نشریه ایراس
سال سوم شماره 3 (پاییز 1387)

ابتدا بگویم که من روسیه شناس نیستم و به طور کلی شناخت خاصی بر روی کشوری ندارم. کسی که خود اهل ناکجاآباد است چگونه کشور یا منطقه خاصی را بشناسد؟ دوستانی که از من خواسته اند چند کلمه ای در اینجا صحبت کنم حتما می دانسته اند که در آغاز جوانی، به ادبیات جهان و بخصوص ادبیات روسی علاقه داشته ام وگرنه از یک دانشگاهی پیشکسوت دعوت می کردند که در مجلس شان سخنرانی کند به هر حال از برگزارکنندگان این مجلس که مرا به برای صحبت دعوت کرده- اند، تشکر می کنم. من اهل سخنرانی نیستم و اصولا سفر و سخنرانی، از کارهایی هستند که به هیچ یک علاقه چندانی ندارم اما هم سفر به روسیه را که دوست داشتم و هم سخنرانی حاضر را بی تامل پذیرفتم. درست است که من گفتم شناخت خاصی بر روی کشوری ندارم اما این را نه تنها حسن نمی دانم بلکه برای اهل علم و عمل و کسانی که در وضع قوانین و مقررات یا سیاست و اداره کشور مسئولیت دارند، عیب می شمرم. وقتی یک دیپلمات ماموریت می یابد که در کشوری خدمت کند، باید از وضع کلی جهان و بخصوص کشور محل ماموریت خود مطلع باشد. مقصودم اطلاعاتی نیست که با خواندن مقاله ها یا رساله های کوچکی که برای گردشگرها نوشته شده است، به دست می آید یک کشور را به صرف اطلاع از میزان جمعیت، وسعت یا منابع اقتصادی و نظم سیاسی و قدرت نظامی آن نمی توان به درستی شناخت هرچند بدون این اطلاعات هم شناختی حاصل نمی شود.

بر اساس رویکرد فرهنگ استراتژیک، سیاست خارجی روسیه پوتین، تداوم سیاست سنتی این کشور در قلمرو نظام بین الملل یعنی تثبیت قدرت ملی در محیط ژئوپلیتیک و دستیابی به نفوذ جهانی در نظام یک قدرت بزرگ است. نگارنده در این مقاله می کوشد تا به تحلیل سیاست خارجی روسیه از طریق رویکرد فرهنگ استراتژیک بپردازد. استدلال اصلی این مقاله این است که در دوره ریاست جمهوری پوتین فرهنگ اقتصادی در کنار فرهنگ سیاسی، هسته های اصلی فرهنگ استراتژیک روسیه را تشکیل می دهد. طبق این استدلال چنانچه منافع ژئوپلیتیک روسیه دربرگیرنده منافع ژئو اکونومیک آن کشور نباشد، اهمیت خود را از دست خواهند داد.

احمدابن فضلان ابن العباس ابن راشد ابن حماد، به تحقیق یکی از سیاحان تاریخ تمدن اسلامی است. ابن فضلان، سفر تبشیری و تبلیغی خود را از بغداد آن روزگار آغاز کرده است و یادداشت های وی اکنون به عنوان سفرنامه یاکتاب ابن فضلان شهرت جهانی یافته است. سفرنامه ابن فضلان یکی از معتبرترین گزارش هایی است که درباره مناطق واقع در غرب دریاچه خوارزم تا شمال دریای خزر و کرانه های ولگا به نگارش درآمد و اطلاعات با ارزشی که چند قرن بعد، در منابع مورخان و جغرافیدانان مسلمان آمده، ارائه کرده است.

مرحله جدید در روابط ایران و روسیه که با فروپاشی شوروی آغاز شد، از سوی بازیگران متفاوت با گزاره های مختلفی مورد ارزیابی قرار گرفته است. تحلیل گفتمان به مثابه یک رویکرد یا گرایش میان رشته ای، در سالهای اخیر افق های تازه ای برای نگریستن و بازخوانی متون و سوژه های قدیمی و گاه تکراری در برابر تحلیل گشوده است. مقاله حاضر می کوشد با شناسایی برخی گزاره های محوری، گفتمان ها یا خرده گفتمان های مختلفی که روابط ایران و روسیه را در یک فرایند تاریخی شکل داده اند، مورد بازکاوی قرار دهد.

آسیای مرکزی پس از دهه 1990 به ویژه رویداد تروریستی 11 سپتامبر 2001 به واسطه تقابل و تعارض منافع و ارزشهای دولت ها و قدرت های بزرگ منطقه ای و فرامنطقه ای جایگاه و اهمیت بین المللی قرن نوزدهم خود را بازیافته است. به باور نگارنده، جایگاه بین المللی آسیای مرکزی نه به واسطه موضوعات اقتصادی که به خاطر ملاحظات ژئواستراتژیک و ژئوپلیتیک می باشد. خلا قدرت موجود در منطقه آسیای مرکزی، عامل اصلی در تشدید رقابت میان سه قدرت آمریکا، روسیه و چین از یک سو و کشورهای ایران، ترکیه، عربستان و پاکستان از سوی دیگر می باشد. بنا بر استدلال نگارنده، ایران به واسطه بهره مندی از موقعیت ممتاز ژئوپلیتیک، نقش تعیین کننده ای در موازنه قدرت های یاد شده دارد.

سمرقند، یکی از کهن ترین شهر های جهان، در آسیای مرکزی و در قلمرو جمهوری ازبکستان قرار دارد. این شهر از جمله شهرهایی است که از آغاز شکل گیری خود تا کنون، بدون وقفه، همچون موجودی زنده و بالنده به حیات خود ادامه داده اند. سمرقند که آوازه آن از ماوراءالنهر دوره اسلامی تا جمهوری ازبکستان کنونی سراسر جهان را در نوردیده است، شهری است پر رمز و راز، با پیشینه ای کهن و فرهنگی غنی که تولیدات مادی و معنوی آن در جهان پر آوازه است. نام سمرقند همواره در کنار جاده ابریشم می نشیند و یادآور دوران شکوفایی فرهنگ و اقتصاد در شرق کهن است. موقعیت چهار راهی و واقع شدن در مسیر جاده ابریشم، نام سمرقند را جاویدان ساخت. بازرگانانی که در مسیر جاده ابریشم به تجارت می پرداختند، هنگام رسیدن به سمرقند، با اشتیاق در آن اتراق می کردند و به این ترتیب در کنار مبادله کالاهای مادی، مبادله فرهنگی نیز جریان می یافت این شهر زیبا که به دلیل برخورداری از جلوه های طبیعی، معنوی و فرهنگی، در طول تاریخ مشتاقان بسیاری را به سوی خویش فرا خوانده است، هنوز هم پس از گذشت بیش از 27 سده، همچنان پر بار خویش و شکوفاست. زیبایی و شکوه سمرقند چنان بود که پای آن را به قلمرو ادبیات باز کرد و شاعران و نویسندگان بسیاری در آثار خود از آن یاد کردند یا در آرزوی دیدارش به انتظار نشستند. سمرقند در عین حال ایرانی و مامن ایرانی تباران و فارسی زبانان است، شهری جهانی و متعلق به جهانیان است زیرا بزرگانی که از این شهر و در فضای معنوی فرهنگ ایرانی برخاستند، همچون ستارگانی بر آسمان علم و ادب، جهانی رابه سوی خویش فراخواندند. به همین سبب شهر سمرقند بنا به توصیه های سازمان یونسکو در سال 2001 و نیز سازمان کنفرانس اسلامی در سال 2007 آیین های بین المللی خود را جشن گرفته است.

مقاله پیش رو به بررسی سیاست خارجی اوکراین می پردازد. بخش اول، اولویت های سیاست خارجی یوشچنکو را در دو حوزه اصلی بررسی می کند: بهبود روابط با ایالات متحدهو اتحادیه اروپا و دستیابی به عضویت در سازمان های بین المللی بزرگ که تمرکز آن بیشتر بر سیاست های اوکراین نسبت به ناتو و اتحادیه اروپا است و بخش دوم درجه حمایت های سیاسی و داخلی را برای اولویت های سیاست خارجی اوکراین به بحث می گذارد.

سازمان همکاری شانگهای در سال 2001 با حضور کشورهای روسیه، چین، قزاقستان، قرقیزستان، تاجیکستان و ازبکستان تاسیس شد. هند، پاکستان و ایران نیز در سال 2005 به عنوان عضو ناظر به این سازمان ملحق شدند. ایجاد اتحادیه بزرگ آسیایی با هویت شرقی تامین کننده منافع اعضا در عصر منطقه گرایی باشد و اعضا در چارچوب آن ضمن برطرف کردن ابهام هویتی، بتوانند در قالب اتحاد و ائتلاف که بالاترین سطح همکاری های منطقه ای و بین المللی در سیاست بین الملل است، از اهداف مهم و کلان آنها بوده که البته در کنار آنها می توان مبارزه با تروریسم، جدایی طلبی، همکاری های اقتصادی و سیاسی و دغدغه های مشترک مرزی را افزود. جمهوری اسلامی ایران نیز که با فشار سیاسی و اقتصادی برخی قدرت های بزرگ در منطقه مواجه شده و با افزایش حضور نظامی آمریکا در مناطق مجاور و همسایه، دچار سیاست های تحمیلی انزواگرایانه ایالات متحده شده است، و از سوی دیگر دارای توانمندی ها و ظرفیت های فراوان اقتصادی بخصوص اقتصاد انرژی برای دنیای شرق است، می تواند در چارچوب اتحادیه بزرگتری با دغدغه های امنیتی و سیاسی مشترک اعضا، و تعریف چالش ها و فرصت های مشترک، منافع و امنیت ملی خود را در قالب اتحادیه ابتدا به صورت دقیق تعریف و سپس حمایت و تقویت نماید. تعاملات امنیتی نیازمند همکاری و تفاهم متقابل و چند جانبه کشورهای خاص یک حوزه جغرافیایی است و جمهوری اسلامی ایران برای تحقق بخشی و ایجاد ضریب امنیتی بالا و افزایش پتانسیل های خود برای چانه زنی در عرصه جهانی محتاج منطقه گرایی و اتحاد محوری در مهمترین مساله مورد نیاز خود یعنی امنیت است.

این مقاله به بررسی ساختار بازار انرژی با توجه به تغییر ساز و کارهای شکل گیری بازار جهانی در نیمه دوم قرن بیستم می پردازد. اقتصاد جهانی وابسته به ذخایر نفت و گاز به دلیل کاهش منابع انرژی با خطرات جدی روبرو است از سوی دیگر به همان نسبت میزان ظرفیت تکمیلی استخراج نفت نیز محدود است در این شرایط کشورهای مصرف کننده به مقوله گسترش انرژی جایگزین توجهی ویژه دارند. چنین شرایطی نیاز به سرمایه گذاری گسترده در مناطق نفت خیزی مانند آفریقای غربی، آسیای مرکزی، خزر و روسیه که ظرفیت های استخراجی را جایگزین کرده اند افزایش داده است.

Conceptions of identity among mass and elite play a crucial role in the modernisation process emerging from geo-political and cultural encounters with the ‘West.’ These conceptions and debates over identity play a leading role in the conceptualisation of ‘modernity’ defined as the course for future political, economic, and cultural change. This imaging of identity and thereby modernity constituted an evaluation, however haphazard, of possible paths to change from which to choose. This choice in turn broadly determines which existing cultural and religious traditions/frameworks are to be abandoned or preserved. This article focuses on what I call ‘revolutionary westernisation from above’ a unique form of modernisation utilised by the Romanov and Pahlavi monarchies. This policy of revolutionary westernisation from above deemed essential by the Romanov and Pahlavi dynasties given geo-political and domestic conditions, created a fissure in society and blocked political development. It also says much about these countries’ relationship with the West, the varied conceptions of their respective identities, and ultimately the dynamics of the revolutionary ideologies that came to power after the demise of the Romanov and Pahlavi monarchies.