فصلنامه مطالعات راهبردی
سال ششم شماره 1 (پیاپی 19، بهار 1382)

به تعبیر «کارل پوپر» مساله شناخت از زمان دکارت به این طرف، سمت و سویی «ذهنی» یافته و لذا مشاهده می شود که «واقع گرایی» در ژرفای باتلاق مقدمات ذهنی روانی گرفتار شده و اشتباهی بزرگ در حوزه معرفت رخ نموده که نتیجه آن اتکای بیش از حد به مقوله ای ذهنی به عنوان «عقل متعارف» است. پوپر برآن بود که با رجوع به سنن مکتب ارسطویی می توان به نگرشی واقع بینانه دست یافت که تصویری «عینی» از «حقیقت» را به ما بنمایاند. از این منظر نحله فلسفی موسوم به «اثبات گرایی» را باید دربردارنده طیفی از محققان ارزیابی کرد که به دنبال «عینیت بخشیدن» به مقولات سیاسی اجتماعی بوده و در این مسیر درقالب گونه های متنوعی از «اثبات گرایی» (سنتی، مدرن، منطقی و...) ظهور کرده اند.

«عدالت به مثابه انصاف» عنوان مهم ترین مقاله «جان رالز» (2002-1921) است که در سال 1958 میلادی منتشر شد(2). رالز در مقاله مذکور از دو پرسش و ارزش بنیادین بشر سخن گفت؛ برابری و آزادی، یعنی دو ارزشی که بدون آنها آدمیان فقیر و حقیر می شوند. نظریه عدالت به مثابه انصاف، پاسخی قابل توجه به این پرسش است که چگونه می توان آدمیان را از تبعیض و تفتیش مصون داشت تا استعداد خود را شکوفا سازند؟ رالز جوابی به این پرسش داد که به تعبیری، اندیشه و فلسفه سیاسی را از خلاء موجود در دهه های 1950 و 1960 رها ساخت(3). باید دید پاسخ رالز چه مضمون و خصوصیاتی داشته که این چنین مهم و تعیین کننده قلمداد شده است. مقاله حاضر در صدد است ضمن تبیین ابعاد این مهم، دستاوردهای رالز در این خصوص را به بحث و فحص گذارده و در نهایت ابهامات و کاستی های نظریه عدالت رالز را گوشزد نماید. برای نیل به این مقصود، ابتدا از اعتبار وجودی و اهمیت دیرینه بحث رالز سخن می گوییم و پس از آن به تشریح مفاهیم کلیدی فلسفه سیاسی راولز، نقش آنها در تکوین و تحکیم ثبات و در نهایت به یافته های اساسی رالز در نظریه عدالت می پردازیم.

نظام نوین جهانی از همان آغاز با ناامنی، هرج و مرج، بحران و جنگ روبه رو بوده است. بسیاری از گروه های قومی، نژادی، مذهبی و غیره که در سالهای گذشته در چارچوبهای سیاسی اجتماعی نسبتا آرامی در کنار یکدیگر زندگی می کردند، اکنون پس از پایان جنگ سرد، نزاع جدیدی را بخاطر هویت جویی در سراسر جهان تجربه می کنند. آنها که فکر می کردند با پایان جنگ سرد و رقابتهای تسلیحاتی، نظامی و ایدئولوژیک افسار گسیخته، جهان می رود از امنیت وثبات سازنده ای برخوردار گردد، بزودی از این اندیشه خام سرخورده شدند.

موجودات بشری از نقطه نظر اخلاقی برابرند. آنها از لحاظ توصیفی، واقعی یا تجربی برابر نبوده و نیستند. از نظر برخی برابری، در معنای اخلاقی، یک هدف، یک ایده آل، نبوده و یک امید، یک آرمان و یک الزام است. اما هدف، هیچ گاه به طور کامل متحقق نمی شود و از این رو اهداف وآرمان تساوی طلبانه با محدودیت های جدی بشری مواجه است.

هنر هم پذیری و به هم پیوستن همان گونه که توکویل نیز تصریح می کند، اساس بنای تمدن را تشکیل می دهد و تمدن جدید نیز بر مبنای همبستگی و پیوستگی انسانها در قالب دولت ملی یا «ملت دولت» بنا شده است. بر این مبنا، توسعه در معنای مدرنیستی آن یکسان ساز است و نظریه یک ملت یک دولت یا دولت ملی به این معنا اشاره دارد که هر دولتی باید نمایان گر و یا برخاسته ملتی یکپارچه باشد. در عین حال در بسیاری از کشورهای پیرامونی همانند ایران که در آنها توسعه امری خود آگاه است و فرصت کمی برای آن وجود دارد، شاهد نوعی ناهم فازی و ناهم زمانی میان دو مقوله ملت سازی و دولت سازی هستیم به این معنا که شکل گیری دولت، برفرآیند ملت سازی تقدم پیدا کرده و پیش از آنکه ملتی شکل گرفته باشد، سیستمی دولتی به سیره ای عمدتا برون زا در این جوامع استقرار یافته است.(1) نتیجه این تاخر زمانی چنانکه باری بوزان نیز به آن اشاره دارد، تشکیل دولت ملت به جای ملت دولت است.

سرنگونی شاه ایران، پیروزی و روند انقلاب ایران بین سالهای 1977 و 1979 شگفتی ناظران خارجی را به همراه داشت، از دوستان آمریکایی شاه گرفته تا روزنامه نگاران و صاحب نظران سیاسی و اندیشمندان علوم اجتماعی از جمله افرادی نظیر خود من که به عنوان «متخصصین» انقلابات شناخته می شوند، همه ما با شگفتی و شاید ناباوری نظاره گر این وقایع بوده ایم. همچنین بعضی از ما تشویق شدیم تا به بررسی واقعیت های اجتماعی سیاسی ایران که در پس این وقایع نهفته اند، بپردازیم. برای من این بررسی غیرقابل اجتناب بود، زیرا انقلاب ایران از بعضی جنبه ها برایم پدیده ای خلاف قاعده و غیرعادی می نمود. بی گمان این انقلاب نوعی «انقلاب اجتماعی» است اما پدیدار شدن این انقلاب به ویژه در وقایعی که به سرنگونی شاه انجامید باعث به چالش کشیده شدن پیش بینی هایی شد که من در بررسی مقایسه ای تاریخی انقلاب های فرانسه، روسیه و چین مطرح کرده بودم.

رجوع به برخی تحولات حادث شده در صحنه بین المللی در انتهای دهه 1980 و آغاز 1990 میلادی موجد برخی خوشبینی ها بوده است. عده ای بر آن بوده اند که با زوال دولتهای خودکامه بلوک شرق و ریزش دیوار برلین، باید در انتظار آغاز دوره جدیدی از تاریخ بود که زوال ناامنی و تهدید از مشخصه های آن است. طبیعی بود که با ریزش این دیوارها برخی خوشبینی ها مبنی بر زوال کانون های ناامنی و تهدید قوت گیرد.در این بین حوادث متعددی منکر زوال ناامنی و تهدید در عرصه بشر (بویژه در سطح فوق ملی آن) بوده اند. یازدهم سپتامبر از این حیث نماد شاخصی است. در غیاب ابرقدرتی که تهدیدهای فراوانی را متوجه ایالات متحده کرده بود، یکی از بزرگترین ضربات بر پیکر قدرتمندترین کشور جهان وارد آمد تا همگان بدانند که ناامنی و تهدید از حیات ما رخت نبسته است.

در حالی که ایالات متحده طی بیست سال اخیر از رشد سریع اقتصادی برخوردار بود، بسیاری از کشورهای فقیر، همچون برخی از فقیرترین کشورهای جهان در صحرای افریقا، نسلی داشتند که افت شدید معیارهای زندگی را تجربه می کرد. هزینه شخصی مصرف طی سالهای 1980-98 در ایالات متحده هر سال به صورت سرانه 1/9 درصد افزایش یافته، در حالی که این رقم در صحرای آفریقا به طور متوسط سالانه 1/2 درصد کاهش یافته است (1). آیا نابرابری ها در میزان درآمد و رشد در مناطق مختلف جهان دارای «اهمیت استراتژیک» است، و اگر چنین است، ایالات متحده باید چه سیاست هایی اتخاذ کند تا به این مسایل استراتژیک جواب گوید؟ تمرکز بر دامنه و محدودیتهای کمک خارجی ایالات متحده، به عنوان ابزاری سیاسی برای پرداختن به نابرابری های جهانی درآمد،روشنگر خواهد بود.