نشریه زن در توسعه و سیاست
سال یکم شماره 5 (بهار 1382)

تخریب سرمایه اجتماعی اگرچه همه جمعیت کشور را در برابر آثار سوء قرار می دهد، اما پیامدهای منفی آن به دلایلی زنان را بیش از مردان تهدید می کند. یکی از روش های سنجش وضعیت سرمایه اجتماعی بررسی روند مشکلات اجتماعی جامعه است. طی سالهای اخیر مطالعات بسیاری روند فزاینده برخی از این مشکلات را در جامعه ایران گزارش کرده اند. این مقاله مبتنی بر یافته های پژوهش های علمی به دو نکته می پردازد: نخست این که برخی آسیبهای اجتماعی که اساسا در ایران الگوی زنانه داشته اند (مثل روسپیگری) در سالهای اخیر روند نسبتا فزاینده ای را نشان می دهند و دیگر این که دسته ای از آسیب های اجتماعی که عموما در ایران الگوی مردانه داشته اند (مثل اعتیاد و قتل) به تدریج سهمی را نیز به زنان اختصاص داده اند که این سهم طی سالهای اخیر افزایش یافته است. علاوه بر این شیوع بیشتر اختلالات روانی در میان زنان، در مقایسه با مردان، نشان دهنده تاثیرات مضاعف نابسامانی های موجود بر زنان در عرصه اجتماع است که در نهایت زمینه های توانمندسازی زنان را تضعیف می کند.

توسه یافتگی هدفی است که هر کشوری برای رسیدن به آن تلاش می کند. ارزش های اساسی توسعه پایدار را می بایست در ارتقای کیفیت زندگی یعنی توانمندسازی زنان و مردان جست و جو کرد. از مواردی که توسعه یافتگی را تحت تاثیر قرار می دهد، امکان دسترسی زنان مانند مردان به فرصتهای برابر، کسب امنیت اقتصادی و رفع فقر از آنان است. این مساله برای زنان سرپرست خانوار، در جامعه محسوس تر است. هدف این مقاله بررسی وضعیت زنان سرپرست خانوار و فرصتها چالشهایی است که این کروه از زنان با آن مواجه هستند. این مقاله بر پایه یافته های یک مطالعه میدانی درباره 4280 زن سرپرست خانوار در مراکز پنج استان کشور تدوین شده است. بررسی شاخصهای توسعه و فقر و معیارهای توانایی وابسته به جنسیت ضروری است. اطلاعات به دست آمده حاکی از فقر شدید زنان است. شاخص فقر انسانی زنان سرپرست خانوار رقمی معادل 527/0 است که در مقایسه با همین شاخص در کل کشور که برابر 193/0 می باشد، بسیار بالا است. زنان سرپرست خانوار 4/8 درصد از خانوارها در ایران را تشکیل میدهند که مهم ترین علل این سرپرست از کار افتادگی (24 درصد) است.

پیامدهای همسرآزاری در جوامع و تاثیرات سوء آن بر مادران و فرزندان در پژوهشهای متعددی نشان داده شده است. از مشخصات عمومی همسر آزاری، پنهان بودن آن از انظار است، را به طوری که اغلب زنان ایران آزار همسرانشان را تحمل می کنند. از این رو تحقیقات قابل توجهی در داخل کشور وجود ندارد. به منظور بررسی رواج همسرآزاری و عوامل موثر بر ان در میان زنان متاهل شهر تهران از الگوی پرسش نامه موفیت و همکاران (1997) استفاده شده است. یافلته های این پژوهش که میزان همسرآزاری را 7/81 درصد گزارش می کند مشخص می سازد که بین سن، میزان تحصیلات، شغل و میزان درآمد زن و شوهر با میزان همسرآزاری شوهران رابطه معنی داری وجود دارد. همچنین با افزایش مدت زمان ازدواج میزان همسرآزاری کاهش نیافته و تحمل اجتماعی نه تنها به بقای خشونت خانگی کمک می کند بلکه موجب افزایش آن نیز می شود.

تغییر ساختار سنی و جنسی جمعیت به عنوان یک عامل اولیه و مستقل – فارغ از تاثیرپذیری از عوامل گوناگون – منجر به بروز اختلال در وضعیت ازدواج در جامعه می شود. بر اساس تحولات جمعیتی دهه های اخیر در ایران به ویژه دردهه 65-1355 ساختار سنی – جنسی جمعیت به طور قابل توجهی تغییر کرده است. این تغییر ساختاری جمعیت در ایران، پیامدهای اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی متعددی را به دنبال داشته که در مقاطع زمانی گوناگون، به شکل انواع مشکلات اقتصادی و اجتماعی خود را به جامعه تحمیل کرده است چنان که در حال حاضر درگیر معضل افزایش عرضه نیروی کار جویای کار و به تبع آن بیکاری و پسرانی است که در سنین ازدواج قرار دارند. این عدم تعادل سبب وجود تعدادی از دختران مجرد می شود که ازدواج نخواهند کرد. هدف این مقاله فارغ از عوامل موثر بر پیدایش این وضعیت بررسی سابقه این پیامد در سه دهه 1365-1335 و نشان دادن ارتباط بین ساختار جنسی و سنی جمعیت و وضعیت ازدواج در ایران و نتایج کمی چنین پیامدی در دهه آینده می باشد.

این مقاله به ارائه یافته های یک پژوهش درباره اشتغال مادران با سازگاری اجتماعی و پیشرفت تحصیلی فرزندان آنها می پردازد. اطلاعات مورد نیاز از 203 دانش آموز (دختر و پسر) دوره ابتدایی شهر دامغان گردآوری شده است. پرسش نامه رفتار راتر برای سنجش میزان سازگاری اجتماعی دانش آموزان در دو محیط خانه و مدرسه به کار رفته است. فهرست توصیفی شغل و پرسش نامه تنش استایمنتز به ترتیب برای سنجش رضایت شغلی و تنش شغلی مادران استفاده شده است. تجزیه و تحلیل داده ها نشان می دهد اشتغال مادران در دانش اموزان سال های چهارم و پنجم ابتدایی باعث سازگاری اجتماعی و پیشرفت تحصیلی بیشتر می شود. فرزندان مادرانی که در رده های شغلی فرهنگی – مدیریتی هستند، بهترین عملکرد تحصیلی را دارند افزون بر این همبستگی مثبت و معنی داری بین رضایت مادران و عملکرد رفتاری و آموزشی فرزندان وجود دارد.

در جوامع سنتی زنان، اساسا در حرفه وکالت حضور کمرنگی دارند. به گونه ای که تقریبا یک دهم وکلا را زنان تشکیل می دهند. در چند دهه گذشته محدودیت هایی که در زمینه ورود زنان به مناصب قضایی وضع گشته از حضور زنان در این حرفه کاسته است. هدف این مقاله ارزیابی ابعاد گوناگون حضور زنان در حرفه وکالت است. این مقاله نشان میدهد یا وجود محدودیتهای گوناگون بر شمار کارآموزان زن افزوده شده و وکلای زن توانسته اند به هیات مدیره کانون وکلات دادگستری راه یابند. مطمئنا حضور زنان در سطح مدیریتی کانون وکلا می تواند موجب تغییر کلیشه های ذهنی موجود در زمینه مردانه بودن شغل وکالت و نیز توانمندی های زنان در این حرفه تخصصی شود.

تاهل و اشتغال موقعیت هایی هستند که بر رفتار و روحیات زنان تاثیرات عمیق بر جای می گذارند و موجب تمایز آنها از سایر گروه های زنان می شوند. در این زمینه فعالیت فرهنگی از جمله عرصه هایی است که از موقعیت های زنان تاثیر می پذیرد. در این مقاله، بر اساس داده های طرح فعالیت و مصرف فرهنگی خانواده انجام فعالیت فرهنگی: مطالعه کتاب و نشریه بین زنان مجرد و متاهل و زنان متاهل شاغل و خانه دار در ایران با کنترل متغیرهای مهم تحصیلات و طبقه اجتماعی مقایسه شده است. نتایج نشانگر میزان فعالیت فرهنگی کمتر زنان متاهل نسبت به دختران مجرد، و زنان متاهل خانه دار نسبت به زنان متاهل شاغل است. همچنین تحصیلات به عنوان متغیرهای مداخله گر در جهت یکسان سازی نسبت فعالیت های فرهنگی در میان زنان با موقعیت های متفاوت، عمل می کند.

رسانه ها با نشر اطلعات افکار، ذهنیات و فرهنگ جامعه را شکل می دهند. انتخاب کنندگان و تدوین کنندگان پیام (مدیران رسانه ها و عوامل برنامه ساز)نقش بسیار مهمی در چگونگی شکل گیری این فرهنگ و تحولات آن دارند. در این مقاله حضور کمی و کیفی زنان در این موقعیت های شغلی در دو رسانه رادیو و تلویزیون در ایران بررسی گردیده و نشان داده شده است که زنان در اغلب مشاغل تولیدی حضور دارند، اگرچه این حضور در برخی قسمت ها پر رنگتر است. در این مقاله با تحلیل چگونگی مشارکت زنان در رسانه ها درباره کیفیت این مشارکت بحث شده و عوامل موثر بر کارآیی شغلی زنان بررسی گردیده است. بر اساس یافته های این پژوهش میزان چگونگی مشارکت زنان در تولید برنامه های رادیو و تلویزیون نشان دهنده توانایی های زنان در انجام مشاغلی است که کمتر زنانه تصور می شوند.