فصلنامه مشکوه
پیاپی 106 (بهار 1389)

دو دهه از آن روز حادثه می گذرد؛ روزی آبستن رخدادی که نظاره کنندگانش اگر هم بخواهند نخواهند توانست حتی جزئیات آن را از بستر ذهن بزدایند.
بامداد تب آلودی بود و اگر چه آن پیشوای مرشد سالیان عمرش فزونی گرفته چند شب بود که در بستر بیماری به سر می برد لیک باز هم خبر آن بامداد با آهنگ بغض آلود گوینده، بغض پنهان ملتی منتظر را هویدا کرد و بانگ خاموش در سویدای دل ها را برآورد.
آری آن که توانسته بود چنان آسان بر دل ها چیرگی یابد باید هم چنین دشوار از دل ها کنده شود. آن چهره پرتوفشان که نزدیک به ده سال به چشم می آمد و چشم نافذ آن دنیاگریز که تا ژرفای وجود آدمی رخنه می کرد دیگر از میانه رخت بر بسته سرایی را گزیده بود که یادش لحظه ای او را رها نکرد و به سان جلودارش مولی الموالی علی نفس آسوده را از او ستانده بود و از همین رو در واپسین دم با دلی آرام از این گذرگاه گذشت بی آن که جز از خدا، ترس را نیازمود و هراس از هیچ رویدادی را نچشید تا جایی که مرگ را هم با همه هراس آوری چونان بره ای رام به سینه فشرد.

مقاله حاضر سیر کوتاهی درباره پدیده ظاهرگرایی در فهم قرآن از صدر اسلام تا زمان حاضر است. ظاهرگرایی در فرقه ها و مذاهب گوناگون اسلامی نمود یافته، ولی نزد همه آنان به یک معنی نبوده است و چه بسا تفسیری که نزد یک فرقه ظاهرگرایانه به شمار رفته، نزد فرقه ای دیگر تاویل گرایانه شمرده شود. در این سیر کوشش شده با شیوه پدیدارشناسی به بررسی مکاتب ظاهرگرا بپردازیم و از این رو، قصد داوری درباره آن ها را نداشته ایم. هرچند نمی توان ادعا کرد که سیر کنونی، جامع همه افراد و مصادیق ظاهرگرایی است، ولی می توان گفت که نمودها و مصادیق آشکار و روشن ظاهرگرایی را ارائه می دهد. گفتنی است که ظاهرگرایی در این مقاله شامل متن گرایی نیز می شود.

قرآن کتابی فهمیدنی است که آیات آن بر قلب پیامبر خاتم نازل شده تا کار هدایت بشر را بدان سامان بخشد. یکی از مهم ترین مباحث درباره قرآن، امکان فهم آن و چیستی و چگونگی این فهم است که در اصول فقه با عنوان «حجیت ظواهر» مورد توجه قرار می گیرد. در بحث حجیت ظواهر گروه های مختلفی سخن رانده اند که از خودبسندگی قرآن در فهم تا ناممکن بودن فهم قرآن طیفی از نظریات را تشکیل می دهند. میرزای اصفهانی از جمله فقهای معاصر است که بیانی تازه از نظریه مشهور فقهای امامیه مطرح کرده که در آن حجیت ظواهر با حفظ استقلال قرآن و عترت در حجیت اثبات می شود. در واقع از آن جا که بشر «مخاطب بالعرض» قرآنی است که «ذکر» و رسول آورنده اش «مذکر» دانسته شده اند، برای رسیدن به ظهور آیات و دریافت قرائنی که به بپاشدن یک آیه و دلالت الفاظ آن بر معانی مورد نظر گوینده اش دلالت می کنند، نیازمند مراجعه به «من عنده علم الکتاب» است تا او را با تبیین قرائن متصل عقلی و منفصلی که یقین عقلایی در انعقاد ظهور از لفظ را سبب می سازد، برساند.

مفهوم رؤیت خداوند به‎طور عام و درخواست رؤیت از سوی حضرت موسی در آیه 143 سوره اعراف به‎طور خاص، یکی از شبهات بحث برانگیز کلامی است که نظریات مختلفی در مورد آن بیان شده است. نگارنده در این نوشتار اهم نظریات مطرح شده را بیان کرده، هر یک را مورد بحث و ارزیابی قرار می‎دهد و با اعتقاد بر این‎که درخواست حضرت موسی با لفظ «ارنی»، درخواست برای رؤیت ظاهری خداوند بوده است، مباحث و ادله‎ای را برای اثبات آن بیان داشته، اظهار می‎دارد که این درخواست، در حقیقت ادامه و پیرو درخواست‎های بنی‎اسرائیل از موسی بوده است. چنان که در آیاتی از قرآن کریم نیز بدان اشاره شده است. در پایان پس از ارزیابی مباحث مطرح شده، به بیان نظریاتی در مورد توبه حضرت موسی و فلسفه توبه ایشان می‎پردازد.

هدف این مقاله پاسخ به این سه پرسش است:1. ترتیب اهمیت ابعاد دینداری در نظر مردم و متخصصان دینی چگونه است؟
2. چه تفاوتی میان نظر مردم و متخصصان دینی درباره درجه اهمیت ابعاد دینداری وجود دارد؟
3. چه تفاوتی میان نظر مردم و متخصصان دینی درباره درجه اهمیت ملاک های دینداری وجود دارد؟
روش تحقیق پیمایشی و جامعه آماری کلیه افراد پانزده سال به بالای خانوارهای شهر مشهد و حجم نمونه 464 نفر است که با روش خوشه ای، دو مرحله ای، قشربندی متناسب، و تصادفی سیستماتیک، همراه 10 نفر از اساتید رشته الهیات دانشگاه فردوسی مشهد انتخاب شدند. روش گرد آوری اطلاعات پرسشنامه استاندارد بود. نتایج نشان داد که مهم ترین ابعاد دینداری در نظر مردم و متخصصان به ترتیب درجه اهمیت میانگین عبارت اند از: اصول دین، فروع دین، ضروریات دین (واجبات و محرمات)، اخلاق و شعائر، مستحبات و مکروهات. در مورد درجه اهمیت اصول دین، واجبات و محرمات و اخلاق و شعائر میان مردم و متخصصان تفاوت معنی دار وجود ندارد، لیکن در بعد فروع دین و مستحبات و مکروهات تفاوت وجود دارد، به گونه ای که مردم به طور معنی دار به فروع دین کمتر و به مستحبات و مکروهات بیشتر از متخصصان اهمیت داده اند. درصد توافق نظر در تعداد ملاک های اصول دین 100درصد، فروع دین صفر، واجبات و محرمات 3/88 درصد، مستحبات و مکروهات 3/58 درصد، اخلاق و شعائر 68 درصد است.

امکان صدور معجزه و کرامات از ناحیه امام معصوم و رابطه آن با علم غیب امام، موضوعی است که نویسنده آن را از دیدگاه برخی از متکلمان شیعه به اجمال مورد بررسی قرار داده است. در بخش پایانی مقاله هم، منابع تاریخی ثبت کرامت و معجزات حضرت رضا را متذکر شده و به چند کرامت مشهور اشاره کرده است.

کرامت در منظومه فرهنگ و اعتقادات اسلامی به ویژه تشیع پدیده ای ممکن الوقوع است؛ نویسنده بر این مبنا و با آوردن دو نمونه تاریخی و یک نمونه معاصر از مآخذ معتبر در مقام اثبات امکان وقوع آن برآمده است. گرچه به باور برخی از عقل گرایان، کرامت که «خرق عادت» است مخالف قانون علیت پنداشته می شود. اما باید توجه داشت که علت های معنوی و غیر مادی در این جهان وجود دارد که تحقیقات نوین هم آن را تایید می کند، و می تواند سبب حوادثی غیر معمول شود.
ضمنا از منظر آسیب شناسی این نکته یادآوری شده که بسا بزرگ نمایی یا پیرایه هایی که بر یک کرامت بسته می شود اصل آن را مورد تردید قرار می دهد.

بخش قابل ملاحظه ای از فرهنگ و معارف بشری در فرایند سفرهای علمی – سیاحتی شکل می گیرد. نوشته حاضر گزارش سفری است که نویسنده در مدت اقامت خود در هند و دیدارهای علمی با اشخاص مختلف از جمله دکتر نجفی رایزن فرهنگی جمهوری اسلامی ایران در هند و دکتر خواجه پیری (مسئول مرکز نور) و آشنایی با فعالیت های رایزنی جمهوری اسلامی داشته، که آن را مکتوب نموده است. ایشان بر این نکته اهتمام دارد که سرزمین تاریخی هند وام دار تمدن بزرگ اسلامی است.