاد اقدامات حفاظتی مناسب برای حفاظت شهر بیرجند در مقابل سیلاب ها می پردازد.

بیشتر رودخانه هایی که ازارتفاعات زاگرس(تاق و پاتاق) ایران سرچشمه می گیرند، جزو رودخانه های دائمی وپرآب کشور به شمار می آیند وپاره ای از آنها بسیار طغیانی و سرکش اند. این رفتار آبی سبب شده که در طول دوران چهارم، قبض و بسط وسعت برخی حوضه ها و اسارت رودخانه ای دراین منطقه امری عادی تلقی شود.
نکته ی قابل تامل در مورد سطوح اساس محلی در زاگرس میانی، تغییرات مداومی است که در کواترنرمتحمل شده اند. بسیاری از سطوح اساس محلی در این ناحیه، نوسانات آبی را در طول دوران چهارم به صورت شواهد ژئومرفیک، یعنی تراسهای دریاچه ای، در خود جا داده اند و باتوجه به این که تغییرسطح آب دریاچه های داخلی در ایران، به عنوان شاهدی از تغییرات اقلیمی عهد چهارم به حساب می آیند، نبود چنین شواهدی دردریاچه ی طشک، که سطح اساس رودخانه ی کر است، یک پدیده ی غیرمعمول باید تلقی شود، زیرا با توجه به تجربه ی تغییرات و نوسانات اقلیمی در این ناحیه، وجود چنین پدیده هایی از نظر ژئومرفولوژی امری طبیعی است.
نبود آثار تراسی در حاشیه ی سطح اساس رودخانه ی کر، این سؤال را مطرح می کند که عامل اصلی تفاوت این حوضه با حوضه های مجاور،که همگی دارای اسارتهای رودخانه ای وتراسهای دریاچه ای پیرامون سطوح اساس خود هستند، به چه عاملی می تواند نسبت داده شود. تحلیل رفتار آبی حوضه ی کر با سیستم شبکه ی عصبی بر اساس دیدگاه سیستمی، روشی است که برای پاسخ به این سؤال برگزید شده است.نتایج حاصل از این طرح پژوهشی که با حمایت مالی مرکز اقلیم شناسی ایران انجام شد، نشان می دهد که بسیاری از رفتارهای حوضه های آبی درچارچوب شبکه های عصبی قابل تفسیر است و برخلاف تعبیرهای تعینی، رفتار آبی در این حوضه قبل از آن که به حجم نزولات جوی ومسائلی نظیر آن بستگی داشته باشد، تابعی از روابط سیبرنتیک سیستم نروتیک شبکه ی زهکش ها و ژئونرونهای مجازی، توپوگرافیک وکارستیک درمنطقه است.

مقاله ی حاضر، تحولات ژئوپلیتیک آسیای مرکزی و قفقاز را مورد بررسی قرار داده و جایگاه کشورمان را در برابر این تحولات مشخص می نماید. این نوشتار، ضمن بیان تغییرات ژئوپلیتیکی ایجاد شده در منطقه، تلاش می کند تا تاثیر این تغییرات را بر نقش آفرینی بازیگران این عرصه تشریح کند. این نقش آفرینان خود به چند دسته ی عمده تقسیم می شوند. بازیگرانی مانند ایران و روسیه، که به طور سنتی به عنوان بازیگران منطقه ای دارای نقش مؤثری بوده اند، و به نظر می رسد حفظ منافع حیاتی آنها نه تنها از سوی کشورهای تازه استقلال یافته، بلکه از سوی قدرتهای جهانی از ضروریات برقراری ثبات وامنیت در این منطقه است. جمهوری هایی که پس از انحلال اتحاد جماهیر شوروی به وجود آمده اند، دومین گروهی هستند که نقش آنها در این مطالعه بررسی می شود. گروه سوم، بازیگران برون منطقه ای اند که بازیگری و دیدگاه آنها در تحولات منطقه ای تاثیر دارد.
ضمن بررسی تعاملات این کشورها، به این سؤال پاسخ داده می شود که جایگاه ایران در تحولات ژئوپلیتیکی منطقه ای چیست؟ و ضمن تشریح عوامل تغییر و تداوم باید دید که، چالشها و فرصتهای فراروی جمهوری اسلامی ایران کدام اند؟ مقاله به روش مطالعه ی کتابخانه ای با استفاده از منابع موجود به تجزیه و تحلیل موضوعات مطرح شده می پردازد.

یکی از روش های بهبود مدیریت آب در مزرعه، برآورد دقیق آب مصرفی گیاه از طریق محاسبه ی تبخیر- تعرق است. بیشتر معادلات تبخیر- تعرق بر اساس داده های هواشناسی ایستگاه های مرجع به دست آمده اند، حال آن که داده های هواشناسی غالبا از ایستگاه های غیر مرجع به دست می آیند. استفاده از این داده ها برای برآورد تبخیر- تعرق، به منظور برنامه ریزی های توسعه ای، ممکن است موجب بروز خطاهای قابل ملاحظه ای شود. هم زمان با اندازه گیری تبخیر- تعرق لایسیمتروزنی، با استفاده از روش های مختلف مقادیر تبخیر- تعرق قبل و بعد از اصلاح دما، محاسبه گردید. اصلاح دما روی روش هارگریوز- سامانی تاثیری نداشت. سه روش تابشی: فائو 24، پریستلی- تایلور، جنسن- هیزپس، از اصلاح دما و استفاده از معادلات اصلاحی برای محاسبه ی تبخیر- تعرق روزانه مناسب تشخیص داده شدند.

یکی از موضوعات حیاتی قرن بیست و یکم دانشمندان شهری در ارتباط با پایداری شهر، فرم شهر (فشردگی یا پراکنش) و حومه نشینی یا نوشهرنشینی است. در واقع حرکتی از شهر ماشینی به سمت شهر آینده (اطلاعات گره ای ترانزیت شهری) و احیاء مجدد شهری است.
بحران انرژی و آلودگی های محیطی در شهرهای ماشینی، باعث تغییر دیدگاه ها در تصمیم گیری سیاست های شهری شده است، که فرم شهر فشرده به خاطر پیامدهای مثبتی که پدید می آورد (کاهش طول سفرها و کاهش مصرف سوخت و غیره) پذیرفته شده است. عنصر اساسی لازم برای این پذیرش اندازه گیری میزان فشردگی/ پراکنش است. برای دست یابی به این هدف، این تحقیق با استفاده از ابزارهای GIS و ابتدا با معرفی چهار الگو که کمکی به غنای علمی ادبیات برنامه ریزی شده است، (آنتروپی، جینی، موران و گری)، شاخص فشردگی برای کلان شهرهای سیدنی در استرالیا (با چهل و دو دولت محلی) و مشهد در ایران (با دوازده منطقه ی شهرداری) را محاسبه کرده است.
نتایج به دست آمده از این اندازه گیری ها نشان می دهد که فرم کلان شهر سیدنی «تک مرکزی» است (جمعیت و اشتغال بالایی در هسته ی مرکزی شهر متمرکز شده و با فاصله از مرکز شهر تراکم جمعیت کاهش می یابد- پراکنش-) و مقادیر شاخص ها بدین صورت است: (آنتروپی= 938/0، جینی= 39/0، موران= 215/0، گری= 63/0). اما فرم کلان شهر مشهد «الگویی تصادفی» است (تمرکز کم جمعیت و اشتغال در هسته ی مرکزی و پراکندگی آن در سطح شهر) و مقادیر متغیرهای به دست آمده بدین صورت است: (آنتروپی= 93/0، جینی= 27/0، موران= 146/0، گری = 37/0)در مجموع این مقادیر نشان می دهد که در راستای دست یابی به توسعه ی پایدار شهری، باید الگوی توسعه تغییر نماید.

تصادفات یکی از معضلات سیستم های حمل و نقل، جاده ای است. در این گونه حوادث دلخراش همواره چهار عامل انسان، وسیله ی نقلیه، جاده و محیط دخالت دارند. در بین عوامل محیطی، عامل اقلیم و پدیده های مرتبط با آن جزو تاثیرگذارترین عوامل است. هر چند این پدیده ها اجتناب ناپذیر و در مواردی خارج از توان و اختیار انسان هستند، ولی تاثیر بعضی از آنها را با اعمال روش هایی در طراحی راه و برخی دیگر را با حضور به موقع عوامل راهداری در محل، می توان به حداقل رساند.
در این تحقیق، به منظور بررسی تاثیر پارامترهای اقلیمی بر ایمنی حمل و نقل، ابتدا آستانه های بحرانی مسیر سنندج- همدان به عنوان یک مقاله ی موردی مشخص و سپس تصادفات این مسیر در ماه های سرد سال مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفتند. نتایج به دست آمده از تجزیه و تحلیل داده ها عبارت اند از: 1. خطرناکترین ماه از لحاظ وزش تندبادها(سرعت بیش از 10 متر بر ثانیه) در مسیر سنندج- همدان ماه اسفند می باشد؛ 2. از لحاظ دید کمتر از 1000 متر(مه)، یخبندان و ریزش برف، دی ماه جزو خطرناک ترین ماه ها به شمار می رود؛ 3. بیشترین تصادفات و شرایط ناپایدار جوی در شرایط ابری بوده است؛ 4. اسفندماه با 4/22 درصد تصادفات، بیشترین تصادفات را به خود اختصاص داده است؛ 5. پرتصادف ترین جاده ی سنندج- همدان، قطعه ی 1 تا 5 کیلومتری از مبدا سنندج می باشد.

در تاریخ شهر و شهرنشینی ایران، انقلاب مشروطیت از نظر اجتماعی اقتصادی و فضایی به عنوان یک نقطه ی عطف به شمار می رود، زیرا مداخله ی سازمان یافته و هدف مند دولت در توسعه ی شهری، از این زمان پایه گذاری شد. از دهه ی چهل به بعد، آثار و نمودهای خود را در رشد الگوهای متفاوت شهری در نظام شبکه ی شهری کشور، نمایان ساخت و بدین ترتیب بسیاری از قانون مندی های سنتی توسعه ی شهری را به هم ریخت. نوشته ی حاضر، یکی از این الگوها، یعنی شهرهای اداری سیاسی را در قالب یک شهر پژوهی موردی، مورد بررسی قرار می دهد. در این راستا، ابتدا مؤلفه های بستر ساز و سازوکار اجرایی آن، که مقدم بر پیدایش شهرها و به شدت بر آن اثرگذار است، شناسایی و تحلیل شده است؛ سپس نتایج و پیامدهای منبعث از آن در عرصه های مختلف شهر، با تکیه بر مستندات آماری مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته اند. نتایج مقاله بر الگوی مداخله ی غیرعلمی و ناکارآمد دولت در توسعه ی شهر اداری- سیاسی تاکید دارد، که با جنبه های ناپایداری متعددی قابل تعریف است.

توزیع و پراکندگی جمعیت، به چگونگی توزیع امکانات بستگی دارد. توزیع و تراکم جمعیت، به دلیل اثرگذاری در دیگر ویژگی های جمعیت و وابستگی مهمی که به ویژگی های کلی محل دارد، دارای اهمیت است. برنامه ریزان می توانند با توزیع مناسب امکانات، پراکندگی جمعیت را متعادل سازند و در نتیجه به توسعه ی پایدار دست یابند. هدف پژوهش حاضر، متعادل کردن توسعه در کشور و استفاده ی بهینه از قابلیت ها و توانهای مناطق موجود است تا از تمرکز توسعه در یک نقطه و عقب ماندگی در جای دیگر جلوگیری شود.
نتایج به دست آمده، بیانگر این واقعیت است که توزیع جمعیت در کشور ما، متناسب با توانهای محیطی نیست و در مکانهایی مانند تهران، به دلیل تراکم بی رویه ی جمعیت، فشار روزافزونی بر طبیعت منطقه وارد می شود. در مقابل آنها، مناطقی وجود دارند که از ظرفیت محیطی شان استفاده لازم صورت نمی گیرد. این که چرا در برخی مکانها تمرکز بیش از اندازه ی جمعیت وجود دارد، باید ریشه های آن را در عدم توزیع بهینه ی امکانات توسعه در کل کشور دانست.
روش تحقیق در این پژوهش، اسنادی و کتابخانه ای است و به کارهای آماری انتشاریافته توسط مرکز آمار ایران استناد شده است.

موقعیت خاص جغرافیایی استان گیلان، با وجود اقلیم مناسب و شرایط مساعد جهت کشاورزی و همجواری با کشور پهناور روسیه و نامیده شدن به عنوان «دروازه ی اروپا»، زمینه های ایجاد ارتباط و تبادلات فرهنگی، سیاسی و اقتصادی با کشور روسیه را به وجود آورد. همچنین باعث شد تا جهانگردان زیادی از ملل مختلف، به ویژه روسیه، به سمت گیلان سرازیر شوند. آنها گزارش های مهمی در سفرنامه ی خود ثبت و ضبط کردند که امروزه موضوع جدی مطالعات تاریخی، سیاسی، فرهنگی و... به شمار می رود.

توجه به توسعه ی فیزیکی شهری پایدار، به عنوان یک ضرورت اساسی در برنامه های توسعه ی شهری، حاکی از اهمیت این موضوع در تقویت جبهه های فرهنگی، اجتماعی و کالبدی شهر دارد. در ایران یکی از موارد مهم فرایند شهرنشینی، گسترش سریع فیزیکی شهرهای آن است. افزایش بی رویه ی شهرها ورشد ناموزون آن ها به دلیل مهاجرت های بی رویه وافزایش جمعیت، یکی از مشکلات اساسی شبکه ی شهری کشور است. اکنون هم یکی از مسائل تمام شهرها، رشد شهرنشینی وبه تبع آن گسترش شاخک های خزنده شهری بر اراضی پیرا شهری است، که پیامدهایی چون: حاشیه نشینی، نابودی اراضی کشاورزی، افزایش جمعیت شهرها، عدم امکان پاسخگویی برخی از خدمات وکاربری ها در شهر، گسستگی بافت های فیزیکی، مشکلات زیست محیطی، خصوصا آلودگی ونابسامانی سیمای شهری داشته است. پژوهش حاضر، به دنبال بررسی عوامل مؤثر بر رشد وتوسعه ی فیزیکی شهرها، همچنین بررسی مباحث نظری- کاربردی مرتبط با انگاره «توسعه ی فیزیکی شهری پایدار» وسود جستن از آن به عنوان ابزاری در توسعه ی شهری پویا از دیدگاه مبحث توسعه ی پایدار، نگرش سیستمی و ملاحظات زیست محیطی، اجتماعی، اقتصادی وسیاسی است.