فصلنامه مدرس علوم انسانی
سال ششم شماره 2 (پیاپی 25، بهار 1381)

فقیرترین جوامع دنیا را اغلب افراد بدون زمین کشاورزی یا با زمین اندک تشکیل می دهند که عمدتا در مناطق روستایی زندگی می کنند. نظر به اینکه درامد حاصل از فعالیتهای کشاورزی در این جوامع ممکن است اشتغالی در حد معیشت ایجاد نماید، بی تردید تنوع بخشی به فعالیتهای غیرکشاورزی را می توان عاملی تاثیرگذار در کاهش فقر روستایی این جوامع دانست. صنعتی شدن روستا به طور گسترده به عنوان اهرمی پویا برای توسعه شناخته شده است. ایجاد اشتغال، توزیع درامد، متنوع نمودن اقتصاد روستایی و کاهش فضایی نابرابری در توسعه اجتماعی اقتصادی به طور سنتی از اهداف اولیه صنعتی شدن روستایی محسوب می شود. این مقاله کوششی است برای نشان دادن اینکه آیا صنعتی شدن بهترین ابزار برای تحقق توسعه در مناطق روستایی کشورهای در حال توسعه است؟ برای پاسخ به این سؤال به تحلیل کشورهای در حال توسعه ای پرداخته می شود که طی دو دهه اخیر توانسته اند صنعتی شدن روستا را به عنوان ابزاری برای اصلاح شرایط زندگی جوامع روستایی به کار گیرند و آن را توسعه بخشند. در این ارتباط، دیدگاه های متفاوت در استقرار صنعت در مناطق روستایی و اثرات صنعتی شدن روستا در کشورهای در حال توسعه مورد تحلیل قرار می گیرد. نتایج تحقیق نشان می دهد که در یک روند تکاملی از آغاز دهه هفتاد تاکنون، صنعتی شدن روستا به عنوان قسمتی از راهبرد توسعه همه جانبه روستایی، مهمترین هدفهای توسعه را در مناطق روستایی تحقق بخشیده و ضمن ایجاد اشتغال و افزایش درامد گروه های کم درامد روستایی موجب کاهش فقر و رفاه مناطق روستایی شود.

گردشگری روستایی در دنیای امروز یکی از بخشهای مهم فعالیتهای اقتصادی محسوب می گردد. این فعالیت مهم اقتصادی از دیدگاه های مختلفی مورد توجه قرار گرفته است. بعضی آن را به عنوان بخشی از بازار گردشگری می شناسند و عده ای نیز آن را سیاستی برای توسعه روستایی قلمداد می کنند. سؤال این است که گردشگری روستایی چه نقش و اثری در توسعه روستایی و توسعه روستایی پایدار دارد؟
در دهه پایانی قرن بیستم بسیاری از برنامه ریزان اجتماعی اقتصادی در کشورهای اروپایی گردشگری را روشی مطمئن با چشم اندازی بسیار روشن برای توسعه روستاها بویژه محرومترین آنها معرفی کرده اند. مطالعات انجام شده در کشورهای فرانسه، اتریش، سوییس، انگلستان، ایرلند، تایلند و ژاپن نشان می دهد که گردشگری روستایی بسرعت در اقتصاد روستایی رشد کرده و مکمل فعالیتهای کشاورزی شده است. ماهیت صنعت گردشگری ایجاد اشتغال و درامد، متنوع سازی اقتصاد، مشارکت اجتماعی و استفاده از منابع محلی است. از آنجا که بخش اعظم مشکلات عقب ماندگی و توسعه نیافتگی روستایی نیز به فقدان این صنعت برمی گردد، گردشگری روستایی با حل مسائل و مشکلات فوق می تواند به توسعه روستایی کمک نماید.

ادبیات مهاجرت از روستا به شهر با تمرکز بر مشکلات متعدد اجتماعی و اقتصادی بیش از دهه های گذشته مورد توجه محققان قرار گرفته است. اما به رغم این توجه، این ادبیات هنوز از واژه های استاندارد شده ای برخوردار نیست. تعریف مهاجرت روستایی به بسیاری از جنبه ها و ویژگی های جمعیت مربوط می شود. در مدل نظری، حرکت جمعیت زمانی مهاجرت محسوب می شود که روستاییان خانه یا بازار کار خود را ترک کرده و در جای دیگری اسکان یابند. تقریبا در تمامی مکانهای جغرافیایی مهاجرت روستاییان وزن سنگینی را در گروه سنی 15 تا 30 سال دارد. در این تحقیق نقش عوامل اقتصادی و غیراقتصادی در مهاجرت جوانان روستایی استان قزوین مطالعه و بررسی شده است. در حقیقت از هدفهای مهم این تحقیق درک علل و عوامل مؤثر در ایجاد انگیزه برای مهاجرت جوانان از نواحی روستایی به شهرهاست. تجزیه و تحلیلهای تجربی نشان می دهند که اگرچه انگیزه های اقتصادی در مهاجرت جوانان روستایی نقش مهمی دارند، عوامل غیر اقتصادی نیز اثرات مستقیم بر رفتار آنان می گذارند. برای مثال، تسهیلات محلی، رضایت از محل سکونت، رفاه اجتماعی، استانداردهای زندگی، نیاز به پیشرفت، زندگی بهتر و هدفهای ارزشی به طور معناداری انگیزه مهاجرت جوانان روستایی استان قزوین را افزایش داده اند.

در این مقاله با استفاده از شاخص Z نرمال، داده های بارش سالیانه و فصلی ایستگاه های سطح استان ایلام طی دوره آماری 1350-1379 تجزیه و تحلیل و ویژگی عمومی رخداد خشکسالی ها، از قبیل فراوانی، شدت و دوره تداوم مشخص شده است. نتایج این بررسی نشان می دهد که در طول دوره آماری مورد مطالعه، در مناطق مختلف استان امکان وقوع خشکسالی های سالیانه و فصلی بسیار زیاد بوده است. از نظرشدت خشکسالی سالیانه، خشکسالی های متوسط و از لحاظ دوره های تداوم، دوره های یک ساله بیشترین فراوانی را داشته اند. به نظر می رسد که از میان فصول، شدت خشکسالی های فصل بهار در اکثر ایستگاه ها بیشتر از فصول دیگر سال بوده است.
مقایسه توزیع بارشهای فصلی و میزان عملکرد گندم دیم در خشکسالی های متوالی سالهای زراعی 77-78 و 78-79 حاکی از آن است که توزیع نامناسب بارش در طول فصول سال و همچنین کاهش بارش سالیانه، موجب کاهش شدید عملکرد گندم دیم شده است، به طوری که کاهش عملکرد گندم در سالهای مذکور نسبت به ترسالی 76-77 به ترتیب 9/68 و 4/69 درصد و همچنین نسبت به میانگین دوره به ترتیب 2/49 و 2/50 درصد بوده است. مقدار همبستگی بین توزیع بارشهای فصلی (متغیر مستقل) و میزان عملکرد (متغیر وابسته) در طول دوره مورد مطالعه نشان می دهد که در ایستگاه های نواحی گرمسیری استان، بیشترین همبستگی به ترتیب به فصول پاییز و زمستان و در مناطق سردسیر به فصول بهار و پاییز مربوط بوده است.

یکی از مشکلاتی که کشاورزی در دنیا بویژه در مناطق خشک با آن روبه رو است، نوسان میزان بازده محصولات دیم طی سالهای مختلف است. از نظر فعالیتهای کشاورزی عوامل مؤثر در توسعه کشت دو دسته است. دسته اول عواملی که یا در طول زمان ثابتند یا می توان با به کارگیری فناوری و روش های اصلاحی، آنها را اصلاح نمود. دسته دوم عوامل ناپایدارند که در ارتباط با آب و هوای هر منطقه اند، همچون میزان بارش، درجه حرارت، رطوبت نسبی و... که کنترل آنها تقریبا از دست انسان خارج است. زیرا تغییر آب و هوا متناسب با نیاز هر محصول فقط در شرایط گلخانه ای آن هم در مقیاس کوچک امکان پذیر است. بنابراین شناخت معیارهای اقلیمی مؤثر بر میزان محصول بسیار حائز اهمیت است؛ زیرا با تهیه مدلهایی برای پیش بینی محصول می توان برنامه ریزی های لازم را برای تامین نیازها در صورت کمبود و ذخیره در سیلوها در صورت مازاد انجام داد. در این پژوهش معیارهای اقلیمی مؤثر در میزان عملکرد محصول گندم دیم در استان آذربایجان غربی مطالعه شده و با ایجاد مدلهای رگرسیون چند متغیره، روابط موجود بین میزان بازده محصول و معیارهای اقلیمی بررسی شده است. در نهایت، مدلهایی برای پیش بینی میزان بازده محصول گندم دیم در استان آذربایجان غربی ارائه شده است. نتیجه این بررسی نشان می دهد که معیارهای مجموع بارش سالیانه و میانگین تعداد روزهای یخبندان سالیانه سهم بیشتری در تولید مدلهای نهایی دارند.

مکان گزینی مدارس در شهر بزرگی چون تهران همواره با مشکلات عدیده ای روبه رو بوده است. تعدد عوامل مؤثر در مکانیابی مدارس و افزایش روزافزون مشکلات زندگی شهری لزوم استفاده از روش های مؤثر و سیستمهای رایانه ای را در مکانیابی مدارس بیش از پیش آشکار ساخته است. هدفهای این تحقیق ارزیابی نحوه توزیع مدارس ابتدایی، مشخص کردن نواحی محروم از مدارس ابتدایی، اولویت بندی آنها در محدوده منطقه 6 تهران و ارائه پیشنهاد به مسئولان آموزش و پرورش و نهادهای متولی امر ساخت و ساز مدارس برای استفاده از امکانات، متخصصان و سیستمهای اطلاعات جغرافیایی در تشخیص مکانهای مناسب برای احداث مدرسه است.
در این تحقیق داده های مکانی از روی نقشه های رقومی و خطی تهیه و داده های توصیفی نیز با استفاده از مدارک، اسناد، آمار و پژوهشهای میدانی، جمع آوری و به پایگاه اطلاعاتی متصل شد. سپس برای هر یک از عوامل مؤثر در مکانیابی مدارس، لایه ای تهیه و در هر لایه حریم کاربری ها تعریف شد. با توجه به وزن مناطق و ترکیب آنها، موقعیت فعلی مدارس مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت. در مرحله بعد مناسب ترین مکانها برای تاسیس مدارس جدید برحسب اولویت پیشنهاد گردید.
نتیجه تحقیق مشخص می سازد که مکان اکثر ساختمانهای آموزشی دولتی مقطع ابتدایی در منطقه مورد مطالعه با معیارهای مورد نظر مطابقت زیادی ندارد. همچنین نتایج تحقیق نشان می دهد که با استفاده از سیستمهای اطلاعات جغرافیایی می توان امکانات مناسبی برای تجزیه و تحلیل وضع فعلی مدارس فراهم کرد و با توجه به معیارهای تاسیس مدرسه، مکانهایی را که با کمبود یا تراکم فضای آموزشی مواجهند تشخیص داد و در کوتاهترین زمان ممکن با توجه به اولویتها، ضروری ترین مکان برای احداث مدرسه را پیشنهاد کرد.

علت وجودی کشور مفهومی حساس و احیاء شده در جغرافیای سیاسی است. با وجود پیشینه نظریه ای گرانقدر و پرسابقه در این زمینه که به اغلب احتمال از فردریک راتزل آغاز شده است، این مفهوم تا آنجا که به مطالعات موردی و مصداقی مربوط می شود، ضعیف و کم مقدار است.
در این پژوهش در راستای غنا بخشیدن به این مفهوم، با مطالعه موردی، تلاش شده است تا ریشه و منشا تکوین و بویژه تداوم بقای ملی دولت کشور ایران بررسی شود.
پاسخ به پرسش علت موجودیت ایران جدید، یعنی دولت کشوری با عمری پانصد ساله و بویژه دلیل استمرار بقای آن با وجود تهدیدهای متراکم و گوناگون، بنای اصلی این تحقیق است.

بررسی انجام شده روی 200 سامانه سودانی در یک دوره آماری 20 ساله (1969-1989) نشان داد که سامانه های سودانی با توجه به الگوهای سینوپتیکی از پنج مسیر عمده وارد ایران شده و باعث ایجاد بارندگی می شوند. دو مسیر اول به صورت ادغام شده با چرخند های مدیترانه ای و سه مسیر دیگر به صورت مستقل وارد کشور می شوند. در مسیر اول سامانه های سودانی با چرخند های مدیترانه ای بر روی قبرس و شرق مدیترانه ادغام شده و از سمت غرب حرکت می کنند. در مسیر دوم سامانه های سودانی و مدیترانه ای بر روی عراق با هم ادغام شده و از سمت غرب و جنوب غرب ایران را تحت تاثیر قرار می دهند. در سه مسیر باقیمانده که سامانه های سودانی به صورت مستقل عمل می کنند، در مسیر الف سامانه های سودانی از سمت شمال عربستان، کویت و خوزستان وارد ایران می شوند. در مسیر ب سامانه ها از طریق شمال عربستان و استان بوشهر ایران را تحت تاثیر قرار می دهند. در مسیر ج سامانه های سودانی از طریق مرکز عربستان و استان هرمزگان وارد کشور می شوند.